GRECJA
Wstęp
Kultura i architektura grecka zmieniała się wraz z upływem czasu. W historii starożytnej Grecji wyróżniamy cztery okresy: geometryczny (1100-700 p.n.e.), archaiczny (700-500 p.n.e.), klasyczny (500-330 p.n.e.) oraz hellenistyczny (330-30 p.n.e.). Wcześniej jednak, bo 3000-1200 p.n.e., na Krecie rozwinęła się najstarsza w rejonie Morza Egejskiego kultura minojska (kreteńska). Wywarła ona ogromny wpływ na sztukę grecką. Z zabytków tej kultury dowiadujemy się wiele o zamiłowaniu Kreteńczyków do świata roślin i ogrodnictwa (freski, zdobnictwo różnych przedmiotów-szczególnie naczyń). Z późniejszych okresów zachowały się także źródła pisane m.in. dzieła Arystotelesa i Homera. Cechą ogrodów greckich jest ich prostota i charakter społeczny. W porównaniu do architektury czy rzeźby greckiej, ogrody nie osiągnęły takiej doskonałości formy. Przyczyniły się jednak do dalszego rozwoju kompozycji ogrodowej w okresie rzymskim, a nawet w czasach nowożytnych.
Ogólna charakterystyka krajobrazu
W Grecji panował łagodny klimat śródziemnomorski. Pogodne niebo utrzymywało się niemal przez cały rok. Wyczuciu przez Greków piękna i harmonii sprzyjały zachwycające krajobrazy, urozmaicony, górzysty teren. Charakterystyczny dla tych terenów był także brak szerokich dolin rzecznych. Jest to cecha odróżniająca Grecję od wielkich cywilizacji np. Egiptu czy Mezopotamii. Mniej było urodzajnych gleb. Owe warunki przyrodnicze sprzyjały rozdrobnieniu państwa na wiele miast-państw, czyli polis.
Typy ogrodów greckich
Ogrody greckie podzielić można na dwa różne od siebie typy. Pierwszym z nich są ogrody prywatne, drugim zaś ogrody publiczne. Obydwa rodzaje miały różne funkcje, inną budowę. Przeznaczone były dla innej liczby ludzi.
Ogrody prywatne:
Z reguły związane były z domem mieszkalnym, były stosunkowo skromne. Duże ogrody prywatne były wyjątkiem. Ich właścicielami byli najczęściej filozofowie np. Platon, Epikur. Także rzadkimi przykładami są posiadłości bogatych Ateńczyków, których zielone tereny znajdowały się w sąsiedztwie domostw.
Możliwości rozwoju ogrodów przydomowych zależą ściśle od formy domu. Typ greckiego domu mieszkalnego ustala się w okresie klasycznym. Był on zamknięty od ulicy ślepą ścianą z drzwiami wejściowymi i miał niewielki dziedziniec prostokątny w środku, dookoła którego były usytuowane różne pomieszczenia mieszkalne. Największe z nich, stanowiące reprezentacyjną część domu, osłaniał od strony dziedzińca portyk kolumnowy, który później w dalszym rozwoju domu mieszkalnego przekształcił się w perystyl. Większość dziedzińców wewnętrznych domów greckich miała posadzkę kamienną, w domach zamożniejszych ozdabiały je rzeźby i rośliny doniczkowe. Czasem w większych i bogatszych domach, zwłaszcza w okresie hellenistycznym, dziedzińce zapełniały rośliny ozdobne i ogródki kwiatowe, których pełne wykorzystanie i rozwój nastąpił dopiero w rzymskich domach mieszkalnych. Był to element charakterystyczny i ważny dla dalszego rozwoju koncepcji ogrodowej, zespolenia wnętrza domu mieszkalnego z ogrodem, poprzez formę pośrednią - kolumnady i portyki umożliwiające harmonijne przejście od wewnątrz na zewnątrz.
Ogrody publiczne:
Ogród w starożytnej Grecji spełniał głównie funkcje użyteczności publicznej, ze względu na charakter struktury ówczesnego państwa greckiego, które opierało się na organizacjach społecznych. Główną cechą charakterystyczną ogrodów greckich jest ich prostota.
