Muzeum wg Między.RadyMuzeów-instytucja trwała,nie obliczona na zysk, pozostająca w służbie społeczeństwa i jego rozwoju, otwarta dla publiczności, mająca za zadanie gromadzenie, konserwowanie, badanie, rozpowszechnianie i wystawianie materialnych świadectw dotyczących człowieka i jego otoczenia, a to dla studiowania, edukacji i przyjemności.

„muzeum” - gr. Muza (córka Zeusa i Mnemozyny) - bogini pamięci: Erato - poezja miłosna Euterpe - poezja liryczna Kaliope - poezja epiczna Klio - historia Melpomena - tragedia Polihymnia - poezja śpiewana Talia - komedia Terpsychora - taniec Urania - astronomia z geometrią; Apollo-Muzagates

HISTORIA MUZEALNICTWA.

Początki. Starożytny Egipt. Zbieractwo sięga czasów starożytnego Egiptu, gdzie drogocenne przedmioty były składane do grobów. Było w tym widoczne podłoże filozoficzno-religijna, które wskazywało nie tylko na przetrwanie ciała i przedmiotów, ale także było walką o nieśmiertelność. „Odbiorcami” tych przedmiotów byli zmarli i bogowie.

Babilonia. Państwo to tworzy po licznych podbojach „muzeum trofeów” - Np. w Aszur (zbiór głowic buław). Gabinet Cudów Ludzkości. Były to instytucje otwarte dla publiczności. Odkryto szyld „do oglądania przez wszystkich ludzi” oraz tabliczki z opisem wystawianej rzeczy.

Grecja. Formami promuzealnymi były skarbce (tezaurus). Świątynie jako zespoły rzeźb. Pinakoteki - zbiory obrazów sztalugowych - nie przetrwały bo były wywożone do Rzymu. Rzemiosło - gemmy, kamee - daktylioteki. Gliptoteki - zbiory rzeźb. Dzieła sztuki wystawiano w agorach i portykach. Muzejony - instytucje poświecone literaturze, historii, muzyce, itd. Biblioteka w Aleksandrii - największy zbiór papirusów w tamtych czasach (ok. 400 tys. zwojów).

Rzym (od 146 r. p.n.e.). Początkowo nie przywiązywano wagi do twórczości i zbieractwa, potem po podbiciu przejmowano wzorce od Greków, Etrusków, a także ze Wschodu. Przyjęto „system trofealny” - cześć łupu dla siebie, część składano w świątyni Jowisza na Kapitolu. Powstają też ekspozycje na forach (Forum Romanum), cyrkach (na spinach), termach, amfiteatrach. Po opanowaniu całego basenu Morza Śródziemnego Rzym podzielony był na prowincje, którymi zarządzali konsulowie. Patrycjusze, urzędnicy, a także konsulowie zaczynają tworzyć kolekcje prywatne, oparte głównie na grabieżach w podbitych państwach.

* Średniowiecze.

Po upadku cesarstwa rzymskiego grabież i niszczenie dzieł starożytnych. Przyczyniły się do tego:

• najazdy ludów barbarzyńskich (V w.)

• religia chrześcijańska - chrześcijanie uważali wszystko co powstało wcześniej za pogańskie; ikonoklazm - spór o słuszność czczenia wizerunków świętych (obrazów-ikon), naturę Chrystusa (ludzka czy boska), czy można pokazywać jego wizerunek na obrazie czy nie (później niszczenie ikon)

• najazdy Arabów (640 r. - pojawienie się islamu) - niszczyli Egipt, Hiszpanię - kulturę wizygocką

• wojny krzyżowe - najazdy na ziemie święte zamieszkane przez Arabów

Było 7 dużych wypraw krzyżowych. Po drodze do Ziemi Świętej rycerze grabili m.in. Konstantynopol (czynnik negatywny, pozytywy: drugie zjednoczenie się Europy, przenoszenie wzorców kulturowych z Bizancjum do Europy zachodniej)

Chrześcijaństwo - oprócz negatywnego wpływu na dorobek ludów czasów starożytnych miało też plusy:

• zakon benedyktyński - zakładają pracownie kopistów, przepisują dzieła antyczne, tworzą biblioteki, gromadzą dzieła w swoich kościołach

• wraz z rozwojem sieci kościołów i klasztorów powstają przy nich skarbce kościelne

Renesans - barok (XV-XVII w.)

Renesans narodził się we Florencji. Italii zawdzięczamy odrodzenie idei muzealnictwa, za sprawą humanistów, których celem było odkrycie zaginionego świata starożytnego. Prym wiodą Medyceusze we Florencji, a ich imię stało się synonimem nowożytnego mecenatu artystycznego. Ale nie ustępują im działania i kolekcje Montefeltro w Turbino czy Gonzaga i Izabela d'Este w Mantui.

Medyceusze mieli pieniądze (byli bankierami). Bardzo często sami są malowani na obrazach. Dzięki swej fortunie kupują i gromadzą dzieła sztuki:

Cosimo zw. Starym - kolekcja złotnicza, wiele kamei i gem, zegary, zbroje, instrumenty. Popierał współczesnych mu artystów, Np. Fra Angrlica, Donatella, Brunelleschiego. Rozwinął mecenat nad malarzami. Gromadził rękopisy. Postanowił przebudować gmach (za pomocą Michała Anioła) i założył bibliotekę zwaną później Biblioteką Laureziana. Idee Cosimo Starego rozwijał później Wawrzyniec Wspaniały.

Działalność Medyceuszy nie podobała się Saronardiemu - podburzył lud Florencji, doprowadził do tego, że wiele zgromadzonych dzieł spłonęło na stosach, a sami Medyceusze uciekli do Rzymu. Po 18 latach przerwaną działalność podejmuje Cosimo Młodszy - odkupuje i skupuje dzieła, rozbudowa pałacu Pittich - urządza w nim guardorobę (rodzaj galerii obrazów, rzeźb i złotnictwa), przekształca górne piętra budynków urzędowych (Uffizi) w muzeum medycejskie (istnieje do dziś).

Syn Cosimo Młodszego tworzy studiolo - gabinet przyrodniczy.

1581 - Uffizi. Przebudowano galerię w kształt litery U. Stalle ułożono w amfiladzie, światło padało z wysokich okien. W połowie powstała tzw. trybuna - aktogonalna sala, której plan nawiązywał do baptysterium florenckiego. Tutaj zgromadzono dzieła toskańskiego malarstwa. Do gmachu Uffizi przeniesiono także zbiory z guardoroby i studiolo.

Medyceusze wzorami rzymskimi umieszczali rzeźby w głównych punktach miasta, czego przykładem jest Piazza de Signoria (Np. Donatello, Michał Anioł).

1743 - ostatnia z rodu Medyceuszy tworzy testament, w którym przepisuje zbiory na rzecz miasta pod dwoma warunkami: „że zbiory nie opuszczą miasta i będą dostępne dla zwiedzających całego świata” (dzięki temu memento w czasie podboju Włoch Napoleon pozostawia zbiory na swoim miejscu). Wielka rola Medyceuszy kończy się w momencie wcielenia Toskanii do Austrii.

Poczynaniom Medyceuszy przypatrywał się Rzym - wkład papieży:

• Mikołaj V sprawował opiekę nad malarzami, uczonymi, założył Bibliotekę Watykańską

• Paweł II - współzawodniczy z Wawrzyńcem Wspaniałym, wznosi Palazzio Venezia, gdzie urządza muzeum sztuki antycznej i bizantyjskiej, podejmuje restaurację Łuku Tytusa (rewaloryzacja obiektów antycznych)

• Sykstus V - buduje Kaplicę Sykstyńską, zakłada Muzeum Kapitolińskie, wznosi budynek dla biblioteki papieskiej, wydaje dekret z zakazem wywozu dzieł sztuki z Rzymu

• Juliusz II - dla zbiorów papieskich Bramante wznosi ogród - antykwarium przy willi Belweder, umieszcza tu m.in. rzeźby: „Grupa Laokoona”, „Apollo belwederski” (początki muzeum watykańskiego). Za jego kadencji zaczęła się budowa bazyliki św. Piotra

• Leon X - powołuje urząd konserwatora miasta (na początku jest nim Rafael)

Ród Habsburgów - drugi wielki mecenat. Monarchia, w której „słońce nigdy nie zachodzi” - w ich posiadaniu była Austria, Niemcy, Hiszpania, Niderlandy, Czechy, Węgry (a także część Ameryki Północnej oraz Bliskiego i Dalekiego Wschodu). Jako pierwsi zaczynają katalogować zbiory.

• Maksymilian I oraz jego córka Małgorzata - współtwórcy przyszłych zbiorów muzealnych w Niderlandach i Hiszpanii.

• Karol V - zbiory Escorialu

• Rudolf II - twórca zbiorów praskich, które przeniesiono do Wiednia. Zbiory te ułożone były w trzy działy - natury, sztuki i wiedzy. Ta zasada przyjęta w XIX w. we wszystkich cesarskich muzeach Wiednia.

1727 - powstaje traktat o zbiorach i muzeach, głównie habsburskich, który wyróżnia typy:

• skarbce - drogocenne obiekty złotnicze

• galerie - obrazy, rzeźby, drobne przedmioty w szafach

• gabinety starożytności

• studio - muzeum - iluminowane rękopisy

• gabinety przyrodnicze - zwierzęta, rośliny, minerały

• gabinety osobliwości

Poza rodami Medyceuszy, Habsburgów i mecenatem papieskim w XVI-XVII w całej Europie nastąpił rozwój kolekcjonerstwa i dojrzewała idea muzealnictwa. Kolekcje tam gdzie były środki finansowe - tworzyli je władcy i monarchowie, arystokracja oraz mieszczaństwo (szczególnie w Holandii).

