1. Cel i zadania upow. Praw. Żyw.: Edukacja żywieniowa polega na systematycznym popularyzowaniu wiedzy o żywności i żywieniu opartej na aktualnych wynikach badań naukowych. Ma na celu przyczynianie się do prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego ludzi, utrzymania odpowiedniego stanu ich zdrowia. Powinna obejmować jak najwięcej grup ludności. Upowszechnianie wiedzy o zdrowym żywieniu to m.in. kształtowanie odpowiednich zachowań żywieniowych ( feeding behaviour). Zadania upowszechniania prawidłowego żywienia: A)podnoszenie w społeczeństwie świadomości znaczenia racjonalnego żywienia dla zachowania zdrowia, wzrostu i rozwoju B)kształtowanie właściwych zachowań żywieniowych i pożądanej struktury spożycia żywności C)wykształcenie praktycznego stosowania zasad racjonalnego żywienia w kontekście praktyki chorób cywilizacyjnych. 2. Sposoby upowszechniania wiedzy żywieniowej i ich charakterystyka A) bezpośredni- wykłady, pogadanki, dyskusje, pokazy, kursy, poradnictwo indywidualne Zalety: współdziałanie uczestniczących z nauczanymi; stworzenie warunków zaufania, łatwość indywidualnych kontaktów; zachowanie odpowiedniej kolejności postępowania; łatwość kontynuowania procesu nauczania Wady: wysokie koszty, słaba penetracja środowiska, możliwość braku akceptacji przez wiele osób B) pośredni- wydawnictwa( czasopisma, książki, broszury, ulotki, plansze), środki masowego przekazu ( prasa codzienna, radio, telewizja)
Zalety: stosunkowo niski koszt w przeliczeniu na jedną osobę, docieranie jednoczesne do dużej liczby osób, łatwość akceptacji przez wiele osób, stymulowanie samodzielnych zmian, duży potencjał w przyszłości dla nowoczesnej techniki Wady: słabe angażowanie odbiorców, zawodność, rozmywanie, nieprecyzyjność treści, trudności w kontynuowaniu procesu popularyzacji dla tej samej grupy odbiorców 3.Postawa: *powstaje wówczas, gdy u jednostki wykształca się trwały sposób emocjonalnego reagowania na coś, co staje się przedmiotem/ obiektem postawy *nabywana jest przez doświadczenie *jest specyficzna i osobista *wewnętrzna orientacja, która wyjaśnia ludzkie zachowania *jest względnie trwałym zorganizowaniem przekonań w stosunku do przedmiotu, czy sytuacji, które predysponują do reagowania, niekiedy preferencyjnego *wpływa nie tylko na odpowiedź na bodziec, ale i na sposób pojmowania bodźca *zmiana postawy wymaga ponownego zdefiniowania bodźca *dla jej zmiany konieczne jest osiągnięcie stanu, w którym informacje prowadziły osobę do ponownej oceny odpowiedzi na stare bodźce. Postawa składa się z trzech elementów: 1. komponentu poznawczego, który stanowi wiedzę o przedmiocie postawy, przekonania i poglądy 2.komponentu emocjonalnego- uczuć wyższych 3.komponentu behawioralnego- wyobrażenie i poglądy na temat zamierzonych zachowań. Powyższe komponenty pozostają ze sobą w wzajemnych zależnościach. Czynniki określające kształtowanie postawy: *fizjologiczne- postawy związane z wiekiem, dobrym/złym samopoczuciem *społeczne uwarunkowania ze strony innych, komunikowanie werbalne/niewerbalne, reklama, kultura grupy, instytucje *bezpośrednie- doświadczenie osobiste, sposoby postrzegania rzeczywistości, pamięć afektywna, oczekiwania, urazy, krytyczne fazy rozwojowe. Możliwości zmiany postawy- bardzo trudne, gdyż ludzkie procesy poznawcze nie zawsze są logiczne. Powody zmiany postawy: *pragnienie uzyskania postawy *uniknięcie śmieszności *pragnienie bycia lubianym *pragnienie identyfikowania się z kimś, kogo się szanuje, podziwia *pragnienie, aby mieć słuszność *pragnienie, aby usprawiedliwić swoje zachowanie 4. Preferencje żywieniowe Niektóre preferencje żywieniowe są stałe, niezmienne w czasie, nie podlegają zmianom pod wpływem otoczenia i nastroju. Czynniki warunkujące preferencje żywieniowe: *cechy charakterystyczne żywności *masa ciała *wiek, płeć *światopogląd *status ekonomiczny *oddziaływanie otoczenia społecznego *wiedza żywieniowa *środki masowej komunikacji 5. Zachowania zdrowotne- mniej lub bardziej świadome podejmowane ( lub niepodejmowane) czynności człowieka bezpośrednio wpływające na stan jego zdrowia. Najważniejsze zachowania zdrowotne: *sposób odżywiania się *stosunek do nałogów *tryb pracy i wypoczynku *radzenie sobie ze stresem *zapewnienie niezbędnego minimum aktywności fizycznej *higiena osobista *zachowanie w sferze seksualnej *przestrzeganie publicznych zakazów i nakazów dotyczących bezpieczeństwa Zachowania człowieka mogą mieć charakter: prozdrowotny, ryzykowny, antyzdrowotny. Zdrowie populacji może być regulowane przez państwo. 