6

I. Biografia

• jedyny syn Wincentego i Józefy, ur. 14.10.1864, szybko osierocony

• wiejska szkoła w Psarach, gimnazjum w Kielcach (ros.), tajne kółka uczniowskie, od 1886 w Wawie (Szkoła Weterynaryjna; szybko musiał zarzucić), tajny ZMP, ferment ideowy, ścieranie się opinii; hasło: niepodległa ojczyzna

• nauczyciel domowy po dworach (szkoła życia, podniety do twórczości, poznanie szlachty ziemiańskiej: nawyki, skostniałe obyczaje, ograniczenia umysłowe, konserwatyzm społeczny, polityczny serwilizm); świadomość kontrastów społ., ekonomicznych dysproporcji

• cywiliz. zacofanie chłopstwa, prymitywizm życia

• 1890 w Nałęczowie poznał Oktawię, 1892 wyjazd do Szwajcarii (poznał spuściznę ideową Wielkie Emigracji: radykalizm społeczny, wysublimowana moralnie; środow. demokrat.)

• od 1904 mógł się utrzymywać z pisania; działalność kulturalno-oświatowa

• pobyt w Paryżu, kontrasty społeczne, studia nad lit. fr.; obraz Fr.: wolność, wiedza, rozum, najwyższa kultura życia społ.

• od 1912 w Zakopanem

• od 1918 w Wawie

• zm. 20.11.1925

II. Osobowość pisarska i etapy rozwojowe twórczości

• dzieła częściowo odczytywane przez pryzmat osobowości, charakteru

• osobowość samotnicza, nerwowa, wrażliwa, uczuciowa, zamknięta; rezerwa psychiczna

• dążenie do poświęcenia, samoofiarowania; poczucie więzi, solidarności

• nieprzystosowanie do życia w świecie wśród ludzi

• wrażliwość na biedę i cierpienie

• nieufność, podejrzliwość

• chorowity, obsesja śmierci

• liryk, patetyk

• wszyscy bohaterowie - alter ego (nie umiał się wczuć w inne typy, tylko altruistyczni samotnicy)

• patetyczność (wzniosłość), pesymizm (nieufność wobec świata), subiektywizm, tragizm życia

• somatyzm: śmierć, cierpienie fizyczne, mroki życia; obrazy siły fizycznej, zdrowia, tężyzny (sam był słabowity)

• tematy: pobudliwość erotyczna (powikłane życie uczuciowe; tłumienie moralne, niechęć do siebie, krytycyzm w dziełach namiętna miłość i przezwyciężenie jej przez mężczyznę, by nie odwiodła od bohaterstwa), poczucie odpowiedzialności moralnej (patriotyzm, altruizm społeczny; udręka i cierpienie; samotność działaczy; wysublimowana moralność)

• „mrok” - przytłaczający pesymizm, wahania między skrajnościami, dysonanse, ekstremizm uczuć, maksymalizm moralny, ekstatyczny patriotyzm

• 4 okresy twórczości: w zależności od stosunku wyznaczników: realistyczna i krytyczna obserwacja społeczna, komentarz liryczny (impresjonistycznie traktowany krajobraz), bohater-medium (nosiciel ideowych poglądów pisarza), tendencja (utopijne marzenie, nie zawsze wynika logicznie z przedstawionego układu rzeczy)

• okres 1: 1889-1898; miniatury, nowele, opo, obrazki (tomy: Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Opowiadania, Utwory powieściowe); demaskatorski realizm, naturalizm, maksymalizm moralny (brzydota, okrucieństwo), żarliwy patriotyzm, ironia

• okres 2: 1898-1910; Ludzie bezd. (ewangelia społecznictwa, bohater rozdwojony: uroda życia a imperatyw obowiązku), Popioły (panorama życia, porywy napoleońskie, pragnienie odrodzenia się po rozbiorach; luźna kompoz. obrazków rodzajowych, historii; batalistyka, romans, naturalizm obrazów wojny)