Jednak pasja kolekcjonerska i dojrzewająca idea muzealnictwa w okresach renesansu i baroku, miała charakter przybytków zamkniętych, a możliwość oglądana zgromadzonych zbiorów, przeznaczona była dla wąskiego grona uprzywilejowanych.

Rozwój kolekcjonerstwa w całej Europie XVI-XVII w. Zbiory przeznaczone dla wąskiego grona lub za wysoką opłatą.

Najcenniejsze kolekcje europejskie XVI-XVII w.:

• Anglia - zbiory królewskie w Tower (XVI w., broń, zbroje, insygnia królewskie) - udostępnione dla publiczności za b. wysoką cenę

• Francja - Franciszek I wznosi galerię obrazów i rzeźb w Fontainebleau (szkoła malarska, mecenat Leonarda), tworzone tutaj dzieła pozostały na zamku, gdzie można je dzisiaj oglądać; powstają kolekcje kardynałów Richelieu, Mazanin; potężne zbiory gromadzi Fouquet w swojej rezydencji Vauxle-Vicomte, a także Ludwik XIV, który w Luwrze otwiera galerię malarstwa i innych przedmiotów królewskich

• Szwecja - Sztokholm (ok.1630) - udostępniono zbrojownię, ustanowiono funkcję państwowego antykwariusza

• Dania - Kopenhaga (1621) - muzeum prywatne (Worm) o charakterze przyrodniczo-naukowym. Po śmierci Worm przekazał zbiory królowi, które je wzbogacił i wybudował dla nich specjalny budynek. Muzeum posiadało trzy rodzaje zbiorów: Gabinety - Sztuk, Perspektywistyczny, Indyjski, Starożytności, Bibliotekę, Zbrojownię.

Cały XVIII w. - kult rozumu. Powstają kolekcje umieszczane w specjalnie dla nich przeznaczonych budynkach. XVII-XVIII w. - grabieże. Z podległych kolonii Anglicy wywożą co się da (z Grecji, Indii, itd.) British Museum. Niemcy - Drezno - rokokowy pałac; osobne budynki w kompleksach pałacowo-ogrodowych, gdzie prezentuje się dzieła sztuki. Ermitaż - grabieże, szczególnie dziedzictwa polskiego, biblioteka Załuskich, nasze arrasy. Francja - Zgromadzenie Narodowe - rewolucjoniści przejmują zbiory: królewskie, kościelne i zbiory arystokracji na rzecz narodu.

Zbiory muzealne wieku XVIII-XIX również w wyniku grabieży wojennych czy podbojów kolonialnych.

• Francja - zbiory m.in. włoskie, egipskie (restytucja dzieł po Kongresie Wiedeńskim) - Luwr

• Anglia - Grecja, Indie - British Museum (1759)

• Niemcy - Turcja, bliski Wschód (Schliemann, Troja) - Altes Museum, Muzea Pergamońskie

• Rosja - Polska - Ermitaż carycy Katarzyny

Koniec XVIII w. - rewolucja francuska. Muzea, zbiory, kolekcje przynależą do narodu. Przeniesienie zbiorów z Wersalu do Luwru udostępnienie dla ludu.

Pojęcie zbioru narodowego - pojecie wykształcone we Francji w XIX w. niosące poza wartościami naukowymi i artystycznymi - także walory moralne.

I. Muzea artystyczne (sztuki):

- światowe: Luwr (Paryż), Ermitaż (St. Petersburg), British Museum (Londyn), Zwinger (Drezno), Muzeum Watykańskie, muzea berlińskie (Muzeum Pergamońskie, Szarlotenburg), muzea wiedeńskie

- narodowe-wielodział.obiekty kultury i dziedz.narod.(obcego też)

- regionalne - wielodziałowe, kultura regionu lub miejscowości

- galerie obrazów - galerie dawnych mistrzów, galerie malarstwa nowoczesnego

- galerie rzeźby - rzadka forma, Np. Thorwaldsen w Kopenhadze

- muzea-rezydencje - od Palatynu - muzea kośc. i klasztorne

II. Muzea historyczne - przedstawiają przeszłość historyczną za pomocą zabytków rzeczowych i innych dokumentów, mają odmienne cele, metody i działania od muzeów artystycznych. Zaliczamy tutaj:

- muzea miejskie - muzea wybranego okresu, wydarzenia, kultu religijnego, stowarzyszenia etc.

- muzea walki z faszyzmem, muzea martyrologii

- muzea wojskowe i zbrojownie - muzea uniwersyteckie (pedagogiczne)

- muzea literatury, teatru i muzyki (tutaj biograficzne)

- muzea drukarstwa, ksiązki, prasy

- muzea fotografii, filmu, kina - muzea gier, zabaw, sportu

III. Muzea etnograficzne - kultury ludowe krajowe, ale też pozaeuropejskie. Skansen - nazwa tego typu muzeów wywodzi się od szwedzkiej nazwy własnej Skansen, użytej dla otwartej w 1891 przez Artura Hazeliusa ekspozycji 150 przykładów architektury drewnianej z terenu całego kraju (Przykłady dla Polski to Chochołów, Zalipie)

IV. Muzea archeologiczne:

- muzea z obiektami przeniesionymi z różnych miejsc

- muzea zakładane przy stanowiskach archeologicznych

- zespoły archeologiczne „In situ”

V. Muzea techniczno-naukowe i gospod. - prezentują historię techniki, poszczególne rzemiosła, przemysły, zawody, artykuły spożywcze, transportowe (Np. Wieliczka)

VI. Muzea przyrodnicze - geologiczne, botaniczne, zoologiczne (Np. Smithsonian Institution w USA)

Najstarsze muzea:

Aleksandria (Egipt) - najsłynniejszy muzejon, biblioteka aleksandryjska; Uffizi (Florencja, Włochy); British Museum (Londyn, UK); Ermitaż (St. Petersburg, Rosja); Luwr (Paryż, Francja); Muzeum Królewskie (Bruksela, Belgia); Muzeum Izabeli Czartoryskiej (Puławy, Polska); Muzeum Narodowe (Budapeszt, Węgry); Prado (Madryt, Hiszpania) - Habsburg Karol V; Muzeum Egipskie (Kair, Egipt); Muzeum Archeologiczne (Ateny, Grecja); Skansen (Sztokholm, Szwecja) - pierwsze muzeum pod gołym niebem (1891) na półwyspie Djurgården na terenie Sztokholmu

Historia muzealnictwa w Polsce

• ŚREDNIOWIECZE - głównie skarbce kościelne

• Katedra krakowska (Wawel)

• skarbiec na Jasnej Górze w Częstochowie

Co zbierano w skarbcach?

* szaty liturgiczne, kielichy, relikwie

* insygnia koronacyjne

* trofea wojenne spod Grunwaldu, chorągwie

Najdawniejsze zbiory królewskie (XVI w.) powstały za panowania dwóch ostatnich królów dynastii Jagiellonów (architektura i rzeźba).

Bona Sforza - Włoszka, żona Zygmunta Starego, matka Zygmunta Augusta; zaszczepiła w Polsce idee muzealnictwa w renesansie.

• Zygmunt II August (syn Zygmunta I Starego) - zbiór tkanin (arrasów), klejnotów, obrazy

arras - nazwa od jednej z hanz - miasta Arras. Tutaj: tkaniny ze scenami ze Starego Testamentu, krajobrazami, groteskami

1571 - król Zygmunt August nadał swojej kolekcji tkanin charakter publiczny, zbiór przeszedł na własność Rzeczypospolitej Polskiej. Do dziś ocalało 136 arrasów (132 na Wawelu, 4 w Muzeum Narodowym w Warszawie).

• Koniec XVI do połowy XVII - dynastia Wazów.

Zbiory Zygmunta III Wazy powstały z darów i zakupów (południe, zachód Europy i ze Wschodu).

• obrazy włoskie

• obrazy i tkaniny hiszpańskie

• wyprawa do Persji po kobierce (część z nich dziś w Monachium), namioty i szable

Gabinet Sztuki i Osobliwości - dzieła sztuki sąsiadowały z okazami przyrody i różnymi osobliwościami.

curiosy - wspólne określenie dla: mumii egipskich, indyjskich wyrobów z piór

• Królewicz Władysław IV.

• Rubens namalował 3 portrety Władysława i konny portret jego ojca (obecnie na zamku Gripsholm w Szwecji)

• posiadał kolekcję rzeźb antycznych na Zamku w Ujazdowie (część zniszczona, część wywieziono do Szwecji w czasie wojny)

• kupił wiele obrazów Rubensa po jego śmierci (największą ilość po dworze madryckim)

• Król Jan Kazimierz wzbogacił zbiory brata głównie obrazami holenderskimi - m.in. 2 obrazy Rembrandta: „Portret Rabina”, „Portret mężczyzny w berecie z perłami”.

Kataklizmy wojenne (1650-60) - potop szwedzki, kolekcje zniszczone, resztki wywozi do Francji król Jan Kazimierz.

• Król Jan III Sobieski otworzył galerię obrazów liczącą 241 pozycji (w tym 5 obrazów Rembrandta). Część zbiorów wywiozła jego córka, reszta rozproszyła się po jego śmierci.

OŚWIECENIE

• okres wielkiego postępowego przełomu umysłowego (pocz. XVIII w.)