Najważniejszym źródłem, z którego można czerpać informacje na temat tych założeń jest „Iliada” Homera. W dziele tym zawarty jest opis ogrodu Laerteasa, ojca Odyseusza oraz teren użytkowy u króla Feaków, Alkinoosa, na wyspie Scherii, gdzie Odyseusz gościł podczas swojej długiej podróży.
Święte gaje:
Święte gaje, które opisywał Homer, mieściły jedynie ołtarze, później przemieniły się w ogrodowe otoczenie świątyń, niezbędnym i ważnym elementem w całości założeń.
Greckie świątynie stanowiły monumentalne budowle, o niezbyt okazałych zazwyczaj rozmiarach. Elementem zdobiącym były kolumny i portyki, same budynki sytuowano na wzniesieniach, pagórkach lub sztucznym podwyższeniu, na placu lub polanie, gdzie gromadzili się wierni. Dzięki swojej okazałości formy i wyniesieniu, dominowały one nad krajobrazem.
Od początku swego powstania, święte gaje, prócz miejsca uroczystości religijnych, pełniły także funkcję miejsc, gdzie odbywały się igrzyska, na które składały się zawody sportowe, przedstawienia muzyczne i teatr. W zależności od miejsca w którym się to odbywało, miały one znaczenie ogólnonarodowe lub tylko lokalne. Boiska i place otaczane były rzędami bądź alejami drzew, ozdabiano je również statuami zwycięzców. W Olimpii, znanej ze swoich co czteroletnich igrzysk, znajdował się święty gaj Altis, w którym stała słynna świątynia Zeusa Olimpijskiego, ze wspaniałym posągiem władcy świata, dłuta Fidiasza. Drugą część Olimpii obejmował stadion, hipodrom oraz inne urządzenia związane z igrzyskami. Były one połączone ze świętym gajem tunelem. Podobnie sprawa się miała w innych świętych okręgach.
Gimnazjony:
Pośród obiektów użyteczności publicznej, ściśle powiązanych z założeniami ogrodowymi, na szczególną uwagę w starożytnej Grecji zasługują gimnazjony. Spełniały one funkcje wychowawczą i krzewiły oświatę, były to miejsca, gdzie można się było oddać ćwiczeniom gimnastycznym oraz sportowym. Początkowo i jeszcze w VI wieku p.n.e., składały się z placów, boisk, bieżni urządzonych pod gołym niebem, najczęściej w cienistych gajach nad brzegiem rzek.
Wraz z upływem czasu, w miarę jak wychowanie fizyczne oraz igrzyska upowszechniały się, gimnazjon, przekształcił się w zespół budowli, połączony z ogrodem w jedną całość. Były one ogólnie dostępne, budowane w każdym greckim mieście oraz w świętych gajach, gdzie odbywały się igrzyska. Typowy gimnazjon składał się z palestry, która obejmowała niewielki plac otoczony dokoła portykiem i pomieszczeniami pomocniczymi oraz z gimnazjonu właściwego, stanowiącego obszerny ogród z placami ćwiczeń i boiskami, z areną do zapasów, bieżniami, z basenami kąpielowymi; otoczony był krytą kolumnadą krużganka, z halą do ćwiczeń w zimie i przy niepogodzie. Wśród drzew - głównie platanów, oliwek, wiązów i topoli ocieniających aleje spacerowe i place ćwiczeń - ustawiono ołtarze oraz posągi bogów i bohaterów. Niekiedy z gimnazjonem łączył się także stadion, na którym odbywały się zawody i popisy publiczne. W zależności od tego, czy gimnazjony zakładano w miastach, czy poza ich obrębem, zajmowały one niewielki obszar lub tworzyły rozległy układ przestrzenny, zwłaszcza bogato wyposażony, gdy było to miejsce igrzysk.
W niektórych gimnazjonach zastosowano urozmaicone rozwiązania tarasowe. Gimnazjon w Delfach usytuowany został na dwóch tarasach, w Pergamonie zaś, za czasów hellenistycznych, odznaczał się wspaniałymi założeniami tarasowymi na trzech poziomach. Tarasy ujęto w mury oporowe i portyki z rampami i schodami. Gimnazjon w Pergamonie stanowił pierwowzór dla rozwiązań rzymskich ogrodów willowych, jak również trasowych ogrodów włoskich epoki renesansu.