• okres 3: 1910-1919; wielkie powieści

• okres 4: 1919-1925; Przedwiośnie (przebudzenie sumienia narodowego, nakaz wielkości; pytania bez odpowiedzi)

III. Geneza

• intymne podłoże twórczości, własne doświadczenia

• przyroda i środowisko miejskie: kąty domowe (pozmieniane nazwy)

• region kielecki ważny w czasie powstania styczniowego, strategiczne położenie (duża niezależność od Rosji, kontakty z Zachodem, uprzemysłowienie, gęste zaludnienie, nastroje patriotyczne, partyzantka), rodzinna tradycja patriotyczna, dorastanie w cieniu narodowej tragedii i egzaltacji narodowej, tępienie polskości po klęsce, rusyfikacja, uwłaszczenie chłopów (katastrofa społeczna i majątkowa szlachty, konfliktowanie z chłopami), na ziemi kieleckiej już wcześniej bieda, nieurodzaje

• idee warszawskie: czynna walka o wyzwolenie narodowe, nakaz pracy oświatowej wśród ludu i robotników, zrównanie chłopów w prawach; „Głos” (Liga Polska, nacjonalizm, radykalny reformizm, demokracja, ludowcowość, antyziemiańskość, antyklerykalizm; tam debiut nowelowy, hasło „przez lud dla narodu”)

• w Raperswilu wyrobił poglądy: postulat reformy rolnej, zasada pracy (miernika moralnej i obywatelskiej wartości), idea wszechwładztwa ludu (klasa, która odrodzi naród), bezkrwawa rewolucja, dobrowolne zrzeczenie się ziemi i mienia przez szlachtę dla chłopów, praca oświatowa, komuna agrarna (wspólna uprawa), moralność (sumienie, nie polityka; nakazy Ewangelii)

• obserwacje własnych zachowań, środowiska; wcześnie rozbudzone życie uczuciowe (namiętność i cierpienie, zw. z Heleną Radziszewską, moralny i uczuciowy upadek; odpowiedzialność, kłamstwa a prawda, zagadn. małżeństwa, rola kobiety i obyczajowość)

• wychowany religijnie, wrażliwy; szedł w świat areligijny i wolnomyślicielski

• lektury: August Comte, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Dawid Stauss, Ernest Renan; (filozofia pozytywna, Jezus nieboski, racjonalizm, empiryzm, naturalizm; rozum i nauka)

IV. Tematyka opowiadań [¹ narodowe, ² społeczne, ³ erotyczne]

• gł. problematyka narodowa, społeczna, problem serwilizmu (bierność, zgoda na niewolę, oportunizm), rozkład narodu, demoralizacja; obrona suwerenności i osobowości narodowej; patriotyzm: diagnoza sytuacji duchowej społeczeństwa lat 80. (Ananke, Do swego Boga, Rozdzióbią…, Mogiła, Echa leśne)

• Mogiła 1894 - listy i notatki Maurycego Zycha (wykształcony, ciekawy, spostrzegawczy), ochotnika w pułku piechoty, stacjon. w obskurnej mieścinie Wieprzowodył dok. socjol.-historyczny; w administracji i urzędach Polacy, którzy służą Rosji; każdy chce tylko zatrzymać pozycję, nawet niską, zarobić; upodlenie narodowe; scena toastu antypolskiego (za rusyfikację, toast wznosi nauczyciel lit. ros., to policzek dla obecnej tam elity polskiej, ziemiańsko-inteligenckiej; pogardę okazuje tylko Rosjanin, były członek Narodnej Woli); krytyka stanowiska szlachty (podlizywanie się urzędnikom państwowym, ugodowość; zachować przywileje i majątek; życie konsumpc. i pasożytn.; zapieranie się polskości dla chleba, wygody, uniknięcia represji); unici na zapadłej wsi mówią o Polsce (obraz Kościuszki, niecenzuralna książka); obraz odnajdywania drogi do Polski (opór psychiczny Maurycego, bo przecież to się nie opłaca; wizja niewoli, tragedii, cierpienia; wątpliwości ideowe: wolność i sprawiedliwość, rewolucja socjalna, ponadnarod. braterstwo, nie myśli „plemiennie”); powstańcza mogiła (symbol narod. tradycji, obowiązku; szczątek ojczyzny) = przywraca życiu sens