• powstaje Biblioteka Publiczna założona przez braci Załuskich

• rozwój kolekcjonerstwa

• Król Stanisław August Poniatowski

• 2300 obrazów (malarstwo holenderskie - 5 obrazów Rembrandta; malarstwo włoskie - Bernard Bellotto, Canaletto)

• zbiory rzeźb, gemm, monet, medali, zbiór graficzny, zbiory przyrodnicze

• obrazy zgromadzone były w Zamku Królewskim i w Łazienkach

Obecnie zostało 170 obrazów i nieduży zespół rzeźb.

* chciał kupić obrazy w Anglii.

* obiady czwartkowe, Muzeum Poloniki - nie zdążył

* w zakresie szkolnictwa pomagali mu włoscy malarze - dzięki temu później powstała ASP w Warszawie

W oświeceniu zaczęły się pojawiać specjalizowane kolekcje przyrodnicze, np. w Pałacu Księżnej Jabłonowskiej w Siemiatyczach (okolice Białegostoku).

• Michał Radziwiłł stworzył znaczną galerię obrazów, a jego żona rzeźb starożytnych (wśród nich głowa Niobe)

• Nieborów i Arkadia - stanowią oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.

• Do najbogatszych należały zbiory Mniszchów w Wiśniowcu na Wołyniu, wywiezione częściowo do Paryża

• Inne wspaniałe zbiory - zbiory w Łańcucie przetrwały uszczuplone do dziś - obiekt po II wojnie światowej przekształcono w muzeum

• Pałac w Wilanowie - właściciel Stanisław Kostka Potocki

• duża galeria obrazów i rysunków (głównie artystów włoskich)

• 1804 - udostępnił zbiory dla zwiedzających można dopatrywać się jednego z pierwszych polskich muzeów

• 1945 - Wilanów został przejęty przez warszawskie Muzeum Narodowe

Wybitnym polskim kolekcjonerem był Książe Stanisław Poniatowski (bratanek króla).

• Zostały zapoczątkowane bogate i wielkie zbiory książąt Czartoryskich w ich pałacach warszawskich i rezydencji w Puławach nad Wisłą (Muzeum Czartoryskich w Puławach 1801) Domek Gotycki, Świątynia Sybilli.

Muzeum książąt Czartoryskich posiadało ok. 450 obrazów

KULT MARYJNY

• Oficjalnie zatwierdzony na soborze w Efezie 431 r., gdzie uznano boskie macierzyństwo Marii i przydano jej tytuł Theotokos (czyli Matka Boga).

• Kult przybiera formy w wezwaniach maryjnych kościołów oraz oddawanie czci wizerunkom, zwłaszcza ikonom (początkowo nie przypisywano im kategorii cudowności, miały charakter dydaktyczny i dekoracyjny)

• Kult oddawania czci wizerunkom, rozwijał się na terenach Kościoła wschodniego jako cecha pobożności bizantyjskiej.

• Kult maryjny w Kościele wschodnim objawia się poprzez oddawanie czci obrazom - ikonom, jest to tradycja starsza niż w kościele łacińskim (rozbudowana szczególnie na Rusi).

• W Kościele wschodnim ikony te mają cudowne pochodzenie - są dziełem św. Łukasza - lekarza i malarza. „Trzy portrety”:

• jako Orantka - typ najstarszy; wizerunki pojawiały się w II-III w. w katakumbach (Kościół wschodni, zachodni). Ręce MB wzniesione do góry (gest modlitewny; tak przedstawiano też pierwszych chrześcijan)

Rozwinięcie typu Orantki Blacherniotissa - z Chrystusem jako Emanuelem (przed wcieleniem, czyli przed narodzeniem). MB może być ukazana w całości lub do połowy (na piersi medalion z postacią Chrystusa).

• jako Eleusa (ros. Umilenije) czyli Miłosierna lub Współczująca. Twarz małego Jezusa jest twarzą dorosłego mężczyzny.

• jako Hodegetria - Przewodniczka. „Ta, która jest przewodniczką w drodze - Chrystus jest drogą, prawdą i życiem”. Cecha charakterystyczna (różnica): odsunięcie postaci MB i Chrystusa od siebie, Chrystus trzyma w ręce rulon, zwój (symbol prawdy) a drugą ręką błogosławi.

Stanowią one typy ikonograficzne (kanoniczne) Marii. Dwie ostatnie zajmują jedno z naczelnych miejsc w ikonostasie.

Typy wizerunków Chrystusa na ikonach:

• Mandylion - według tradycji nie uczyniony ręką ludzką; archeiropoitos - chusta św. Weroniki, oraz veraikon - (charakterystyczny dla kościoła zachodniego) różnica w koronie cierniowej nie ma korony, jest to wcześniejsze odbicie niż archeiropoitos.

• jako Pantokrator - najczęściej pokazywany; w jednej ręce świeca, drugą błogosławi (władca)

• Chrystus Miedzy Mocami - postać Chrystusa jest wpisana między trzy różne figury geometryczne związane symboliką władzy: romb, elipsa, prostokąt.

Kult maryjny zaczął rozwijać się w Kościele wschodnim, w późniejszym okresie również w Kościele zachodnim:

• cześć Marii oddawana poprzez wezwania kościołów (Np. Santa Maria Maggiore w Rzymie, ok. 340). Kult wizerunków zdecydowanie późniejszy.

• od V-VI w. w Kościele zachodnim kult maryjny praktycznie nie istnieje (w tym czasie we wschodnim się szybko rozwija)

• okres średniowiecza - zaczątki zainteresowania postacią Matki Boskiej (nie kultu maryjnego): figurki Pięknych Madonn przede wszystkim aby dowartościować tym sposobem kobiety, brak wydźwięku religijnego

• drugi okres malarstwo renesansowe - malowane Piękne Madonny (Rafael, podobne pobudki jak w średniowieczu, brak wydźwięku religijnego)

• możliwość rozwoju religii w tym okresie utrudnia najpierw upadek cesarstwa rzymskiego, potem wędrówki ludów

• typowy kult maryjny zaczyna się rozwijać w Europie zachodniej od XV-XVI w., kiedy dochodzi do reformacji (negowano m.in. jeden z dogmatów maryjnych dotyczący Wniebowzięcia) i wynikającej z tego kontrreformacji schizmy (Np. kult wizerunków potępia protestantyzm). Kontrreformacja utożsamiana jest z soborem trydenckim (1545-1563), który

1054 r. - schizma wschodnia

• Wyspa Tinos w archipelagu Cyklad - w 1972 r. uznana za święte miejsce dla wyznawców prawosławia.

Objawienia.

• Za ostatnie uznaje się spotkanie Marii z Jakubem w Saragossie (40 r.). Kościół uważa że objawienia publiczne skończyły się wraz ze śmiercią ostatniego z apostołów. Wszelkie późniejsze określane są jako prywatne, które nie wnoszą nic do treści. Często objawiała się dzieciom (czyste, niewinne).

• Međugorje (Bośnia i Hercegowina) od 24 czerwca 1981 (ostatnie miało miejsce 25 czerwca…) - Królowa Pokoju.

Przykłady - zatwierdzone przez Kościół, jako pomocne w przeżywaniu wiary:

• La Salette 1846 r.

• sanktuarium położone w Alpach Izerskich 1800 m n.p.m

• objawianie miało miejsce 19 września 1846 - dwójce dzieci pokazała się „Płacząca Pani” - przepowiedziała klęski czekające ludzi (wojny, głód, epidemie), błaga o nawrócenie. Rok 1846 to okres wojen francusko-pruskich, Wiosny Ludów, wielkie wyniszczenie

• Maria jest czczona jako „Pojednawczymi grzeszników”.

• wizerunek: na głowie miała koronę z róż, a z każdego z kwiatów błyszczał diament (symbol cierpienia, zapowiedź wojen). Na łańcuszku wokół szyi zawieszony był krzyż z wyraźnie zaznaczonym ciałem Chrystusa; na końcach belki poprzecznej młotek i obcęgi (grzech i nawrócenie). Jeśli się nawrócimy jesteśmy w stanie zniwelować cierpienie.

• zatwierdzenie w 1851 - później powołanie zgromadzenia misjonarzy zw. Saletynami (zakon)

• Lourdes 11 lutego - 16 lipca 1858 r.

• w sumie 18 objawień Bernadecie Soubirous (kanonizowana w 1933) w grocie Massabielle, zatwierdzenie w 1862

• „Ja jestem niepokalanie poczęta” - 16.objawienie (25 marca 1858) - odpowiedź na pytanie zadane podczas 15. objawienia

• ukazuje się z różańcem i prosi o modlitwę różańcową oraz uczynienie z groty miejsca kultu - pielgrzymki od 1872, obecnie powstał tutaj kościół (5 mln odwiedzających rocznie)

• specjalną grupę pielgrzymów stanowią chorzy 9.objawienie (25 lutego 1958) - wskazanie źródełka, pierwszej uzdrowienie podczas 12.objawienia. Do tej pory zgłoszono ponad 6 tys. uzdrowień, Kościół potwierdził 70 jako „niezaprzeczalnie cudowne”.

