Muzea i zbiory w Polsce

Średniowiecze:

• początkowo zbiory w skarbcach: A) kościelnych (gł. Katedra Wawelska i na Jasnej Górze) - szaty liturgiczne, kielichy, rękopisy, relikwie, krzyże, B) królewskich - insygnia koronacyjne, chorągwie spod Grunwaldu, C) prywatnych - broń, relikwie, wyroby złotnicze.

Renesans, Barok:

• Zygmunt August - kolekcje klejnotów, portretów, 350 arrasów - ocalało do dzisiaj 136 z czego 4 w Warszawie ( w 1571 r. nadanie testamentem charakteru publicznego zbiorom),

• Dynastia Wazów (XVI/XVII w.) - zbiory Zygmunta III Wazy z darów i zakupów, także dywany z Persji, Gabinet Sztuki i Osobliwości; Władysław IV - kontakty z Rubensem, kolekcja obrazów, rzeźb antycznych, częściowo wywieziona do Szwecji, malowidła mistrzów włoskich ofiarowane przez Gonzagę, przyrządy optyczne (korespondencja z Galileuszem); Jan Kazimierz - obrazy Rembrandta, zbiory artystyczne, zegary,

• Magnaci też kolekcjonowali: Jerzy Ossoliński (Ujazd), Zygmunt Myszkowski (Kraków), Rafał Leszczyński, Opaliński (Sieraków), Lubomirscy (Wiśnicz), książęta Radziwiłłowie (Litwa, ok. 1000 obrazów + gabinet sztuki i osobliwości - Bogusław Radziwiłł),

• wojna 1650-60 - kolekcje zniszczone, splądrowane,

• Jan III Sobieski (koniec XVII w., Wilanów) - kolekcja namiotów, galeria obrazów holenderskich,

• Sasi - okres niepomyślny - dużo dzieł, ale wywiezione do Drezna.

Oświecenie:

• w Europie w poł. XVIII w. powstają :British Museum (pierwsze publiczne), pałac Uffizi, zbiory Watykanu, Luwr, Ermitaż,

• postęp umysłowy, w poł. XVIII w. powstaje w Warszawie biblioteka publiczna braci Załuskich,

• król Stanisław August Poniatowski - galeria 2300 obrazów m.in. malarstwo Rembrandta, francuskie i włoskie (obecnie pozostało 170), także zbiór rzeźb, gemm, monet, medali, zbiór graficzny i przyrodniczy; mecenat - obiady czwartkowe,

• liczba kolekcjonerów była bardzo duża - gromadzili głownie obrazy, rysunki i sztychy artystów polskich i obcych oraz zabytki sztuki starożytnej, czasem pojawiały się gabinety osobliwości i kolekcje przyrodnicze (np. księżny Jabłonowskiej w Siemiatyczach); kolekcje w Warszawie, Sapiehów w Dereczynie, Branickich w Białymstoku, Michała Radziwiłła (kolekcja obrazów) i jego żony (rzeźby starożytne) w Nieborowie i Arkadii, Mniszchów w Wiśniowcu, Lubomirskiej w Łańcucie, Stanisław Kostka Potocki w Wilanowie ( w 1804 r. udostępnił swe zbiory dla zwiedzających) - pierwsze muzeum,

• Stanisław Poniatowski, bratanek króla - kolekcjoner antyków,

• Izabella Czartoryska - pierwsze muzea w Puławach: Domek Gotycki (1800 r.; zagraniczne obrazy) i Świątynia Sybilli (1809: wszystko, co związane z Polską); w czasie powstania wywieziono zbiory do Sieniawy. Z nich i ze zbiorów paryskich utworzono Muzeum Książąt Czartoryskich (prywatne) - 450 obrazów i miniatur, 2700 zabytków prahistorycznych, 22000 rysunków i rycin, biblioteka i archiwum,

• Rozbiory Polski w końcu XVIII w. - likwidacje zbiorów, niszczenie, potem jedyny większy zbiór prywatny w Dzikowie.

Muzea państwowe, miejskie i społeczne w 2 poł. XIX i początkach XX wieku:

• Polska była pod zaborami i nie powstawały poważniejsze ośrodki muzealne państwowe oprócz Muzeum Sztuk Pięknych w Warszawie (1862 r.) przekształcone później w Muzeum Narodowe w Warszawie,

• szkoły artystyczne tworzą własne muzea - gabinety, towarzystwa tworzą wystawy, zbiory przemysłowe,

• w 1860 r. w Warszawie założono Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych - polskie malarstwo i rzeźba,

• w Krakowie w 2 poł. XIX w. Polska Akademia Umiejętności zaczęła tworzyć własne zbiory muzealne - Muzeum Fizjograficzne, Antropologii, Archeologii Prehistorycznej i Etnologii, zbiory zabytków sztuki i archeologii historycznej,

• w 1879 r. w Krakowie stworzono Muzeum Narodowe, a w 1899 r. powstało Muzeum Historyczne Miasta Krakowa,

• w Poznaniu Towarzystwo Przyjaciół Nauk zorganizowało Muzeum Starożytności Krajowych (zbiory Mielżyńskich) - później zbiory te włączono do Muzeum Narodowego (MN) w Poznaniu; powstało Muzeum Archeologii Przedhistorycznej a rząd zaborczy stworzył Muzeum Cesarza Fryderyka (obrazy Raczyńskich) - po odzyskaniu niepodległości zbiory połączono w Muzeum Wielkopolskie,

