Temat: Kościół - omów jego kształtowanie się w religiach założonych (29)
1. Religia założona
Religia założona to religia, której podstawy założyciel tworzy od nowa, kierując się własnym, twórczym doświadczeniem religijnym. Ustanawiane są zasady, według których on i jego zwolennicy będą się orientować. Następnie założyciel religii gromadzi wokół siebie grupę pierwszych wyznawców. Największymi obecnie religiami założonymi są: chrześcijaństwo, buddyzm, dżinizm, zaratusztrianizm, islam, manicheizm, konfucjanizm i taoizm. Wśród mniej licznych w wyznawców: sikhizm, babizm (i jego odłam bahaizm) oraz kaodaizm.
2. Sposób rozwoju
Kościół jako najwyższa forma organizacji religijnych - jest charakterystyczny dla religii założycielskich. Jego proces tworzenia można podzielić na następujące etapy: działalność założyciela i uczniów, powstanie gminy pierwotnej i w końcu formacja kościelna.
3. Osoba założyciela
W ostatecznej analizie wielcy założyciele religii: Chrystus, Budda, Dżina, Mahomet, Zoroaster, Mani, Konfucjusz czy Lao-Tse są nieporównywalni. Każdemu z nich odpowiada jedyne w swoim rodzaju doświadczenie religijne. Z drugiej strony biografie wszystkich wielkich założycieli wykazują uderzające podobieństwo. Zakładanie religii przez wszystkich z nich nie było intencjonalne. Chodziło o postąpienie zgodnie z doświadczeniem religijnym, które w ich życiu odegrało rolę decydującą i określiło stosunek do bóstwa, świata i człowieka. Istotnym jest, że praktycznie wszyscy założyciele sami stali się przedmiotem czci religijnej. W tym właśnie osoba założyciela różni się od innych przywódców religijnych (reformatorów, proroków, nauczycieli, etc). Wśród licznych form działalności nieodzowną dla założyciela jest kaznodziejstwo i nauczanie. Podstawowym celem założyciela jest przekazanie innym nauki o zbawieniu i doskonałości oraz pozyskanie ich dla prawdy, objawionej założycielowi w jego fundamentalnym doświadczeniu religijnym. Działalność tę mogą wspomagać różnego rodzaju cuda. [Przykład: Mahomet otrzymał pierwsze objawienie Koranu za pośrednictwem anioła Gabriela - głównie zasady doktrynalne islamu oraz wizje eschatologiczne]. Kolejną wspólną cechą założycieli jest świadomość posłannictwa, pojawiająca się u wybrańca w związku z jego wezwaniem. Charakterystycznym dla posłannictwa jest związek głoszonej nauki z osobą założyciela i permanentne obdarzenie mocą. [Przykłady: Jezus miał świadomość, że jest posłany przez Ojca; Mahomet był wysłannikiem Allacha, Zaratusztra - Ahura-Mazdy, a przez Lao-Tse przemawia tao]. Wspólna jest wszystkim założycielom także cecha „wielkości”.
4. Krąg uczniów
Z biografii wielkich założycieli religii, iż w pewnym okresie swego życia zaczynali skupiać wokół siebie grono uczniów - pierwszych wyznawców. [Przykłady: Budda ma ich początkowo prawdopodobnie 5, Konfucjusz - 3000, Jezus - 12, Mahomet także miał początkowo niewielką garstkę, Mirza Hussein Ali i Phu Ngo Van Chion zaledwie ciasny krąg wyznawców]. Założyciel z kręgiem uczniów układają zręby nowej nauki, tworzą system doktrynowo-kultowy i moralno-eschatologiczny, krzewią wiarę i w miarę potrzeby ponoszą za nią śmierć. Krąg uczniów wraz z założycielem w pierwszej fazie tworzenia systemu wierzeniowego całkowicie nieomalże wyobcowuje się z życia społeczności [Przykład: w buddyzmie funkcjonuje pabbajja, czyli odejście i jest ono warunkiem upasampada, czyli przybycia do drugiego brzegu, a ci, którzy odchodzą, tworzą nową sangha, czyli wspólnotę], ustala nowe normy postępowania i postępuje ściśle z nimi, by pociągnąć za sobą innych. Daje nowe wyobrażenie bóstwa, nową technikę komunikowania się z nim, przedstawia nową koncepcję człowieka, interpretuje ludzką egzystencję etc. Uczniów można uważać za towarzyszy założyciela, związanych z nim oddaniem osobistym, przyjaźnią i wiernością. Wszyscy oni są odpowiedzialni za skuteczną realizację wizji mistrza.