• budowle: Kaplica Groty (1866), Kościół Dolny, Bazylika Niepokalanego Poczęcia (1871), kościół górny, obok grota z figurką, plac ceremonialny; także Bazylika Różańca, bazylika Bernadetty (współczesna), Bazylika Objawień, Droga Krzyżowa (postacie naturalnej wielkości), liczne hospicja, szpital dolny kapelanów, 30 domów zakonnych

• Fatima 13 maja - 13 października 1917

• seria 6 objawień (zawsze 13-go każdego miesiąca, od maja do października) Łucji (rozmawiała i widziała, 1.10), Hiacyncie (tylko słyszała, 1.9), Franciszkowi (tylko widział, 1.7); w sierpniu raz miało miejsce objawienie 16-go (dzieci były przetrzymywane w więzieniu)

• uznanie objawień w 1930

• w trakcie ostatniego objawienia - „Cud Słońca” lub „Taniec Słońca” - to trwające 10 min. zjawisko obserwowało ok. 70 tys. zgromadzonych ludzi

• „Tajemnice fatimskie” - objawienia lipcowe:

• wizja nieba, czyśćca, piekła wydźwięk religijny

• „Jeśli Rosja nawróci się na katolicyzm, na świecie zapanuje pokój. Jeśli nie to błędy tego kraju rozpowszechnią się po świecie powodując wojny i prześladowania kościoła” (komunizm). Konieczność poświęcenie się świata (a w szczególności Rosji) Niepokalanemu Sercu wydźwięk polityczny (rodzi się komunizm, 1917 - Rewolucja Październikowa)

• zapowiedź cierpień jakie miał mieć papież, opis zamachu (kula wyciągnięta z ciała Jana Pawła II została dołączona do korony MB), cierpienie Kościoła w Chinach, na Kubie, w Afryce

• pielgrzymki - narodowa, wraz z poświęceniem Portugalii już w 1931

• 1942 - akt zawierzenia świata; od 13 maja 1946 - koronacja i ustanowienie MB Królową Pokoju i Królową Kościoła

• peregrynacje wizerunku po świecie od 1942 (ok. 50 krajów)

• Fatima - figura Matki Boskiej wykonana jest w drzewie cedrowym wg wskazówek Łucji. Ubrana jest w białe szaty - suknię i zarzucony na głowę płaszcz. Ręce złożone do modlitwy zdobi różaniec, ofiarowany przez papieża Jana Pawła II w 1982. Na głowie złota korona mieniąca się drogimi kamieniami - dar kobiet portugalskich za wyzwolenie ich ojczyzny 1946; tu także kula wyjęta z ciała papieża po zamachu 1981.

Ikonografia świętych w polskiej rzeźbie ludowej.

Patroni Europy.

• Św. Benedykt

• Edyta Stein

• Brygida Szwedzka

• Cyryl i Metody

• Katarzyna ze Sieny

Ikonografia. Wizerunki świętych:

Św. Agnieszka - atrybuty: lilie, baranek, czasami z księgą. Została spalona na stosie. Żyła na przełomie III/IV w. Czczona w chrześcijaństwie już b. wcześnie. 21 stycznia - dzień św. Agnieszki. Patronka dziewic, panien, dzieci i ogrodników

Św. Agata - atrybuty: ogień (rzucono ją na rozżarzone węgle), palma męczeńska (atrybut wszystkich męczenników). Była niezwykłej urody (miała powodzenie, wielu zalotników ale złożyła śluby czystości; z zazdrości donieśli że jest chrześcijanką). Patronka od chorób piersi.

Św. Józef - przedstawiany z dzieciątkiem Jezus. Atrybuty: piła, czasami w warsztacie stolarskim.

19 marca, 1 maja - dni św. Józefa. Stolarz, cieśla. Był rzemieślnikiem mimo że pochodził z rodu Dawida. Patron kościoła powszechnego, wiecznych zakonów, rodziny, małżeństwa, rzemieślników (szczególnie stolarzy). Patron wielu krajów: m.in. Meksyku, Czech, wielu miast.

Św. Florian - ok. 250 - ok. 304 r. Oficer rzymskiej armii na terenie dzisiejszej Austrii. Przyznał się do bycia chrześcijaninem podczas prześladowań Dioklecjana. Zginał w rzece Ernst (dzisiejsza Austria, gdzie jest czczony). Patron Krakowa są tutaj relikwie (sprowadzone). Kościół św. Floriana na Kleparzu. Uznawany za orędownika w czasie pożarów pożar, pojawił się i pomagał w ugaszeniu. Atrybuty: w stroju żołnierza rzymskiego, naczynie z wodą, przedstawiany w momencie kiedy gasi ogień. Patronuje strażakom, kominiarzom.

Św. Jan Nepomucen (Nepomuk, Jan z Pomuk) - żył 1340-1393. Umęczony, gdy odmówił zdradzenia królowi Wieńczysławowi tajemnicy spowiedzi. Patron spowiedników, tonących. Orędownik w czasie powodzi. Atrybuty: krzyż, zwinięty list, ciuchy (stuła) Święto - 16 maja.

Św. Antoni Padewski - 1199-1231. Głosił kazania gromadząc rzesze wiernych, liczne cuda im towarzyszyły (również po jego śmierci na jego grobie). Już rok po śmierci został ogłoszony świętym przez papieża. Atrybuty: …, ogień, . Patron ludzi zaginionych, małżeństw, narzeczonych, Padwy, Lizbony.

Św. Krzysztof - żył w III w. Pochodził z dzikiego plemienia. Chciał służyć najsilniejszemu - służył królowi, potem cesarzowi, który bał się szatana, więc zaczął służyć szatanowi, który jednak bał się imienia Jezus ochrzcił się i nawrócił na chrześcijaństwo. Imię Krzysztof oznacza niosący Chrystusa. Był olbrzymem, przenosił ludzi przez rzekę. Patron kierowców, flisaków, marynarzy, podróżników, Wilna, Ameryki. Wierzono że wybroni od wszelkich niebezpieczeństw.

Atrybuty: drąg lub maczuga, czasami palma męczeńska, atrybuty pustelnicze, przedstawiony w momencie przenoszenia dziecka przez rzekę. Święto: 20 lipca.

Św. Andrzej - krzyż w kształcie litery X.

Św. Cecylia - święta męczennica.. Patronka muzyki kościelnej, muzykantów, poetów, kościołów. Przedstawiana z aniołkiem z wieńcem z róż (białych-czystość i czerw-męczeńska śmierć).

Św. Roch - XII/XIV w., oddał cały majątek ubogim i wyruszył do Rzymu. Opiekował się chorymi na dżumę za co Bóg miał go obdarować darem uzdrawiania. Zginął w więzieniu, oskarżony o szpiegostwo i torturowany. Relikwie w Wenecji. Patron lekarzy, szpitali, chroni od zarazy, epidemii.

Atrybuty: pies (często trzyma chleb w pysku), czasami aniołek

Św. Katarzyna (Aleksandryjska) - patronka Nowego Targu. A: złamane koło do tortur; palma, korona, czasami z dzieciątkiem Jezus który zakłada jej obrączkę. Z Aleksandrii. Odmówiła złożenia ofiary bogom, łamana kołem. Relikwie na G.Synaj

Św. Otylia - patronuje cierpiącym na bóle głowy, choroby oczu. Habit cysterski, otwarta księga (czasami z wizerunkiem oczu)

Św. Mikołaj - patron Grecji, Rosji, dzieci, cukierników, panien.

Święci - patroni Polski:

Wojciech, Stanisław ze Szczepanowa, Stanisław Kostka (jezuita), Jadwiga Królowa, Andrzej Bobola

Andrzej Bobola -jezuita, jeden z patronów, zm.1657, studiował w Wilnie, ksiądz na Polesiu -nawracał protestantów. Torturowany, śmierć męczeńska. Patron kolejarzy.

Kapliczki. Kapliczka to element krajobrazu polskiego. Krajobraz składa się z elementów przyrodniczych i antropogenicznych (właśnie na przykład kapliczki). Kapliczki mówią o charakterze wsi. Krajobraz polski XIX w. piaszczysta droga, kępa drzew i element religijny (kościół lub kapliczka).

kapliczka - pojęcie wywodzi się od łacińskiego cappa - płaszcz płaszcz św. Marcina z Tours (obecnie są tu relikwie - właśnie ów płaszcz). Płaszcz św. Marcina miał chronić królów na polu bitwy. Pierwsza była to dynastia Merowingów. Św. Marcin (bogaty facet) spotkał biedaka i oddał mu ten płaszcz. Dla relikwii płaszcza zbudowano specjalny budynek jedna z genez. Druga geneza - w czasach pogańskich oddawano cześć świętym drzewom, kamieniom, źródłom. Po chrystianizacji miejsca te zaczęto oznaczać, np. krzyżami.

W Grecji cześć oddawano w świętych gajach - miejscach, gdzie później budowano obiekty sportowe.

Początkowo kaplice budowano przy kościołach, potem też na wolnej przestrzeni. Najpierw w miastach, potem na wsi. Momentem przełomowym, gdzie kapliczki zaczęły pojawiać się też na wsi był okres reformacji i kontrreformacji w XVII w. Protestanci byli przeciwnikami stawiania kapliczek a katolicy stawiając je podkreślali przy okazji swoją tożsamość i odrębność.

W Polsce najwięcej kapliczek powstało w rozbiorach - symbol polskości, religijności. Najwięcej ich powstało w zaborze austriackim (największa autonomia i swoboda, poza tym Habsburgowie byli katolikami).

Kapliczki budowano jako:

• punkty orientacyjne, drogowskazy-rozdrożach, skrzyżow

• nad wodą, przy rzece - kapliczki Jana Nepomucena

• na środku wsi,rynku-św.Florian chroni przed klęskami ż.

• na wzg.,wzniesieniach-drogowskaz,pkt orientacyjny

• przy drogach, domach, dworach

Przy kapliczkach zawsze stoi drzewo, oba te element są wzajemnie powiązane.