• Ananke - rząd ros. wyzyskuje nędzę i ubóstwo, jest brutalny; tu zaszczuty i biedny skryba Ignacy z prowincji, ma 9 dzieci, przeszedł na prawosławie, bo tak mu będzie korzystniej

• Do swego Boga - stary dziad-unita wychowuje wnuczkę, ale, gdy jest bita, nie wytrzymuje i przechodzi na prawosławie; wędruje co roku lasem „do swego Boga”, by kajać się za grzech zdrady; tragedia unitów na Podlasiu (i ich bohaterstwo narodowe; lud uciskany z powodu wiary)

• Pocałunek - niszcząca siła niewoli (popycha do dezercji, rezygnacji); tu pomocnik referenta (niegdyś szalony ideowiec, wzniosły) traci nierozsądne iluzje i staje się pospolitym filistrem (pogardliwy, obojętny na wszystko, zimny i wyliczony)

• obrazy pozytywne, heroizm narodowy, przezwyciężenie bezsilności, bohaterstwo, wierność idei ojczyzny, sumienie narodowe, poczucie winy - działania osób niepozornych (żona z Ananke, odchodzi z dziećmi po „zdradzie” męża, czuje taki wewn. nakaz, odruch, instynkt)

• sprawa polska - tematyka powstańcza: liryczne i nastrojowe obrazy heroicznej walki bezimiennych, tragedie rodzinne

• Echa leśne - ros. dowódca (Polak) wydaje wyrok na zbiegłego do szeregów powstańczych bratanka; katastrofa rodzinna; obłuda, oportunizm polityczny, „rozsądna” ugoda (a nie bezsens. czyn)

• Rozdzióbią… - opis śmierci Winrycha, ostatniego dowożącego broń dla powstańców, przyłapanego przez Kozaków; próba określenia przyczyn przegranej (refleksje Winrycha; zlatujące się kruki i wrony - symbol i aluzja polityczna, dostają się do głowy, siedliska myśli o przyczynach upadku: niskie morale, trudne położenie ludzi, panika, trwoga, niewiara w sens oporu; nocą chłop okradający trupa ze wszystkiego, nieświadom moralnie; nie ma autorskiego potępienia)

• klęska powstania: przewaga militarna wroga; wygodnictwo, serwilizm szlachty; tępa obojętność chłopów (najliczniejsi; odwet za hist. niewolnictwo, szerzenie ciemnoty, wyzysk)

• Zmierzch - nowy dziedzic dobrze asymiluje się do nowych warunków życia, przedsiębiorca, spekulant; obejmuje błotniste tereny i umie je zmienić w dochodowe

• pojawiają się dorobkiewicze - Wawelscy z Oko za oko; Brzeszczotowicz z Mogiły; w Doktorze Piotrze z mieszczucha Bijaka robi się Bijakowski (podejrzane machinacje majątkowe, spryt, inteligencja, pracowitość, ale źle używane; satyra na program pozytywistycznych postępowców - stara panna-pozytywistka skierowała młodzieńca na nauki, ale rezultat był rozbieżny z zamiarem - naiwność pięknych założeń; działalność cywilizacyjna Bijakowskich odbywa się kosztem nędzników); tworząca się burżuazja (agresywna, rozmach życiowy)

• dramaty społeczne, osobiste, ideowe, moralne; motyw ojców i dzieci (odlegli sobie, obcy)

• nowele chłopskie - sytuacja wsi, życie i dola chłopa; nędza, zacofanie cywilizacyjne, niska pozycja (mimo prawnej równości); realizm socjologiczny; naturalistyczne kontrasty obrazowania, brutalne sytuacje, demaskacja nadal trwającej niedoli

• Zmierzch - Gibałowie są przykuci do ziemi (Gibała podkradał panu z nędzy owies, nikt go nie zatrudni), nowy dziedzic jest kapitalistą, przydaje mu się tania siła robocza (niska pensja, kontrole), Gibałowie pracują od rana do nocy; wyzysk materialny i wyniszczenie biologiczne