Zadaniem gimnazjonu było kształcenie sprawności fizycznej w połączeniu z kulturą duchową, a także z wychowaniem obywatelskim i wypoczynkiem. W związku z tym użyteczność w formie pozyskiwania owoców lub innych użytków ogrodowych nie odgrywała tam większej roli. Ogrody te nie miały zwierzyńców, które stanowiły tak charakterystyczny element ogrodów Wschodu.
W gimnazjonach skupiało się życie umysłowe, uprawiano filozofię i inne nauki. Ze względu na rojne i gwarne miejsca publiczne, filozofowie urządzali własne ogrody jako miejsca nauczania. Najbardziej znany jest gaj platanowy poświęcony Akademosowi, założony w pobliżu Aten, w którym potem nauczał Platon. Ogrody te nazwano później akademiami, przenosząc tą nazwę również i na szkoły. Podobny ogród założył w Atenach Epikur i Teofrast. Od nazwiska filozofa greckiego, Lakidesa (III w . p.n.e.) pochodzi Lakidejon, którego ogród ufundował Attalos I. Duże znaczenie w historii greckiej kultury ma również gimnazjon ateński, zwany Kynosarges, związany z działalnością Antystynesa, założyciela szkoły filozoficznej cyników.
Ogródki Adonisa:
Do rozwoju upraw kwiatowych przyczynił się kult Adonisa, przeniesiony zapewne z Persji. W jego świąteczne dni, kobiety siały nasiona kwiatów lub traw do glinianych mis wypełnionych ziemią, którymi później ozdabiały wyobrażenia ulubieńca Afrodyty. Szybko rosnące rośliny dawały bujną zieleń, potem równie szybko więdły, obrazując wczesną śmierć pięknego młodzieńca. W domach ustawiano ogródki Adonisa, mające symbolizować przemijającą miłość. Ogródki Adonisa są początkiem uprawiania doniczkowych roślin dekoracyjnych, które chętnie wykorzystywane są w naszym życiu codziennym.
Tworzywo roślinne
W Grecji ogrody były przejawem kultu płodności, a doskonale rozwinięte sadownictwo umożliwiało nieprzerwany cykl zbiorów gruszek, granatów, oliwek, fig i winogron. Święte ogrody stanowiły część sanktuariów ze starannym doborem roślin, ich symboliką i boskimi przymiotami. Przedstawiając się geometrycznym planom ogrodów Wschodu. Grecy zakładali tzw. ogrody bukoniczne, w których rozmieszczano rzeźby i małe świątynie.
Ogrody Kreteńskie odznaczały się dużą ilością winorośli i drzew oliwnych, uprawiano użytkowe rośliny zielne, np. len, szafran, miętę, a także kwiaty: irysy, lilie, tulipany i wiele innych.
Freski, wazy, talerze, dzbany z tamtego okresu często zdobione były formami kwiatów lilii, róży, anemonu, kosaćca, akantu lub liśćmi palmy daktylowej. Często zakładano tam sady owocowe i warzywne, winnice. Przykładami drzew są palmy daktylowe, cyprysy, platany, czarne topole, lipy, oliwki.
Przykłady
Kompleks pałacowy w Knossos
Obejmuje zespół różnych pomieszczeń z dziedzińcem w środku, połączonych ze sobą systemem korytarzy, schodów i ramp. Otwarte sale kolumnowe, podcienie i tarasy nadawały lekkość i przestrzenność całej budowli, umożliwiały widok z pałacu na ogród wewnętrzny i na otaczający krajobraz.
Budowle pałacowe w Mykenach i Tirynsie
Są to zabytki znajdujące się w kontynentalnej części Grecji. Wzniesiono je na wysokich wzgórzach Argolidy jako budowle warowne o masywnej konstrukcji i otoczone grubymi murami. Ich militarny charakter i położenie z natury rzeczy eliminowały lub bardzo ograniczały możliwość zakładania ogrodów lub sadzenia drzew.
