Bogactwa mineralne polski i ich wykorzystanie

Główne bogactwa mineralne Polski:

• węgiel kamienny - Wyż. Śląska, Lubelska

• węgiel brunatny - Niz. Wielkopolska, Sudety (Konin, Bełchatów, Turoszów)

• rudy miedzi - Niz. Śląska (Lubin, Legnica)

• rudy cynku i ołowiu - Wyż. Krakowsko - Częstochowska (Olkusz)

• siarka - Kotlina Sandomierska (Tarnobrzeg)

• sól kamienna - Kot. Sandomierska (Bochnia), Poj.Wielkopolskie (Kłodawa)

Węgiel kamienny

Złoża węgla kamiennego w Polsce należą do euroamerykańskiej karbońskiej prowincji węglonośnej, która w Europie tworzy dwa pasma zagłębi: paraliczne powstałe w zapadlisku na przedpolu fałdowań górotwórczych i limniczne powstałe w bezodpływowych kotlinach i zapadliskach śródgórskich. W Polsce złoża występują w trzech zagłębiach, z których dwa: Górnośląskie Zagłębie Węglowe (GZW) i Lubelskie Zagłębie Węglowe (LZW) są typu paralicznego, a Dolnośląskie Zagłębie Węglowe (DZW) jest zagłębiem limnicznym. N

Wydobywanie węgla prowadzi się aktualnie jedynie w dwóch z nich a mianowicie: w GZW, które jest tradycyjnie głównym zagłębiem Polski, gdzie zlokalizowana jest największa ilość kopalń oraz w LZW. Trzecie zagłębie, DZW, ma jedynie znaczenie historyczne.

W Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym eksploatację węgla kamiennego zakończono w 2000 r., kiedy zaniechano wydobycia z kopalni Nowa Ruda (pole Słupiec). Powodem zaniechania eksploatacji złóż z tego zagłębia były trudne warunki geologiczno-górnicze, powodujące nierentowność wydobycia.

Obszar Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW) w granicach Polski szacowany jest na około 5 800 km2. Złoża eksploatowane zajmują aktualnie około 1100 km2 (czyli około 19 % powierzchni), złoża rezerwowe o zasobach rozpoznanych szczegółowo (w kategorii C1) zajmują 660 km2 (11 %) złoża rezerwowe o zasobach rozpoznanych wstępnie (kat. C2) - 765 km2 (13 %), a złoża wyeksploatowane lub zaniechane - 635 km2 (11 %). Około 27 % powierzchni zajmują obszary perspektywiczne, gdzie oszacowano zasoby występujące w strefie głębokości do 1000 m. Pozostałą powierzchnię zagłębia zajmują głównie obszary o zasobach prognostycznych i o nadkładzie większym od 1000 m oraz peryferyjne części zagłębia bez perspektyw zasobowych. Obecnie, około 78,3 % udokumentowanych zasobów bilansowych polskich węgli kamiennych występuje w GZW.

Rozpoznanie Lubelskiego Zagłębia Węglowego (LZW), a w szczególności stan poznania jego granic, jest stosunkowo słaby. Przyjmuje się około 9 100 km2 jako obszar o zdefiniowanych perspektywach złożowych i grubości nadkładu od 360 do ponad 1000 m. Czynna jest pierwsza kopalnia węgla eksploatująca złoże zajmujące powierzchnię około 57 km2, co stanowi 0,5 % obszaru zagłębia. Złoża rezerwowe rozpoznane szczegółowo zajmują obszar 340 km2, a złoża rozpoznane wstępnie - 610 km2. Znaczną część stanowi obszar o nadkładzie ponad 1000 m i oszacowanych zasobach potencjalnych. Zasoby bilansowe węgli w LZW, stanowią około 21,5 % polskich zasobów bilansowych węgla kamiennego.

Kopalnie węgla od początku okresu przemian ustrojowych podlegają restrukturyzacji, a stan geologicznych zasobów bilansowych zmniejsza się corocznie nie tylko na skutek wydobycia i strat eksploatacyjnych, a przede wszystkim ze względu na weryfikację i przeklasyfikowanie zasobów w procesie przystosowania ich do warunków gospodarki rynkowej. Najbardziej znaczące zmiany bazy zasobowej w tym okresie dotyczą GZW i DZW. Wydobycie w latach 1990 - 2003 zmniejszyło się z ponad 150 do około 96 mln t.