Kapliczki - geneza powstania:

* wielkie wydarzenie, ważna bitwa

* dziękczynne * pokutne

* zaakcentowanie swojej religijności

* chronienie przed złymi mocami, zarazami

* czyjejś śmierci * kapliczki pańszczyźnianie - z okazji zniesienia pańszczyzny (w Galicji 1934)

Fundatorzy kapliczek:

• proboszcz

• szlachta - murowane, bogate

• chłopi - prosta, drewniana

Budowano je z drewna, kamienia (cegły), mur pruski. Metal nigdy się nie pojawiał; obecnie, gdy zostaje użyty psuje cały urok kapliczki.

Kapliczki - podział ze względu na formę

Kapliczki nadrzewne.

• Typ I - oszklone, płaskie skrzyneczki z obrazkiem w ramce

• podobne do „szafeczkowych” obrazków św. Józefa, w których lud przechowuje ozdobę świecy używanej podczas pierwszej komunii świętej, wianek ślubny, wiązankę ślubną, itp.

• bardzo duża ilość w Polsce

• obrazki mogą być malowane na blasze, oleodrukowane, odpustowe, płaskorzeźbione lub malowane na szkle

• Typ II - podobne do budek ptasich, altanek lub płaskich skrzyneczek, nieraz misternie rzeźbionych

• mieszkanie wyrzezanego z drzewa świątka

• frontowa ściana jest otwarta

• nakrywa ją daszek, najczęściej dwuspadowy (czasami blaszany wygięty w półkole lub podkowę)

Przykłady: z Rajbrotu do Królówki, p.Bochnia; Królówce

• Typ III - miniaturowe świątyńki w kształcie płaskich budyneczków z wieżyczkami lub sygnaturkami, otoczone z przodu wiejskim ogrodzeniem

• daszki dwu- lub czterospadkowe

• fronty i czasami boczna ściana otwarte

• trójkątny przyczółek z naszczytnikiem w kształcie krzyża Przykład: z Włocławka do wsi Ostrawy

• Typ IV - nakryte trzema daszkami

• z przodu wyglądają jak świątyńki z renesansową loggią (otwartym krużgankiem łukowo sklepionym, wspartym na rzeźbionych kolumienkach)

• między kolumienkami w trzech grupach rozmieszczone rzeźby drewniane

• środkowa część kapliczki bywa oszklona - zawiera rzeźbę główną na tle ołtarzyka z obrazkiem

Przykład: w Pociesznej Górce, powiat Piotrków

Kapliczki na słupach. Popularne szczególnie w południowej i środkowej Polsce, słupy zarówno drewniane, jak i kamienne lub murowane.

• Typ I - najprymitywniejsza forma - kłody drzewa z wydłubaną wnęką na świątka (albo na ich wzór murowane, miniatury baszt, nakryte płaskim lub stożkowatym daszkiem)

Przykłady: Ciosm, p.Biłgoraj; Wierchomla, p.Nowy Sącz

• Typ II - słupy drewniane, na których stawiano lub wieszano święte godła lub świątka

Przykład: Ostrowsk k/N.Targu; w Radziechowach, p.Żywiec

• Typ III - czworościenne słupy z wnęką na świątka (albo też kolumny kamienne zakończone kapliczką)

• Typ IV - kolumny kamienne z godłami świętych lub kapliczką u szczytu

• Typ V - rozbudowana forma z podcieniem zwieńczonym przyczółkiem; reprezentuje ją kapliczka na rozdrożu w Wieprzu koło Wadowic (postawiona ok. 1880)

• wieżyczka w kształcie sygnaturki

• podcienie dwóch kolumienek na których wspiera się przyczółek daszku dwuspadkowego

Niesklasyfikowana: kapliczka ze Złakowa Kościelnego, powiat Łowicz słup przeobraża się w lampion o dwóch ramionach rozchylonych i wzniesionych ku niebu.

Kapliczki naziemne.

• Typ I - najprymitywniejsza forma - budynek z belek modrzewiowych, stawianych na zrąb, nakrytych dachem w kształcie piramidy kwadratowej

Przykład: Podlas w powiecie Rawa

• Typ II - domek czworościenny, bielony wapnem, nakryty dachem dwu- lub trzyspadkowym

• wejście w ścianie szczytowej

• wejście do połowy zasłonięte sztachetową bramką

• wewnątrz ołtarz z mensą, rzeźbą lub obrazem

• Typ III - jednonawowe świątynki z oknami w bocznych ścianach

• baniasta kopuła lub wieżyczka(albo kula na ostrosł)

• fasada barokowa z falisto wygiętym przyczółkiem, rzeźbami, altanką podcieniową P: Limanowa 1835

• Typ IV - murowane, graniastosłupowe obeliski z kamienia lub cegły schodkowato załamane (2 lub 3 kondygnacje) albo czworościenne słupy z wnękami (daszek dwu- lub czterospadkowy, we wnęce płaskorzeźba)

Przykład: w Łąkcie Górnej, powiat Bochnia

najbardziej rozpowszechniony typ w Polsce od Spiszu do Kaszub i Mazur

Szlak Jedwabny. Geneza tego szlaku polegała na odtworzeniu szlaków jedwabnych, jakie wychodziły w starożytności z Chin i dochodziły do Europy. Szlak służył rozprowadzeniu produktów ze Wschodu na teren Europy Zachodniej. Jest mnóstwo miejscowości uczestniczących, ale można by powiedzieć ze zaczyna się w Xian i prowadził do Wenecji, (ponieważ był to bardzo bogaty port na terenie europy, który rozprowadzał produkty idące ze Wschodu na tereny Europy Zachodniej). Szlak ten ma swoje odgałęzienia - na terenie Egiptu - Petra (w Syrii), która m.in. na handlu jedwabiem się bogaciła.

- Szlak „miry i kadzidła", który szedł w dół Płw. Synajskiego, Petra istniała w pewien sposób na pograniczu tych szlaków. Dzisiaj współczesna trasa tego szlaku to przede wszystkim słynny „Orient Ekspres" - przechodzi przez najważniejsze miejscowości (obiekty). Natomiast powołanie Szlaku Jedwabnego miało na celu pokazanie wpływu kultury Dalekiego Wschodu na Kulturę Europejską. Rada Europy powołała Szlak Jedwabny, Hiszpania i Francja zwróciły uwagę na element związany z tkactwem - na bawełnę - i stąd też taka koncepcja, żeby ten szlak nazwać Szlakiem Tekstylnym. Oba te państwa rozwijają lekcje dydaktyczne pokazujące procesy wytwarzania tkanin. Szlak Jedwabny pojawia się w zapiskach około III w. p.n.e. rozpoczyna się w miejscowości Changan (obecnie Xian) i kierował się w kierunku zachodnim. Następnie dochodzi do olbrzymiego terytorium pustynnego Takla Makan. Klimat pustynny jest bardzo niesprzyjający, dlatego też szlak ten rozdzielał się tutaj na dwie odnogi - jedna droga wiodła północnym obrzeżem pustym a druga południowym. Szlak południowy kierował się potem w stronę Indii i Afganistanu, natomiast północna odnoga prowadziła w stronę Cesarstwa Rzymskiego, czyli w stronę dzisiejszego Uzbekistanu, przez Bucharę, Samarkandę,. Bagdad, Damaszek - miasta te rozwinęły się dzięki szlakowi. Ten szlak funkcjonował do II/III w. n. e. - przestał funkcjonować z przyczyn politycznych -. Poza tym w IV wieku, przestaje istnieć jedno z największych obszarów odbioru laki, porcelany i jedwabiu - upada Cesarstwo Rzymskie. Reaktywuje go Marco Polo (XIII w.), który postanowił ze swoim wujem zrobić karawanę i iść od zachodu na wschód - przeszedł trasą szlaku. Doszedł do Chin i wrócił z powrotem do Europy. Odkrywa się także drogi morskie do Chin - odkrycie tych dróg powodowało, że Szlak Jedwabny nie tylko szedł lądem, ale również morzem. W XVIII wieku pojawiają się przedmioty płynące Szlakiem Jedwabnym (morskim). Za pomocą Szlaku Jedwabnego rozprzestrzeniały się również religie (religie nie w pojęciu europejskim) - są one bardziej systemami filozoficzno-etycznymi. Z wielu religii, jakie pojawiał się na terenie Chin, trzy mają wielkie znaczenie, przełożyły się na elementy związane z architekturą i etnografią:

- taoizm, który znalazł przede wszystkim zastosowanie w ukształtowaniu

ogrodów, a więc jak gdyby w naturze.

- konfucjonizm, który przełożył się na powstanie Zakazanego Miasta (idea

kultu cesarza, kultu państwa)

- buddyzm, który m.in. Szlakiem Jedwabnym dotarł do Chin.