Zespół świątynny w Epidauros
Jedno z największych i najbogatszych miast starożytnej Grecji. Obecnie słynie z zachowanego amfiteatru, mieszczącego 14 tys. widzów. Amfiteatr użytkowany jest do dziś. Oddzielony jest on od miasta masywem zieleni.
RZYM
Wstęp
Na rozwój ogrodów rzymskich istotny wpływ miała kultura grecka, a także kultury innych krajów, licznie podbijanych przez Rzym, jak Persja czy Egipt. Rzymianie bardzo chętnie zapożyczali pomysły od podbijanych narodów. Od Greków przyjęli przede wszystkim zamiłowanie do świata przyrody, estetyki i piękna. Często wykorzystywali też wzory zaczerpnięte z ogrodów orientalnych. Rzymianie czerpali inspirację nie tylko z samych ogrodów, ale także ze znajdujących się przy nich budowli oraz sprowadzali nowe gatunki roślin. Spowodowało to uniwersalny charakter ogrodów rzymskich.
Najbogatsze ogrody powstawały w okresie rozkwitu Imperium Rzymskiego, tj. w I w. p.n.e.- II w. n.e., a największy ich rozkwit przypada na panowanie cesarza Oktawiana Augusta (63 p.n.e.- 14 n.e.).
Informacje o rzymskiej sztuce ogrodowej czerpiemy głównie z licznych opisów i podręczników z praktycznymi poradami dla ogrodników. Ogromną rolę odegrały wyniki prac wykopaliskowych, zwłaszcza w Pompejach i Herkulanum. Wiedzę czerpiemy też z malowideł ściennych i mozaik.
Ogólna charakterystyka krajobrazu:
Trudno scharakteryzować krajobraz Imperium Rzymskiego, zwłaszcza w okresie jego największej ekspansji, gdy obejmowało tereny od wysp brytyjskich na północy po Egipt i od Hiszpanii aż po tereny Bliskiego Wschodu.
Właściwa Italia dzieliła się na dwa odrębne regiony - Półwysep Apeniński wcinający się w Morze Śródziemne i kontynentalną Północ. Dominującym elementem półwyspu są Apeniny, złożone z wielu pasm górskich i masywów, bardzo zróżnicowanych pod względem klimatu i roślinności. Góry te przetykane są żyznymi dolinami i porosłe najbogatszymi w basenie Morza Śródziemnego lasami, nie przetrzebionymi do czasów nowożytnych. Stopniowo obniżające się tereny zajmują przepiękne wzgórza i szerokie, malownicze doliny. Tereny niżej położone, w większości pochodzenia wulkanicznego, a częściowo aluwialnego, są żyzne i dobrze nawodnione, zwłaszcza rozległy obszar między łukiem Apeninów i Morzem Tyrreńskim.
Region północny tworzy Nizina Padańska i okalające ją góry. Aluwialna nizina jest jednym z najbogatszych regionów rolniczych świata, choć, podobnie jak w dolinach Eufratu i Nilu, wykorzystanie jej potencjału wymagało wielkich prac irygacyjnych, które przeprowadzono dopiero na przełomie II i I wieku p.n.e. Dzięki zasobom naturalnym i sprzyjającemu klimatowi Italia była najbogatszą i najludniejszą krainą śródziemnomorską.
Typy ogrodów:
Rzymskie ogrody charakteryzowało umiłowanie krajobrazu otaczającego rozległe rezydencje. Główną inspirację stanowił religijny kult przyrody - świata zamieszkanego przez bóstwa i zapełnionego ich posągami.
Dużą rolę odgrywały urządzenia hydrauliczne - oprócz licznych kanałów zaczęto wykorzystywać wodę do poruszania automatów. (Pliniusz miał w swoich ogrodach organy wodne). Ogrody zdobiły liczne rzeźby, malowidła, naczynia ogrodowe, a także kolumnady, pergole, altany czy tarasy widokowe. Rzymskie ogrody pełniły najróżniejsze funkcje: ozdobne, użytkowe, sakralne, dydaktyczne czy społeczne. Miały zróżnicowane układy przestrzenne, w zależności od rodzaju ogrodu. Wyróżniamy 4 typy ogrodów rzymskich: miejskie ogrody domowe, ogrody publiczne, ogrody-parki cesarskie oraz ogrody przy willach i rezydencjach wiejskich.