• Toruń - 1861 r. - Muzeum Miejskie, 1876 - Muzeum Towarzystwa Naukowego Toruńskiego,

• Lwów - 1874 r. - Miejskie Muzeum Artystyczno-Przemysłowe (tkactwo, ceramika, szkło, meble); potem otwarto Galerię Miejską, MN im. Jana III, Muzeum Dzieduszyckich, Muzeum (M) Żydowskie,

• Wilno - M Starożytności, M Towarzystwa Przyjaciół Nauk,

• w okresie pozytywizmu otwierano muzea przemysłu i rzemiosła,

• muzea historyczne poza Polską: w Rapperswilu pod Zurychem, w Paryżu, potem w Rzymie i Chicago.

Prywatne zbiory muzealne:

• XIX w. - 3 duże i cenne zbiory prywatne: Działyńscy (Kórnik), Raczyński (Rogalin), Izabela z Czartoryskich Działyńska (Gołuchów - 250 waz),

• XIX/XX w Warszawie 3 wielkie biblioteki połączone ze zbiorami muzealnymi: Krasińskich, Przeździeckich, Zamoyskich,

• z wielkich kolekcji prywatnych w Warszawie, które uległy zagładzie w czasie ostatniej wojny były: Raczyńskich, Branickich i Potockich.

Początki muzealnictwa regionalnego i dyskusje nad nowymi zadaniami muzealnictwa:

• 1888 r. - powstaje M Tatrzańskie w Zakopanem; później w innych regionach muzea regionalne i diecezjalne,

• 1908 r. - Polskie Towarzystwo Krajoznawcze otworzyło Muzeum Krajoznawcze w Warszawie,

• kwiecień 1914 r.- w Krakowie odbył się pierwszy zjazd reprezentantów muzeów polskich i powstał Związek Muzeów Polskich.

W Polsce niepodległej w okresie międzywojennym:

• 1916 r. - M Sztuk Pięknych zostało przekształcone w MN w Warszawie,

• utworzono Ministerstwo Kultury i Sztuki, później zmienione na Ministerstwo Oświaty,

• 1928 r. - ukazała się ustawa szczegółowo regulująca zagadnienia ochrony dzieł szuki i pamiątek przeszłości oraz ich wywozu; 1962 r. - nowa ustawa,

• utworzono Dyrekcję Państwowych Zbiorów Sztuki i Związek Muzeów w Polsce,

• ogromny wzrost cen dzieł sztuki,

• powstają 3 muzea państwowe: M Archeologii Prehistorycznej, M Zoologiczne, M Wojska; państwowe było też M Zamkowe w Grodnie; popularne było M Śląskie w Katowicach,

• najżywszą placówką było MN w Krakowie, popularne - M Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli.

W czasie wojny i okupacji niemieckiej (1939-45) zostały zamknięte przez okupantów wszystkie muzea. Niemal całkowitej likwidacji uległy prywatne zbiory wskutek działań wojennych oraz rozmyślnej akcji niszczenia polskiego dorobku kulturalnego.

Odbudowa muzealnictwa w PRL-u:

• luty 1945 - utworzono w Ministerstwie Kultury i Sztuki Naczelną Dyrekcję Muzeów i Ochrony Zabytków,

• prowadzono akcje rewindykacyjne na terenach niemieckich i austriackich; zbiory z muzeów w ZSRR zostały zwrócone Polsce,

• podjęto konserwację uszkodzonych i zaniedbanych dzieł - Pracownia Restauracji Zabytków Architektury, PR Rzeźby, PR Malarstwa, Pracownia Konserwacji Rysunków i Grafiki, PK Sztuki Zdobniczej,

• powołano Radę Muzealno-Konserwatorską - 30 wybitnych specjalistów,

• M Wielkopolskie w Poznaniu stało się MN,

• uruchomiono prace wykopaliskowe,

• powstały typów muzeów-pałaców i muzeów martyrologicznych (początkowo Majdanek, Oświęcim); w 1947 powołano Radę Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa; utworzono Izby Pamięci Narodowej,

• muzea we Wrocławiu, Szczecinie, Gdańsku i Kielcach zostały MN,

• w 1948 r- uruchomiono pierwszy muzeobus, aby wystawy objazdowe docierały nawet na wieś,

• 1950 - upaństwowiono większość muzeów; podział na muzea okręgowe, regionalne i lokalne.

W trzecim i czwartym dziesięcioleciu Polski Ludowej:

• od 1956 r. Ministerstwu Kultury i Sztuki podlegają tylko muzea narodowe, Wawel i muzea o charakterze centralnym; pozostałe są związane z władzami terenowymi,

• podstawy prawne działalności muzeów - Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 15.II.1962 - określenie wszystkich muzeów jako placówek naukowych,

• prowadzenie badań wykopaliskowych w Egipcie, Sudanie, Syrii, na Cyprze, na Krymie, w Afryce Zachodniej,

• prowadzono akcje oświatowe.

Od 1947 r. Polska uczestniczy w Międzynarodowej Radzie Muzeów (ICOM).