• Zapomnienie - tu Obala ma dwie morgi ugoru, nadal jest zależny od dworu, nic się nie zmieniło; formalna własność jest iluzją; w zakończeniu chłopcy zabijają wronięta za namową leśniczego dla zysku (nędza i chwiwość)

• twórczość - nauczycielka postaw, zachowań, czynnego działania; wysoki rygor etyczny

• lepsza przyszłość dzięki rewolucji moralnej ofiarnych jednostek, które dadzą przykład innym; rezygnacja z własnej kariery na rzecz pomocy ludowi i robotnikom (myśl pozyt. organicyzmu i pracy u podstaw), wiara w święta moc przykładu; taki bohater: entuzjazm i młodzieńcza wiara, na prowincji zderzone z realiami, tępym oporem masy, upadek moralny, odejście od ideałów młodości; bo twórczość jako służba społeczna; wiara w bohaterstwo

• Siłaczka - max moralny; bohaterka samotnie mocuje się z potęgą ciemnoty, powoli ją pokonuje, ma niezłomną wolę (pisze podr. do fizyki); zakończenie tragiczne (śmierć), ale optymizm (energia moralna, piękno idei, max ofiarność)

• samotni idealiści

• życie - piękno, uroda; groza, tragizm; zło: zarówno wynikające z działań, jak i wpisane w naturę rzeczy (wieczne, tajemne; śmierć); cierpienie wynika ze zła wyższego, tajemnego

• Cokolwiek się zdarzy, nich uderza we mnie… - słowa Edypa; opis doznań psych. ubogiego robotnika, któremu odcięto nogę, trzeba uciąć też drugą i prawdop. umrze z wyczerpania; zstępuje na niego wyciszenie

• Tabu - pani Ewa nie może być szczęśliwa, bo jej mąż choruje; solidarność w cierpieniu

• Cienie - nieunikniona śmierć; nie ma granicy między świętością a grzechem, dobrem a złem; działają ciemne instynkty; bohater patrzy w głąb ciemnej, zagadk. natury i nie wie, co stanie się za chwilę

• motywy erotyczne - rozdarcie: imperatyw obowiązku a uwodzicielskie piękno świata; naturalizm (niechęć wobec erotyzmu i obyczajowości, ataki na małżeństwo, związki przedmiotowe, kobieta-towar, wyrachowanie, uczuciowa pustka, nuda w związku; cudzołóstwo)

• Oko za oko - (sztandarowe tematy natur.:) manewry guwernantki Wandy wokół pięknego, bogatego Adama Wawelskiego z mieszcz. domu, cała rodzina jej pomaga, naiwne metody uwodzenia, chwilowa miłostka, materialist. wychowanie Wandy, nastawienie na zysk, odkrycie romansu z siostrą: + cudzoł. romans z mężatką (Adam kocha się w Zofii, sis Wandy; zostawia jej kwiaty, Zofia myśli, że dla Wandy; poddaje się gwałt. namiętności, pragnie uczucia); studium doznań erot. Adama (miłość animalna, egoistyczna, histeryczna, cierpienie, przeszkody; demaskacja wywoł. nienawiść i mściwość)

• Pavoncello - piękna, romant. miłość, zabija nikczemność; ironia, groteska, śmieszność i tragizm; romans wł. skrzypka (Ernesto Fosca) z ros. arystokratką (Zinaida Szczebieniew), której stary mąż chce, by Włoch spłodził mu potomka; namiętna, szalona i tragiczna miłość; kobieta nieszczęśliwa w małż.