Udokumentowane zasoby bilansowe złóż węgla kamiennego wg stanu na 31.XII.2005 roku wynoszą 43 321 mln ton. Około 2/3 zasobów, to węgle energetyczne, a pozostałe to węgle koksujące. Zasoby złóż zagospodarowanych stanowią obecnie około 37 % zasobów bilansowych i wynoszą 15 291 mln ton.

Geologiczne i przemysłowe zasoby węgla kamiennego, strukturę ich rozpoznania, a także stopień zagospodarowania złóż dla całego kraju przedstawiono w tabeli poniżej.

Węgiel brunatny

Węgiel brunatny znany jest najczęściej z młodszych formacji geologicznych, głównie z trzeciorzędu. Na świecie występują złoża węgli brunatnych również wieku jurajskiego, karbońskiego oraz rzadko - kredowego i triasowego. Pod względem stopnia uwęglenia jest utworem pośrednim pomiędzy węglem kamiennym a torfem. Rodzaj substancji roślinnej z której powstał węgiel brunatny oraz warunki jego powstawania w znacznym stopniu wpływają na jego charakterystykę i właściwości.

Złoża węgli brunatnych tworzyły się wśród utworów pokryw platformowych oraz w zapadliskowych obszarach orogenicznych. Węgiel brunatny tworzy pokłady o miąższościach od kilku do kilkudziesięciu metrów, bądź występuje w formie soczew. Na ogół mała miąższość osadów nadkładu stwarza możliwość eksploatacji węgla metodami odkrywkowymi. Metodami podziemnymi eksploatowane są najczęściej złoża starszych formacji geologicznych oraz występujące w fałdach glacitektonicznych.

Do niedawna tą metodą eksploatowane było w Polsce m. in. złoże Babina oraz złoże Sieniawa. Największe i najważniejsze złoże węgla brunatnego występuje w Bełchatowie koło Piotrkowa Trybunalskiego. Pochodzi z niego około 57 % krajowego wydobycia. Pozostałą część krajowego zapotrzebowania pokrywa wydobycie ze złoża Turów koło Bogatyni i złóż rejonu konińskiego: Pątnów, Lubstów i Adamów. Na złożu Bełchatów pole Szczerców trwają prace udostępniające.

Wydobycie węgla brunatnego w 2005 roku wyniosło łącznie 61 612 tys. t i było na tym samym poziomie co w 2004 r. Geologiczne zasoby bilansowe węgli brunatnych w Polsce wynoszą 13 724 mln ton, w tym 0,8 mln ton węgla bitumicznego, szacunkowo 2 515 mln ton węgla brykietowego i 1 458 mln ton węgla wytlewnego, jednak całość zasobów jest wykorzystywana i uznawana jako węgle energetyczne. Węgiel brunatny spalają elektrownie „Adamów”, „Bełchatów”, „Konin”, „Pątnów” i „Turów”. Stan zasobów węgli brunatnych, a także strukturę ich rozpoznania i stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli poniżej.

Złoża węgla brunatnego: Czempin, Krzywin i Gostyń występujące w rowie poznańskim o łącznych zasobach 3 690 mln ton, nie powinny być eksploatowane ze względu na ochronę środowiska (powierzchni) i wysoką klasę bonitacyjną gruntów rolnych.

Rudy miedzi

Złoża rud miedzi występują w wielu krajach świata i w różnych warunkach geologicznych. Największe znaczenie mają: złoża porfirowe, następnie złoża osadowe (tzw. stratoidalne) i złoża eshalacyjno-osadowe (masywnych pirytów). Pozostałe, złoża magmowe różnych typów, mają mniejsze znaczenie zasobowe choć ich wartość może być duża. Polskie złoża rud miedzi należą do złóż osadowych i występują w skałach wieku cechsztyńskiego (perm) na monoklinie przedsudeckiej, a także w niecce środsudeckiej. Te ostatnie straciły swoje znaczenie gospodarcze. Serię miedzionośną stanowią trzy oddzielne warstwy litologiczne: kolejno od spągu piaskowce przykryte łupkami ilasto-marglistymi lub dolomitycznymi i wapieniami dolomitycznymi w stropie. Szaro-czarne łupki ilaste są najbardziej zmineralizowane miedzią i są nazywane łupkami miedzionośnymi. Warstwy piaskowca, a także najwyżej leżących wapieni nie zawsze zawierają okruszcowanie. Głównymi minerałami miedzi są: chalkozyn (Cu2S), bornit (Cu5Fe S4) i chalkopiryt (CuFeS2). Oprócz nich występują bardzo licznie inne minerały miedzi, srebra (w tym srebro rodzime), kobaltu i niklu.