Miejskie ogrody domowe:
Znane przede wszystkim z wykopalisk w Pompejach. Miały bogaty układ przestrzenny, w którym ogród stanowił integralną część domu i ośrodek życia rodzinnego. Typowy dom rzymski posiadał atrium w środku i izby mieszkalne naokoło. Naprzeciwko wejścia, za atrium znajdowała się izba zwana tablinum, służąca za pokój przyjęć towarzyskich. Za nią w bogatszych domach był jeszcze ogrodzony ogród, z roślinami ozdobnymi, leczniczymi i przyprawowymi- na użytek domowy. Większe domy rzymskie miały plan bardziej wydłużony. Atrium przekształciło się w perystyl, czyli ogród obudowany i otoczony kolumnadą. Zamożne domy posiadały zarówno atrium, jak i perystyl, i ogród użytkowy.
Większość domów rzymskich charakteryzowało się układem osiowym- główne wnętrza znajdowały się na podłużnej osi kompozycyjnej. Wnętrza otwarte były tym większe i „bardziej ogrodowe”, im głębiej w domu się znajdowały. I tak atrium zawierało mało elementów ogrodowych. Było małym prostokątnym wnętrzem zwykle z otworem w dachu (compluvium) i basenem na wodę deszczową (impluvium) w środku. Impluvium zdobiła rzeźba lub fontanna, natomiast rośliny stały jedynie w pojemnikach. Następne wnętrze- perystyl- było już bardziej ogrodowe. Otoczone było krytą kolumnadą łączącą ogród z pokojami. Rośliny w perystylu to małe drzewa, jak: laury, figi i cyprysy; krzewy- różaneczniki, cisy, mirty; i kwiaty- m.in. lilie, narcyzy, irysy. Nie mogło oczywiście zabraknąć róż i winorośli. Rzymianie praktykowali też strzyżenie bukszpanów, cisów i cyprysów w rozmaite kształty. Istotnymi elementami były zbiorniki wodne, a także rozmaite rzeźby i wazy.
Ściany domów często zdobiły malowidła przedstawiające np. sceny ogrodowe, rośliny, krajobrazy. Były swoistym przedłużeniem ogrodu. Tworzyły złudzenie pogłębienia perspektywy ogrodu i zwiększenia jego przestrzeni.
Ogrody publiczne:
Były to duże, ogólnodostępne dla społeczności miejskiej ogrody, przeznaczone na wypoczynek, rekreację i rozwój fizyczny. Nawiązywały do greckich gimnazjonów i domowego perystylu. Często były ozdobione rzeźbami i malowidłami ściennymi- jak w ogrodach domowych.
Ogrody te zakładano też przy termach, obiektach sportowych i kulturalnych. Miały charakter zdrowotny i sportowo-rozrywkowy, co upodabniało je do greckich gimnazjonów. Często na terenie term, poza pomieszczeniami do kąpieli, znajdowały się boiska do ćwiczeń gimnastycznych, krużganki do spacerów, a także ogród stworzony w celach wypoczynkowych i ozdobnych. Zazwyczaj perystyl wewnętrzny był miejscem ćwiczeń, a teren wokół głównego budynku był przekształcony w ogród z alejami i rabatami kwiatowymi. Często zdobiły go rzeźby, fontanny oraz nisze i eksedry do wypoczynku.
Ogrody cesarskie:
Powstawały przy pałacach cesarzy rzymskich, np. Nerona, Juliusza Cezara, Oktawiana Augusta, Hadriana, Dioklecjana; przeważnie na wzgórzu Palatynu i przyległej okolicy. Charakteryzowały się przepychem, łączyły w sobie elementy sztuki różnych państw. Układ przestrzenny wiązał się z ukształtowaniem terenu i krajobrazem wokół, był więc układem swobodnym, urozmaiconym i rozległym.