• ponadczasowe problemy egzystencjalne (miłość, śmierć, cierpienie ciała i duszy, manicheizm, dobro i zło)

V. Struktura artystyczna

1. Prezentacja postaci i obrazów

• ogólnie: realizm i naturalizm, obiektywizowanie myśli

• bez śladów narracji autorskiej, obiektywizm

• postaci jako znaki pojęciowe (wartość semantyczna, typ, postawa, zachowanie, działanie), widzenie i ocena świata poprzez los bohaterów; prezent. boh. poprzez środowisko, wypowiedzi, gesty; np. w Siłaczce dr Paweł Obarecki i Stanisława - kreacja poprzez postawę wobec świata i ludzi, dawnej wspólnej idei, poprzez czyny; Paweł zapiera się ideałów młodości (kilkunastu lat), solidaryzuje się z optymałami w Obrzydłówku; Stanisława jest do końca bohaterska; fakty z życia są tak dobrane, by prezent. ideę, postawy, psychikę

• w małej formie niewiele analizy. psychol., ale np.:

- przemyślenia Pawła Obareckiego; odtwarzanie fizyczności, która towarzyszy stanom psychicznym (np. zakochaniu - duszność w Doktorze Piotrze; zwykle opisy zaburzenia krążenia krwi, pulsowanie; wzruszenie z pow. przyjazdu syna Dominika Cedzyny w Oko za oko powoduje bezładne gesty, urywanie mowy)

- dialogi i monologi (rozmowa Obali z panem Alfredem w Zapomnieniu - obnaża okrucieństwo i moralny nihilizm pana, ułudę dobrych manier, ukazuje przepaść m. Nimi; Obala uniżony; pan łaskawy, protekcj., ironizuje; Paweł Obarecki poprzez opryskliwe rozmowy z chłopami wyraża zmieniony przez lata stos. do nich, już nie uważa, że jego poświęc. jest wzniosłe, że w ogóle trzeba było się pośw., nad łożem Stanisław mówi, że to nie jest życie, pośw. jest bez sensu)

- kreacja poprzez sądy, doznania i widzenie innych boh. (opis Stanisławy - Obarecki pamięta, jak go oczarowała przed laty, staruszka i chłopiec są zrozpaczeni, nie umieją wypowiedzieć straty)

- coraz bardziej superlatywne opisy kobiet (np. Zinaida - nastrojowość, przesada opisu: piękno, szczegóły, oszołomienie Ernesta; prozaizacja opisu w Oku za oko - Zofia ma czerwone ręce, połatane ubrania, brudne buty, prostota umysłowa, nieumiejętność pisania listów, banalizacja, pospolitość)

- zderzenie idealizacji i deheroizacji (Winrych - bohatersko wierny idei, ale nie chce umierać, ludzki realizm uczuć)

- naturalizm - prawda życia, brutaln., bezwzględ., dosadność, gł. opisy nędzy: szarość, beznadzieja (Ananke - brudna izba, bałagan, zniszczone sprzęty, 11 osób w rodzinie, okropnie brzydcy ludzie, przedwcz. się zestarzali; Zapomnienie - zestawienie opisu Obali i jego szkapy, oboje wyniszczeni, apatyczni, ledwo żyją, opis nędzy)

- natur. opisy karykaturalne - wyjaskraw., dosadn., piętnow. szpetoty mieszczuchów (urzędnicy, nuworysze, kapitaliści; Wiktor Jaksa Świerkowski z Oko za oko - kapital., mąż Zofii, okropny, brzydki, wielki, antypatyczny, trywialny, chamski prostak, hałaśliwy, kreatura, głupiec, pijak, utracjusz, jego interesów pilnuje żona)

- kontrastowe zestawienie postaci: powierzchowność a wnętrze (w Mogile Jadwiga Zapaskiewiczówna szara i niepozorna, ale pełna mocy, a piękna Maria Kłucka jest pusta, głupia, kokietka)

- pejzaż, natura, funkcja obrazu, komponenty optyczne, akustyczne, kinetyczne, termiczne (wraż. odczuwania wieloma zmysłami); krajobraz jako lejtmotyw muzyczno-nastrojowy, oddaje uczucia (w Rozdzióbią… - jesień, szaruga, deszcz, smutek, przygnęb., samotn., symbol klęski, upiorne ptaki i fioletowe niebo nad trupem)