Obszar złożowy rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej rozciąga się od Lubina na południowym wschodzie do Bytomia Odrzańskiego (obszar 60 km długi i 20 km szeroki). Jest to właściwie jedno złoże eksploatowane przez kopalnie Lubin-Małomice, Polkowice, Sieroszowice i Rudna.

Rudy cynku i ołowiu

Obszar występowania złóż rud cynku i ołowiu w północnym i północno-wschodnim obrzeżeniu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego zwany jest również obszarem śląsko-krakowskim. Lokalizują się w nim złoża rud Zn-Pb o znaczeniu przemysłowym. Występujące tam złoża związane są z formacją skał węglanowych, który jest zbudowany ze skał permo-mezozoicznych monoklinalnie leżących na utworach paleozoicznych Okruszcowanie cynkowo-ołowiowe występuje w skałach od dewonu po jurę. Znaczenie przemysłowe mają głównie rudy związane z tzw. dolomitami kruszconośnymi środkowego triasu (wapienia muszlowego). Rudy te występują w postaci pseudo-pokładów, poziomych soczew lub wypełnień gniazdowych. Głównym minerałem cynku w naszych złożach jest sfaleryt (ZnS), często tworzący naskorupienia - blendy cynkowej. Sfalerytowi na ogół towarzyszą galena (PbS) oraz piryt i markasyt (FeS2).

W obszarze śląsko-krakowskim wyróżnia się rejony: bytomski, chrzanowski, olkuski i zawierciański. Obecnie wydobycie rud prowadzi się ze złoża Balin-Trzebionka w rej. chrzanowskim oraz ze złóż Olkusz i Pomorzany w rej. olkuskim. Bytomski rejon złóż rud Zn-Pb ma tylko znaczenie historyczne. Wydobycie prowadzono tam od wieków średnich i w złożach pozostały jedynie zasoby rud pozabilansowych. Złoża czwartego rejonu - zawierciańskiego nie są zagospodarowane i nie były dotychczas eksploatowane.

W cechsztyńskich złożach miedzi monokliny przedsudeckiej występują koncentracje cynku i ołowiu towarzyszące rudom miedzi. Mają one niewielkie znaczenie praktyczne, choć część ołowiu jest pozyskiwana z koncentratów miedzi w trakcie ich przetwarzania hutniczego. W obszarze śląsko-krakowskim w ostatnim pięćdziesięcioleciu zasoby rud cynku i ołowiu ulegały dużym zmianom. Z jednej strony było to wynikiem intensywnych poszukiwań, a z drugiej strony, skreśleniem z krajowego bilansu zasobów tlenkowych rud cynku, gdyż przetwórstwo rud tlenkowych wg dotychczas stosowanych technologii było dużym zagrożeniem dla środowiska naturalnego.

Siarka

Złoża siarki rodzimej występują w północnej części zapadliska przedkarpackiego w rejonie Tarnobrzega (złoża Osiek, Baranów, Machów, Jeziórko), Staszowa (złoża: Solec i Grzybów) oraz Lubaczowa (złoże Basznia).

Siarka występuje w osadach wieku trzeciorzędowego (miocen- torton), głównie wapienach pogipsowych, w postaci wypełnień drobnych kawern i szczelin. Powstała w wyniku biologicznej redukcji siarczanu wapnia (gipsu) przez mikroorganizmy, w obecności węglowodorów. Zawartość siarki w skale maksymalnie dochodzić może do 70 %, a średnio wynosi 25 - 30 %.