Krąg nie jest zorganizowany w ścisłym tego słowa znaczeniu, jednak myślenie i działanie jego członków koncentruje się na dominującej postaci założyciela.
Życie grupy od początku scalają obrzędy i praktyki religijne, czasem przejęte z kultów istniejących i przeinterpretowane zgodnie z nowym doświadczeniem [Przykłady: żydowski kiddusz (hebr. uświęcenie), który był, jak się zdaje praktykowany przez Jezusa - ostatecznie przekształcony; odwiedzenie Kaaby przez Mahometa; wdzianie świętej przepaski przez Zoroastra], czasem tworzone ad hoc [Przykład: buddyjska patimokka - spowiedź].
5. Gmina pierwotna
Po utrwaleniu się nowych zasad i norm w kręgu uczniów nastaje nowy etap - powstawanie gminy pierwotnej. Zazwyczaj pojawienie się nowej formy organizacyjnej następuje po śmierci założyciela i zdobyciu szerszych wpływów wśród określonej społeczności. Założyciel staje się przedmiotem kultu. Wiara i ufność w niego staje się kryterium członkostwa grupy. Na czele gmin pierwotnych stają uczniowie wyróżniający się szczególną żarliwością, posiadający autorytet religijny i intelektualny.
Pierwsze gminy chrześcijańskie, mahometańskie, buddyjskie i zoroastriańskie różniły się bardzo charakterem, strukturą, celami i teologiczną postacią wspólnoty. Istniały jednak dwie możliwości: albo wszyscy związani tym samym doświadczeniem utworzą jedną wielką grupę, albo powstaną niezależne formacje lokalne. [Przykłady: pierwszy typ reprezentuje mahometańska koncepcja umma wiernych, prowadzonych przez imama; typ drugi - buddyjska sangha]. Gmina pierwotna jest podobna do kręgu uczniów ze względu na charakter duchowy i charyzmatyczny. W gminie zaznacza się rozwój ku organizacji kościelnej przez stały rozrost doktryny, kultu i organizacji. Formy kultu rozwijają się z elementarnych form modlitwy, adoracji i pieśni praktykowanych oraz zalecanych przez założyciela i pierwotny krąg jego uczniów [Przykład: Mahometowi przypisuje się filar islamu: „Masz mieć Allacha bez łączenia czegokolwiek z Nim, masz odbywać salat (modlitwy), rozdzielać zakat (jałmużnę) i utrzymywać święte więzi”].
6. Formacja kościelna
Okres końcowy tworzenia się właściwego kościoła następuje często wtedy, gdy trzeba poszczególne gminy wyznaniowe połączyć w jedną całość, ustalić zasady kanoniczne, określić kryteria przynależności do danej religii, kierować interesami wyznania i reprezentować go wobec władzy świeckiej.
Dzięki medytacjom i dyskusjom zostaje szczegółowo rozwinięta doktryna, dokładnie sformułowana reguła czy wyznanie wiary, następuje standaryzacja form kultu zbiorowego i wreszcie ustala się konstytucja, podbudowując okrzepłą już teraz organizację. Wraz z obfitszym rozwojem kultowych form wyrazu takich jak praktyki pobożne, rytuał, kalendarz świąt, konieczne staje się dokładniejsze zróżnicowanie funkcji i funkcjonariuszy. [Przykład: w chrześcijaństwie we wczesnym Kościele pojawia się apostolat, wywodzony od samego założyciela. Następnie kolejno po sobie występowały diakonat, prezbiteriat i episkopat].
Pojawia się nowy typ autorytetu: kler w odróżnieniu od ludzi świeckich. Ustala się obowiązki, przywileje i pensje. Ściślej reguluje się zachowanie. [Przykład: w ascetycznych kołach chrześcijańskich pojawia się wzorzec doskonałości (świętości), co ma miejsce także w islamie, manicheizmie i buddyzmie].
7. Przykład: Chrześcijaństwo
ad. H. Swienko - Religia i religie - str. 80, 81
Literatura:
H. Swienko - Religia i religie
J. Wach - Socjologia religii
Encyklopedia PWN - Religia