BUDDYZM. Buddyzm zrodził się w Indiach (hinduizm i buddyzm jako dwie podstawowe tamtejsze religie) na przełomie I w p.n.e. /I w n.e. dotarł do Chin szlakiem jedwabnym. Formalne rozpoczęcie buddyzmu przypada na IV,V w. ponieważ mniej więcej w połowie IV wieku został wydany dekret zezwalający na wstępowanie do klasztorów buddyjskich. Formy buddyzmu: -Hinąjana - forma najstarsza, inne określenia: pierwotna, mały wóz; Ideałem hinajany jest pustelnik, który wyrzeka się związków z życiem codziennym, wyzbywa się żądzy zmysłowej, próbuje opanować własne ciało - ascetyczne podejście; zaczął się kształtować przede wszystkim w miejscach trudno dostępnych.- Mahajana, inaczej określana jako wielki wóz, łączy zarówno grupę pustelników (mnichów) z grupą ludzi świeckich. Głosi istnienie absolutu, którego cechy zostały przeniesione na Buddę. Według mahajany każdy człowiek jest potencjalnym Buddą, ponieważ każdy może przejść w stan nirwany - a jest to stan bez cierpienia, ale musi przestrzegać norm etycznych (tzw. cztery prawdy szlachetny), które związane są z pojęciem cierpienia - są to: 1. Co to jest cierpienie? 2. Jak powstaje cierpienie? 3. Jak zniweczyć cierpienie? 4. Jak unicestwić cierpienie? Wg mahajany każdy człowiek jest potencjalnym Buddą a pomaga mu w osiągnięciu tego stanu BODHISATTWA - jest to postać będąca pośrednikiem między człowiekiem a Buddą, ona wyrzeka się stanu nirwany i przyjmuje na siebie cierpienia człowieka. Postać Mahajany w Chinach to CHAN a w Japonii - Zen. Buddyzm jako religia jest bardzo tolerancyjny, otwarty na wszelkie nurty, tam gdzie się pojawia często przyjmuje lokalne elementy, stąd na terenie Chin, gdzie istniały już taoizm i konfucjonizm, odłam CHAN przejmuje od nich pewne nauki. Buddyzm podkreśla miłość bliźniego, braterstwo, równość, zespolenie tych elementów z regularnością. Podstawą buddyzmu jest medytacja, co przełożyło się na powstawanie licznych sanktuariów, powstawały one głównie wzdłuż szlaku jedwabnego wiodącego wzdłuż Takla Makan. Największe skupiska sanktuariów na trasie szlaku jedwabnego (3 największe): 1.Yungang, prowincja Datong, ok. 450 grot - najstarsze sanktuaria 2. Dunhuang, (najbardziej znane groty znajdują się w Mogao - kompleks wpisany na listę (UNESCO), 3.Luoyang, (stolica cesarstwa) południowe obrzeża Takla Makan - skupisko to powstało najpóźniej, najbardziej znane jest skupisko grot w Longman (14 km na płd. od Luoyang). Kolejnym elem. związanych z buddyzmem jest element architektoniczny: pagoda. (groty nie były elementami architektonicznymi). STUPA (czajta) - w buddyzmie indyjskim stupa była budowlą sakralną, która miała komorę (4) z relikwiami świętych. PAGODA - chińska Stupa - kult przodków wymagał zachowania ciała, ale też pisma, dlatego w Chinach największymi świętościami były teksty buddystyczne. Związany z buddyzmem jest także LAMAIZM (odłam Mantrajany). Skupił się na obszarach Tybetu. Łączył buddyzm pierwotny wychodzący z hinajany z kultami religii szamańskiej BONG, która rozwijała się w Tybecie. Lamaizm stworzył silną strukturę organizacyjną mnichów na czele, której stoi Dalajlama (tzw. „ocean wiedzy"). Obecnie rządzi 16-ty Dalajlama, który władzę sprawuje z Indii, gdzie znajduje się jego siedziba. Chiny nie uznają Tybetu jako odrębnego państwa. Lamaizm wykształcił specyficzne rodzaje swojego miejsca kultu - świątynie o charakterystycznym kształcie butelki. W lamaizmie wielkie znaczenie przypisuje się rytuałom określanym jako MANTRY (znaczenie mają: muzyka, śpiew, dzwoneczki, świece, kadzidła, kołowrotki). W lamaizmie modlitwa polega na pobudzeniu tej mantry.

WIERZENIA LUDOWE. Wszechświat według wierzeń ludowych jest taką uporządkowaną całością w której przenikają się dwie siły: Yang - rozumiana jako siła bardziej dynamiczna, twórcza, bardzo często utożsamia się ją z postacią męska jako bardziej aktywną postacią. Yin - to jest siła bierna, podporządkowana, utożsamiana z kobietą.

Drugim elementem, który pojawił się w wierzeniach ludowych to jest istnienie 5 żywiołów, które są również elementami tych zmiennych dynamicznych sił, ale pomiędzy którymi istnieje pewne uporządkowanie: „ Ziemia wchłania wodę - woda gasi ogień - ogień topi metal - metal tnie drzewo - drzewo ujarzmia glebę”( zamknięta całość ) czyli te żywioły; ziemia, woda, ogień, metal, drewno.

TAOIZM. - uważany jest za najstarszy system, pojawia się około VI wieku p.n.e. Ta religia skłania się ku naturze, bardzo dokładna obserwacja natury. T. bardzo wyraźnie skupia się na stosunkach międzyludzkich, a przede wszystkim na samym człowieku jako elemencie natury. Skoro przyroda ma swój bieg to życie człowieka też ma swój bieg drogę zwaną tao, każdy ma swoje tao czyli swoją drogę. Skoro nie można zmienić cyklu, biegu natury no to człowiek jako cześć tej natury musi się podporządkować tej naturze i nie może zmieniać cyklu swojego życia. Przede wszystkim pokora, litość podporządkowanie się tej naturze są istotne. Uważano, że skoro człowiek ma się zespolić z naturą to powinien ją kontemplować. W ogrodach typu chińskiego te 3 elementy to są podstawowe elementy naturalizacji krajobrazu: natura, czyli drzewa, kwiaty; woda; kamień, ziemia. W Europie przyjęło się jako bonsai.

KONFUCJONIZM- pojawia się między IV wieku p.n.e. K. ma zastosowanie w architekturze, stąd też dwa takie zabytki chińskie, które co prawda z konfucjanizmem nie są połączone ale pokazują tą wielkość: 1. Mur Chiński- od VI wieku się buduje, jako jedyny obiekt widziany jest z kosmosu. Najpierw wybudowano około 3 tys. Km potem bodajże 6 tys.- łącznie około 10 tys. mur biegnie dolinami chińskimi, co jakiś czas są postawione strażnice. 2. Terakotowa Armia- stworzone to zostało za cesarza chińskiego Shu. Armię tą odkryto stosunkowo nie dawno w 1976 roku, jest to monumentalny grobowiec, mauzoleum, gdzie cesarz pochował się ze swoją armią. Jest tych figur około 7 tysięcy do tego dochodzą zaprzęgi konne. Samego grobowca cesarza nie odkryto ale uważa się że w tym grobowcu jest jakiś niesamowity skarb skoro on się pochował ze swoją armią w jednym wielkim mauzoleum. K. jest związany z osobą Konfucjusza, miejscem urodzenia i miejscem kultu jest miasto Qufu - tam znajduje się najważniejsza świątynia Konfucjusza i jego legendarny grobowiec. Ta religia skupiała się na etyce i na nauce o państwie. Bardzo mocno skupiał się konfucjonizm również na współżyciu międzyludzkim, skupiał się też mocno na rodzinie, kult przodków, kult rodziców jest podstawą konfucjonizmu. Kolejnym ważny element w tej nauce to jest wykształcenie, które spowodowało, że od tamtego czasu rozwinęła się olbrzymia armia urzędników. Konfucjusz ustawił hierarchię, na czele stał cesarz, ponieważ on rządził państwem. Uważano, że cesarz jest synem Nieba i Ziemi. Konfucjusz sformułował 5 cnót związanych z człowiekiem: 1. godność- jestem godny w stosunku do siebie, a to się przekładało że jestem godny w stosunku do społeczeństwa, 2. wierność- wierność sobie ale przede wszystkim społeczeństwu, 3. wspaniałomyślność- w wyrażaniu poglądów, 4. pracowitość- uczenie się to jest pracownie nad sobą ale również to się przekłada na społeczeństwo, 5. dobroczynność- występuje w każdej religii świata. Ten system etyczno-moralny, filozoficzny dotyczył postępowania człowieka.

MALARSTWO CHIŃSKIE. Ścisły związek z kaligrafią, muzyką, literaturą 4 klejnoty kształcenia. Narzędzia służące uprawianiu malarstwa: -jedwab (papier) -pędzelek -tusz -kamień. 2 postacie pisma: • ideograficzne, 1 znak ozn.1 wyraz, • fonograficzne, 1 znak to 1 sylaba. Pismo i malarstwo na jednej płaszczyźnie (tj.papier/jedwab), czyli tworząc malarstwo (znak w kaligrafii) tworzy się dzieło sztuki. Na jednym kawałku papieru często jest tekst i rysunek - ale nie -są one ze sobą powiązane tematycznie (nie jest to opis rysunku ani ilustracja tekstu).

Tematyka malarstwa: - Rodzajowa - najcz.wyst.j, gł.sceny życia dworskiego. -Pejzażowe (najw.znaczenie) łączy dwie religie: piękno natury (taoizm) i medytację (buddyzm CHAN); silne zespolenie człowieka z naturą, określenie nastroju pejzaż chiński jako p.filozoficzny.

Symbolika: *Kwiat:chryzantema-jesień-pora roku,spokojne życie orchidea-urok,piękno; piwonia-kwiat cesarski, dobrobyt,radość; śliwa-budzące się życie; lotos-poszukiwnie duchowej czystości i prawdy *Drzewa: • sosna - drzewo długotrwałe, symbol długiego życia; często ma powykręcane konary - symbol mędrca, wytrwałego w swoich przekonaniach mimo przeciwności losu; • bambus - wiecznie zielony, giętki na wietrze, wychyla się, ale nie łamie; symbolizuje pokorę, ale i nieustraszenie (pochyla się do przodu - jestem pokorny, ale i nieustraszony). *Kamień, skała, góra: wieczność *Ptaki: żuraw-samotność *Woda - zmienność, przemijanie.