Polska do niedawna była jednym z głównych światowych producentów siarki. Jednak opracowanie metody odzysku siarki z zasiarczonych złóż gazu ziemnego i ropy naftowej spowodowało radykalny spadek znaczenia złóż siarki rodzimej. Światowe ceny siarki spadły z ponad 100 dolarów za tonę do nawet trzydziestu. Spowodowało to konieczność likwidacji kopalni odkrywkowej "Machów" z powodu nieopłacalności wydobycia oraz znaczne trudności pozostałych zakładów.

Wydobycie siarki rodzimej prowadzone jest obecnie tylko ze złoża Osiek, metodą otworową. W Polsce udokumentowano cztery złoża zasiarczonej ropy naftowej i gazu ziemnego, o łącznych zasobach 628 tys. t siarki. Odzysk jej prowadzony jest na złożach Zielin, BMB, Cychry oraz okresowo ze złoża Górzyca.

Stosowany głównie ze względów ochrony środowiska, odzysk kwasu siarkowego przy przeróbce rud miedzi oraz cynku i ołowiu ma niewielkie znaczenie. Od kilkudziesięciu lat nie produkuje się również kwasu siarkowego z pirytów.

Sól kamienna

Sole kamienne występują w Polsce w obrębie dwóch formacji salinarnych: cechsztyńskiej i mioceńskiej. Podstawowe znaczenie mają obecnie złoża soli formacji cechsztyńskiej znane z wysadów solnych centralnej części Polski (złoża Kłodawa, Góra, Mogilno) oraz jako złoża pokładowe z monokliny przedsudeckiej (złoże Sieroszowice), a także na północy kraju, pomiędzy Łebą a Puckiem (złoża Zatoka Pucka, Łeba).

Udokumentowane zasoby wysadowych złóż soli cechsztyńskich centralnej części Polski wynoszą około 52 mld ton, co stanowi 65 % zasobów krajowych. Ze złóż tych pochodzi obecnie całość krajowego wydobycia soli kamiennej. W nie zagospodarowanych pokładowych złożach soli wieku cechsztyńskiego na północy, pomiędzy Łebą a Puckiem znajduje się około 26 % krajowych zasobów tej kopaliny (21 mld ton).

Złoże cechsztyńskiej pokładowej soli kamiennej udokumentowano w nadkładzie złoża rud miedzi Sieroszowice na monoklinie przedsudeckiej. Zasoby szacunkowe soli kamiennej, występujące w nadkładzie rud miedzi, określono na 25 mld t.

Sól kamienna mioceńskiej formacji solonośnej z południa Polski występuje w formie złóż pokładowych, zaburzonych tektonicznie. W tym tradycyjnym zagłębiu solnym wydobycie wstrzymano już całkowicie. Kopalnia Bochnia wstrzymała produkcję w roku 1989, Łężkowice w 1990, Wieliczka w 1996 a Barycz w roku 1998. Kopalnia Siedlec-Moszczenica produkowała niewielkie ilości solanki tylko w latach 1989-1994.

Obecnie czynne są 4 kopalnie soli kamiennej, w tym jedyna w kraju kopalnia szybowa sucha Kłodawa. Sól kamienną suchą wydobywa się także z nadkładu złoża rud miedzi Sieroszowice. Pozostałe kopalnie wydobywają solankę.

W 2005 r. łączne wydobycie ze złóż udokumentowanych wyniosło 3 908tys. t. Ponadto Zakład Odsalania Wód Kopalnianych Dębieńsko produkuje około 65 tys. ton soli warzonej rocznie.

W obrotach międzynarodowego handlu surowcami mineralnymi w 2005 r., sól kamienna figuruje zarówno po stronie eksportu jak i importu. Eksport soli kamiennej i solanki wyniósł 495,5 tys. t za sumę 89 mln PLN, a związków sodu 900 tys t., za kwotę 573 tys. PLN . Sól eksportowano do 10 krajów, a na liście państw do których eksportuje się związki sodu zanotowano 44 kraje. Wielkość eksportu pozostaje na podobnym poziomie jak w roku ubiegłym.

Import soli kamiennej i związków sodu pozostaje również na poziomie zbliżonym do roku ubiegłego. Import ten pochodzi głównie z Ukrainy i Białorusi.

1

---