- więź przyrody i człowieka, utożsamienie (Obarecki jest smutny, gdy na dworze jesieni jest szaro i mokro, przestrzeń jałowa, depresyjna)

- symboliczna natura (Zmierzch - nastrój, świat się roztapia w zmroku, paralela ludzkiej niedoli, żywe organizmy szykują się do snu przed nocą, tylko dwoje haruje pod ciemną pustką nieba)

2. budowa i kompozycja

• opinia: problemy z konstrukcją większych dzieł; dobra konstr. opowiadań - gł. trójdzielna budowa: ekspoz. (wprowadza, przedakcja) + rozw. (zdarzenie-temat) + zakończ. (epilog, wyjaśnia, rozwiązuje); czasem rozwijanie epizodów, wątków pobocznych (rozbijanie dramatyczności konstr.)

• nadmierne eksploatowanie motywów pejzażowych (niebo, obłoki, natura, obserwacje w nieodpowiedniej chwili, bezcelowe, niefunkcjonalne; nadmierna deskryptywność, skłonności liryczne); pasja erudycyjna, scjentyzm, pedanteria opisu

• idealna kompozycja i wyważenie motywów w Pod pierzyną; też Siłaczka z jednym głównym wątkiem, zwarta (pierwszoplan. boh. = Obarecki, jego hist., dośw., przeżycia psych., otoczenie i natura wpływ. na zmianę jego ideologii); związki motywacyjne, prawdopod., przycz.-skutk. (Mogiła - konwencja luźnych notatek, niekonsekwencje opisu przemian, ale scena rozpoznania ojczyzny jest przekonująca); bezbł. kompoz. Pavoncellego (świadoma praca nad dziełem, funkcjonaliz. opisów, ciągi przyczyn.-skutk.)

• dynamiczny przebieg zdarzeń (Siłaczka - przeplat. się teraźn. i wspomnień, retrospekcji, niepewność czytelnika)

• retardacje (Mogiła - ciągłe opóźn. przemiany boh., przeszkody i opory, skrajne zwątpienie tuż przed przemianą)

3. formy podawcze

• relacja w 1. os. postaci bliżej nieokreślonej ze świata przedst., obserwatora; odczucia i oceny; czujność, wrażliwość; krytyczny dystans, ironia, drwina (nietypowa dla realistów)

• narracja 1-os. w Mogile, bo „listy i notatki”, opis służby wojskowej, nie ma wszechwiedzy, swobodna kompoz.; subiektywizm opisu, liryzm, osobiste wynurzenia, wielość nastrojów;

• narracja w 3. os. - Siłaczka (obiektywny narrator wszechwiedzący i obok niego komentator, który rozumie bohatera)

• dialogi stylizowane na żywą mowę, urywane, zw. z sytuacją boh.

4. indywidualny styl i język

realist. = język potoczny (nie wystyliz. lit.); Żeromski = bogactwo słownictwa, perseweracje stylistyczne (te same motywy, klisze językowe), np. słownictwo medyczne i fizjologiczne (pozyt. myślenie przyrodn., naturalizm, studia weteryn., choroby; opisy Obareckiego; metafory animalistyczne, np. w Ananke bohaterka por. do zwierząt, Zapomnienie - gajowy Lalewicz tropi Obalę jak pies; popędy, pożądanie; ładunek emocjonalny w opisach, ekspresja w nagromadzeniu epitetów); powtórzenia, inwersje, paralelizmy (rytmizacja języka, wzbogacenie obrazowe); wzmacnianie przymiotników przysłówkami; obiektywizacja stylu: indywidualiz. języka boh. z różnych warstw społ.; komizm językowy

V. Tonacja

• różne nastroje: ironia, drwina, patos, tragizm

• tłumienie i maskowanie uczuć, dystansowanie się, demaskowanie moralności, osąd (matka Adama Wawelskiego, Róża - snobka, plutokratka; Adam - snob pozujący na altruistę, społecznika)

• liryzm i tragizm - zwykle w zakończeniu

• kontrasty, drwina i patos - Rozdzióbią…, sprzeczne emocje, te z komizm grozy i brzydoty

---