Malowanie pozwalało wyrazić swoje odczucia, myśli. Malowano na zwojach, rozwijanie ich - to czytanie dzieła malarskiego po kawałku, powolne ich rozwijanie pozwalało na kontemplację dzieła.

Techniki malarskie: 1. Starannego pędzla; linearny, staranny rysunek, gdzie następuje zestawienie dwóch płaszczyzn. 2. Bezszkieletowa, polega na zestawieniu plamy barwnej z dużą ilością pustej przestrzeni - wielorakie znaczenie tej przestrzeni (od odbiorcy będzie zależało jak ją zinterpretuje, odbierze) - istotna medytacja, wysilenie wyobraźni; ta pusta przestrzeń często pokazywana jako mgła, woda. Ten rodzaj malarstwa powodował odrzucenie kolorów - w zasadzie używano tylko bieli i czerni.

Rada Współpracy Kulturowej przy Radzie europy określiła podstawowe cele , jakie winny spełniać powoływane szlaki, m.in. :

- uświadomienie Europejczykom tożsamości kulturowej,

- zachowanie i ochrona dziedzictwa jako źródła społecznego, ekonomicznego i kulturowego rozwoju otoczenia w którym żyją,

- przyznanie priorytetu turystyce kulturowej wśród spędzania czasu wolnego.

Równocześnie sformułowano pojęcie „Europejskiego Szlaku Kulturowego”, który winien przebiegać przez więcej niż 1 kraj lub region lub być zorganizowany wokół tematu określonego aspektami historycznymi, artystycznymi czy społecznymi dotyczącymi spraw Europy.

1997 r. opierając się na decyzji Rady Współpracy Kulturowej Rady Europy oraz Wielkiego Księstwa Luksemburg został powołany do życia Instytut Szlaków Kulturowych.

W celu stworzenia szlaku kulturowego wymagane są procedury formalne:

Reguła I: lista kryteriów dopuszczających temat, zawiera 6 warunków ( temat musi reprezentować wartości europejskie ),

Reguła II: należy ustalić hierarchię zakresów działań, każdy temat winien tworzyć wielodyscyplinarne projekty współdziałań na 5 polach oraz określać kolejność ich ważności.

Reguła III: określić kryteria powstawania sieci,

Reguła IV: należy ustalić kategorię szlaków- Komitet Doradczy i Departament Edukacji, Kultury i Sportu Rady Europy wydaje certyfikaty dla celów szlaków.

EUROPEJSKIE SZLAKI KULTUROWE RE:

1. SZLAK SANTIAGO DE COMPOSTELLA (1987): szlak pielgrzymkowy łączący opactwa z terenów Hiszpanii i Francji,

2. Szlak Wiejski ( 1987 ) chroni dziedzictwo kulturowe wsi Luksemburg, Walonii

3. Szlak Jedwabny ( 1988 ) przebiegający od Włoch, a następnie przez wiele krajów azjatyckich do Chin, Indii. Idea stworzenia tej trasy odnosi się do istniejącego już

w II w. p. n. e szlaku handlowego odkrytego na nowo przez Marco Polo w XII w. Szlak popierany przez UNESCO i WTO, ponieważ pokazuje zw. pomiędzy kulturami Zachodu i Orientu.

4. Szlak Kultury Barokowej ( 1988 ) - obejmuje obiekty na obszarze dużej ilości krajów europejskich. UNESCO proponuje dołączyć do tej trasy zabytki architektury barokowej z terenu Ameryki Łacińskiej.

5. Szlak Cysterski ( 1990 ) 1 ze szlaków tzw. zakonnych , w sposób formalny jest w nim ujęta Polska ( m.in. Jędrzejów, Koprzywnica, Sulejów, Wąchock, Kraków- Mogiła ),

6. Szlak Wikingów

7. Szlak Celtycki ( 1990/91 )- składa się z pięciu samodzielnych tras o odrębnych tematykach, które łączy spuścizna kulturowa Celtów

8. Szlak Hanzeatycki ( 1991 ) - prowadzi przez miasta krajów północnej, środkowej i wschodniej Europy, zrzeszone w średniowiecznej Hanzie

9. Szlak Mozarta ( 1991 ) - opracowany w Pradze w trakcie seminarium „ Europejska wymiana w czasach Mozarta „, obejmuje Salzburg, Wiedeń, Praga

10. Szlak Kultury Lombardów ( 1991 ) - Włochy, Niemcy, Austria, Węgry, Czechy, Słowacja - tereny byłej Jugosławii

11. Szlak Heinricha Schickhardta - „ Szwabski Leonardo „

12. Parki i Ogrody ( 1992/93 ) - kształtowanie się architektury ogrodowej na przestrzeni wieków

13. Szlak Fenicjan ( 1994 ) - obrazuje ich wkład w cywilizację basenu M. Śródziemnego

14. Szlak Architektury Obronnej ( 1997 ) - obejmuje najwybitniejsze przykłady różnorodnej zabudowy fortyfikacyjnej i jej ewolucję,

15. Szlak Andaluzyjski ( 1997 ) - 16. Szlak Zorzy Polarnych

17. Szlak Humanizmu18. Szlak Festiwali 19. Szlak Cyganów

20. Szlak Miast- Portów z okresu wielkich odkryć geograficznych

21. Szlak Książki

22. Szlak Języka Kastylijskiego

23. Szlak Żywej Sztuki

Pojęcie Szlaku kulturowego można rozpatrywać w wielorakim wymiarze np. :

przestrzennym- dziedzictwo kulturowe stanowi element przestrzeni tworząc tzw. krajobraz kulturowy.

politycznym - dziedzictwo kulturowe jest elementem tworzenia się społeczeństw, może być przekaźnikiem różnych treści politycznych ( „ kapitał polityczny „ ), a więc stać się elementem pomocnym przy integracji europejskiej.

gospodarczym - dziedzictwo to pewien potencjał gospodarczy, turystyka rozwija się w oparciu o dziedzictwo,

kulturotwórczym - każdy odbiorca dziedzictwa stanowi świadomie lub nieświadomie integralną jego część, żadne dziedzictwo nie jest dziełem estetycznie skończonym,

edukacyjnym - szlaki dziedzictwa winny uczyć tolerancji.

Szlaki kulturowe :

światowe kontynentalne ( europejskie ) krajowe ( np. odcinek Polski )

regionalne, lokalne lub miejskie

Kult Ziemi Świętej oraz męki pańskiej

Najstarszą fazą migracji w chrześcijaństwie są pielgrzymki do Ziemi Świętej (praktycznie już od śmierci Chrystusa). Trasy pielgrzymkowe: • droga morska, • droga lądowa (przez Konstantynopol do Jerozolimy). I w - ludzie pielgrzymowali w celu poznania miejsc związanych z postacią Chrystusa. Odwiedzano, więc: Jerozolimę, Betlejem, Nazaret, jezioro Genezaret, górę Tabor, Jordan, ale także Hebron i górę Synaj (Mojżesz).

W II w n. e wiele obiektów związanych z Chrystusem uległo zniszczeniu (np. powstania żydowskie przeciwko Rzymianom) np. Aelia Capatiolina Hadriana- fragment muru z miasta

Hadrianowskiego. Wielki napływ pielgrzymów następuje po roku 313, kiedy zostaje uznane chrześcijaństwo oraz kiedy Helena (matka Konstantyna) odkrywa różnego typu relikwie i przewozi je do Rzymu; natomiast na terenie samej Jerozolimy Konstantyn Wielki zaczyna budować bazylikę - (sztuka wczesnochrześcijańska) Złota/Piękna Brama - obecnie zamurowana. Via Dolorosa - droga krzyżowa, która prowadzi od domu Piłata, pretorium do miejsca ukrzyżowania. Po 335 roku wznoszono budowle chrześcijańskie: 1. Bazylika Grobu Pańskiego, 2.Rotunda Anastasis pod grobem Chrystusa, 3.Bazylika na górze Oliwnej, 4.Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem z grotą narodzenia z charakterystyczną złotą gwiazdą. 1.2.3. - pozostałości z czasów konstantyńskich. Nazaret - Bazylika Zwiastowania - grota Zwiastowania. Góra Tabor - Bazylika Przemienienia Pańskiego. Dla pielgrzymów powstawały przewodniki opisujące drogi do Jerozolimy (lądowa, wodna, kombinowana). Prężny rozwój pielgrzymek przerywa pierwsze istotne załamanie, które następujemy 636 r -

kiedy to Ziemia Święta zostaje opanowana przez Arabów i nową religią staje się islam. Mimo iż Arabowie opanowali Ziemię Świętą to religia islamu - wówczas religia bardzo tolerancyjna - i mimo okupacji chrześcijanie mogli przybywać do Jerozolimy (jest to wiek VII-X). W latach 1070—1090 Palestyna przeżyła inwazję Turków Seldżuckich ( plemiona z Azji Mniejszej). Rozpoczyna się okres okupacji i prześladowań. Ziemia Święta zostaje zamknięta dla chrześcijan. W celu obrony chrześcijaństwa podjęto decyzję o wyprawach krzyżowych-odbicie Ziemi św. (1095 r.). Zorganizowano 7 dużych wypraw i kilka mniejszych. Brali w nich udział władcy europejscy - np. Cesarz Franciszek Barbarossa, Ryszard Lwie Serce, Andrzej m Węgierski, czy Ludwik IX - z jednej z wypraw przywozi koronę cierniową. Istotną rolę odegrały także miasta włoskie - Genua, Piza, Wenecja (im zależało głównie by zdobyć forty - bo miasta te bogaciły się na handlu. Doża wenecki łupi na początku XIII w Konstantynopol). W wyniku I krucjaty (1096-1099) odbito Jerozolimę z rąk Turków i ustanowiono-Królestwo Jerozolimy. W dalszych latach przechodziło ono z rak do rak, każdorazowo tracąc znaczne tereny na rzecz Turków. Ostatecznie Królestwo Jerozolimy przestało istnieć w 1291 r. (upadek Akki- ostatniej twierdzy chrześcijańskiej)- odtąd cała Ziemia Święta zostaje włączona do państwa Mameluków. W 1517 tereny te opanowali Turcy osmańscy, którzy będą panować do 1917- także zakazali pielgrzymowania. Wyprawy krzyżowe miały zarówno aspekt negatywny jak i pozytywny (rozwój Europy, który następuje od XII w.- np. uniwersytety). W trakcie istnienia królestwa powstają na terenie Jerozolimy zakony rycerskie opiekujące się pielgrzymami:

• Templariusze (1118), • Joannici albo szpitalnicy (1130), • Rycerze niemieccy N.M Panny (1198). W momencie, kiedy upada ostatnia twierdza chrześcijan - Akka zakony rycerskie przenoszą się na tereny Europy. Krzyżacy poprzez Wenecję, Siedmiogród trafiają do Polski, natomiast Joannici lokują się na terenie Francji, Templariusze - głównie Portugalia. Do opieki na miejscami świętymi chrześcijan zostaje wyznaczony zakon Franciszkanów (1335) a w 1342 powołana kusodia. Gdy Ziemia Święta była niedostępna to ludzie stworzyli „coś" na jej obraz, a mianowicie kalwarie. Sacrum kalwarii. * kalwaria (po aramejsku: Gulgota - miejsce czaszek) - pojęcie wieloznaczne (arch. np. rzeźba, kaplica, założenie urbanistyczne, kompozycja - krajobraz, program-nabożeństwa). * Sacro Monte - zespól obiektów poświęcony Męce, tajemnicom Różańca, wydarzeniom z życia świętych,

* Kalwaria jest częścią Świętego Wzgórza, ponieważ obiekty te różni od siebie: geneza, sposób kompozycji, lokalizacja kaplic w terenie. * Pierwsza kalwaria w Hiszpanii- Scala Coeli / Kordoby - 1405-1420. Potem powstają na terenie: • Niemiec- Lubeka (1468), Norymberga (1480), Bamberg (1500), • Portugalii- Braga (1494), • Austrii- Graz (1606),

• Polska- Zebrzydowska (1602), Wejherowska (1647), Pacławska, Wambierzycka, Pakość nad Notecią, Góra Kalwaria, Góra Św. Anny (1700), * Włochy -Yarallo Siusia - najstarsza (1491) i Domodossala (1657) - kalwarie te nazywa się Sacro Monte, ponieważ pojawia się tu element przestrzenny. Na terenie Niemiec kalwarie te nazywano drogami pasyjnymi albo „drogami siedmiu upadków Chrystusa" - dlatego, że droga składała się z siedmiu stacji

(I stacja zaczynała się w Kościele, który uznawano za dom Piłata a ostatnia albo na wzniesieniu ukrzyżowania albo grób wieczysty). Różnice między Sacre Monte a Kalwarią. Kalwaria to arch. w połączeniu z krajobrazem, z programem religijnym. Na kalwarie starano się wybierać elementy górzyste, pagórkowate, czasami pojedyncze a czasami łączone z miast, np. Kalwaria Wejherowska ma początek w mieście i rozciąga się na otaczające wzgórza morenowe. Kalwarie były częścią świętego wzgórza, ale nie każda kalwaria była świętym wzgórzem. Sacre Monte - pojęcie szersze, zawsze znajdowało się poza miastem, założenie sytuowane na górze. Sacre Monte są typowe wyłącznie dla Włoch!

Kult Męczenników i relikwii : męczennik - martyr, martus, to świadek ten kto dał świadectwo wiary. Początkowo - apostołowie, później inni ludzie

martyria - Kalat Seman, Rotunda św. Cecylii

podstawa - posiadanie grobu świętego lub jego relikwii

wznoszono poza murami miasta, specjalne kościoły - martyria

charakterystyczne dla chrześcijan zachodnich, już od czasów Konstantyna.

Ośrodki pielgrzymowania do męczenników i relikwii :

- Efez -Jan - II w, - Abu Mena - Menas - III w, - Mediolan - Gerwazy i Protazy - IV w

- Toures - Marcin - IV w, - Saint Gelles - Idzi - VIII w, - Canterbury - Tomasz Becet - XII w, - Antoni - Padura - XII w, - Franciszek i Klara - Asyż - XIII w, - Gniezno - Wojciech - XI w, - Kraków - Stanisław - XI

Monastycyzm. Geneza monastycyzmu wywodzi się z Egiptu, zjawisko indywidualnego bądź grupowego życia chrześcijańskiego. II w.p.n.e - powstanie Judy Machabeusza, rozbicie judaizmu na 3 ugrupowania: faryzeuszy, sadyceuszy, eseńczycy - grupa zwalczana, akcentują ascetyzm, przenosili się na pustkowia, rozpoczęli formę monastycyzmu.

Formy postępowania (reguły, konstytucje): - anachorecka (Azja Mniejsza- początki), inaczej eremicka, dany mnich żyje pojedynczo, np. Św. Antoni - pustelnik, koło Kairu znalazł pustelnię, - cenobitalna - zespołowa, życie w grupach np. Św. Pachoniusz. Fundamenty życia zakonnego opracowali:

Wschód - reguła św.Bazylego z Cezarei: reguła większa - forma pytań i odpowiedzi do ascezy mnisiej, reguła mniejsza - odp.na szczegółowe kwestie dotyczące życia. - Justynian formułuje kodeks prawny. - zakony fundowali władcy, osoby możne, ten kto fundował dany monastyr to określał jego działalność. - „Typikon” - wpływ osoby świeckiej na funkcjonowanie życia mnichów, ilości osób, posty. - każdy monastyr jest jednostką niezależną. - forma anachorecka, Pustynia Judzka.

Zachód - reguła św.Augustyna - tzw.”wyznanie”, formułuje ideał wspólnego życia na wzór gminy jerozolimskiej - dla duchownych skupionych w miastach, życie wspólne z duszpasterstwem i kaznodziejstwem. Postawa do rozwoju kanoników świeckich (katedralnych, kolegiackich). - reguła św.Benedykta - z formy cenobitalnej tworzy podst. życia, tworzy klasztor koło kościoła, dormitorium (osobne cele), ustalenie officium. - rozkładu dnia, ora et labora, hierarchia (opat, dziekani, zakonnicy). - zakonnicy przepisywali odkryte w VI w dzieła antyczne.

Najważniejsze monastyry: Sohag (Egipt), Bitania (Azja Mniejsz), Konstantynopol Athos (IX Święta Góra, Republika mnichów), Meteora (XIVw Grecja), Ławry- Peczarska (Kijów), Monastyr św.Trójcy (Zgórsk), Monastyr Sołowiecki.

Grupy administracyjne. Patriarchaty - Konstantynopol, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima, Moskwa i Ruś. Egzarchaty - autokefaliczne kościoły narodowe (14) np. w Gruzji, Serbii, Grecji, Albanii, Ruś.

Obrządki - koptyjski, syryjski, syro-chaldejski, ormiański, bizantyjski(grecki),

Odcinek polski szlaku-pętle:

Wielkopolska: Ląd, Paradyż, Węgrowiec, Ołobok,

Pomorska: Oliwa, Pęplin, Kołbacz, Żarnowiec, Minorice, Bukowo Morskie.

Małopolska: Wąchock, Jędrzejów, Sulejów, Koprzywnica, Mogiła, Szczyrzyc.

Śląska:Rudy Raciborskie,Jemielnica, Kamieniec Ząbkowicki, Henryków, Krzeszów, Lubiąż

MOGIŁA- obiekt wpisany na szlak cysterski w granicach Polski. Cysterski jak się początkowo pojawili zbudowali drewniany kościółek, który prawdopodobnie przetrwał gdzieś 20 lat i około 1250 roku zaczęto wznosić ta bazylikę. Nie od razu go ukończono konsekracja nastąpiła w 1266 roku dokonuje jej Książe krakowski Bolesław Wstydliwy ze swoja małżonka Kingą. Dopiero ukończono budowę dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego 1350 rok. Na przeciągu kolejnych wieków przechodzi rożne fazy przebudowy ze względu na to ze bardzo często wybuchały tutaj pożary, zwłaszcza w XV wieku był wielki pożar, który był bardzo istotny ponieważ rozwinął się od tego momentu kult Najświętszego Krzyża, cudownego krzyża. Wielki zniszczenia były tutaj za czasów szwedzkich i tragiczną datą jest początek XVIII wieku 1712 rok kiedy zawaliło się sklepienie nawy głównej i trzeba było dokonać przebudowy. Przebudowano fasadę w stylu barokowym, dlatego te podziały charakterystyczne wolutowe przejścia. Zachowano to co było specyfiką w czasach Cysterskich czyli fasady cysterskie były zawsze bez wieżowe i to zostało utrzymane mimo tej przebudowy. Ostatni etap renowacji kościoła następuje na początku XX wieku kiedy pokrywa się cześć kościoła nowymi freskami zdecydowanie o charakterze secesyjnym.

---