Niektóre ogrody cesarskie były przekazywane na użytek miasta. Tak ze swoimi ogrodami uczynili Juliusz Cezar i Oktawian August. Wokół tych ogrodów stopniowo powstawały budowle publiczne-termy, świątynie, portyki. Całość tworzyła reprezentacyjną dzielnicę miasta, służącą też do spacerów i wypoczynku.
Ogrody przy willach i rezydencjach wiejskich:
Łączyły dom mieszkalny z otaczającym go krajobrazem. Mogły być tylko letnimi rezydencjami zamożniejszych mieszczan, albo stałymi siedzibami właścicieli gospodarstw wiejskich. Stanowiły świadectwo zamiłowania Rzymian do przyrody i krajobrazu naturalnego, były odskocznią od zgiełku miejskiego życia. Domy wiejskie znajdowały się poza murami miasta, na wzgórzach, z których roztaczały się piękne widoki, w malowniczych dolinach, bądź nad brzegiem Morza Śródziemnego.
Nieodłącznym elementem posiadłości były urządzone z wielką dbałością ogrody, umieszczone zwykle od frontu. Miały one zwykle geometryczny i osiowy układ kompozycyjny. Charakter spacerowo-wypoczynkowy nadawały alejki, tarasy widokowe, partery kwiatowe, liczne rzeźby, fontanny, baseny czy kaskady. Domy były bardziej rozbudowane i zwykle większe niż domy miejskie. Występowały tu atria, perystyle, wejścia na tarasy widokowe. Niekiedy w ogrodzie też występowały małe budowle, obiekty sportowe czy dziedzińce. Rzymianie dbali o dostosowanie ogrodu do warunków klimatycznych - w rejonach, gdzie lata były upalne willę otaczano portykami, co miało zapewnić swobodną cyrkulację powietrza, w miejscach o ostrzejszym klimacie dbano o osłonięcie ogrodu od mroźnego wiatru.
Tworzywo roślinne:
Klimat w Rzymie to klimat typowo śródziemnomorski, z ciepłymi i suchymi latami oraz łagodnymi i wilgotnymi zimami. Roślinność w tej strefie musi być przystosowana do letniego okresu suszy. W przeszłości rosły tu lasy liściaste i iglaste składające się z cedrów, dębów, sosen, cyprysów. Łagodny klimat śródziemnomorski sprzyjał uprawie wielu roślin. Najbardziej typowe dla tej strefy są oliwka, figowiec i oczywiście winorośl.
Bardzo popularnym drzewem, zwłaszcza w ogrodach publicznych, był sprowadzony ze wschodu platan. Ze względu na parasolowatą formę korony, wysoko ceniona była pinia. Częsty w ogrodach był też, typowy dla klimatu śródziemnomorskiego, cyprys. Popularne były laury i mirty wykorzystywane do tworzenia wieńców. Inne drzewa i krzewy to: topola, dąb, palma daktylowa, grab, akacja, drzewo cytrynowe, bukszpan czy oleander. Z roślin kwiatowych i ozdobnych warto wymienić: fiołki, lilie, hiacynty, narcyzy, irysy, krokusy, paprocie. Partery chętnie obsadzano akantem, różami i innymi roślinami jak np.: naparstnice, mieczyki, bratki, cyklameny i kosaćce.
Większość roślin zakwitała wiosną, ponieważ upalne lato ograniczało uprawę roślin zakwitających później. Często sadzono rośliny stale zielone, jak bluszcz czy barwinek.
Niektóre z roślin strzyżono nadając im bardzo wyszukane kształty. Autorstwo strzyżenia drzew przypisuje się przyjacielowi Oktawiana Augusta- Mattiusowi.
Przykłady
Ogrody przydomowe
Dom Fauna
Dom Pansy
Dom Ariany
Dom Vettich
Ogrody publiczne
Ogród Pompejusza
Porticus Liviae
Ogrody cesarskie
Willa cesarza Hadriana w Tibur (dziś Tivoli)
Domus Aurea Nerona
Hipodrom Domicjana przy pałacu Domus Augustiana
Ogrody przy willach i rezydencjach wiejskich
Willa Diomedesa
Willa Horacego
Willa Plinusza Młodszego w Toskanii
Villa Laurentina