6. Determinanty zdrowia publicznego *poziom dochodów *status socjalny *poziom edukacji *warunki pracy i zatrudnienia *warunki środowiska naturalnego *system ochrony zdrowia *płeć, genotyp *zdrowe dzieciństwo *zakres stosowania praktyk i nawyków żywieniowych 7.Przyczyny chorób *niedożywienie- niedobór cynku, Wit A, żelaza, niedowaga, Wit B, magnezu *uzależnienia- alkohol, tytoń, środki odurzające *inne czynniki- związane z nieprawidłowym żywieniem i małą aktywnością fizyczną, nadwaga, otyłość, wysokie stężenie cholesterolu we krwi, nadciśnienie tętnicze 8. Uwarunkowania sposobu żywienia się społeczeństwa- czynniki klimatyczne, ekonomiczne, kulturowe, postęp naukowo techniczny, czynniki społeczne i technologiczne. Niektóre spośród czynników determinują sposób żywienia w sensie terytorialnym, inne w sensie czasowym, inne pod względem ilości i różnorodności spożywanych pokarmów. 9. Czynniki ekonomiczne warunkujące sposób żywienia populacji *dostępność żywności ( podaż uwarunkowana ogólnym poziomem rozwoju gospodarczego kraju) *siła nabywcza konsumenta (dochód). Czynniki ekonomiczne można podzielić na dwie kategorie uwarunkowań: A)makroekonomiczne( dalsze otoczenie ekonomiczne) - produkt krajowy brutto i jego pochodne ( produkt krajowy netto, dochód narodowy, pkb na jednego mieszkańca) B) podaż żywności -stan koniunktury i równowagi rynku żywnościowego -stan infrastruktury społecznej, technicznej, gospodarczej ( w tym handlowej) -system finansowy B) mikroekonomiczne: dochód, wydatki na zywnosc, ceny produktów zywnosciowych, pozostale czynniki materialnej zasobności gosp. Domowego (np. Sprzęt AGD) 10. Czynniki kulturowe a sposób żywienia społeczeństwa Kultura materialna- ogół dóbr, środków i umiejętności produkcyjno-technicznych społeczeństwa Kultura duchowa- ogół dzieł nauki, literatury i sztuki, tworzący dorobek ludzkości Kultura społeczna- tradycyjny sposób życia różnych społeczności obejmujący zachowania, obyczaje, wierzenia, rytuały oraz używany język 11. Czynniki społeczne a żywienie- rodzaj spożywanej żywności, jej ilość, sposób przygotowania i spożywania zależy m.in. od środowiska, w którym żyje człowiek. Na sposób żywienia oddziałują takie cechy społeczne jak: poziom wykształcenia, charakter pracy, wykonywany zawód, zajmowane stanowisko, stan rodzinny.
12. Czynniki sprzyjające występowaniu gorszych wskaźników zdrowotnych *brak nawyków karmienia piersią *palenie tytoniu *brak aktywności fizycznej *pierwotne nadciśnienie tętnicze *złe nawyki żywieniowe, tzn, spożywanie taniej żywności, dieta uboga w antyoksydanty, warzywa, owoce, ryby, nieprzetworzone zboża i oleje roślinne *różnice klasowe 13. Psychologiczne uwarunkowania wyboru żywności *konsument odbiera informacje o zewnętrznym świecie, interpretuje je, przechowuje w pamięci, powiększa swoją wiedzę *przyswajanie informacji jest uwarunkowane motywacją konsumenta i wartościami, które podziela *podejmowane decyzje i wybory dokonywane w odniesieniu do produktów i zachowań wynikają z postrzegania samego siebie, swoich umiejętności, wiedzy, cech osobowości oraz postaw *wymienione cechy indywidualne charakteryzujące konsumenta należą do determinant psychologicznych, postępowania jednostki w sferze konsumpcji 14. Kultura żywieniowa- elementy składowe Kultura żywieniowa obejmuje ogół zachowań człowieka występujących w trakcie zaspokajania jego potrzeb żywieniowych oraz ogół wartości materialnych i niematerialnych, dzięki którym te potrzeby są zaspokajane. Elementy kultury żywieniowej składają się na wzory żywieniowe. Wśród wzorów żywieniowych wyróżnia się m.in.: *wzoru nakryć stołowych, narzędzi i maszyn *wiedzę żywieniową, wierzenia i przesądy związane z żywnością *wzory zachowań w trakcie przygotowywania i spożywania posiłków. 15. Zachowania konsumpcyjne, żywieniowe- uwarunkowania Zachowania żywieniowe należą do kategorii: a)konsumpcyjnych- czynności, działania i sposoby postępowania, które zostają pobudzone przez odczuwanie potrzeb, uświadamianie sobie potrzeby, jej definiowanie, kwalifikacje i przyznawania jej prawa do zaspokojenia b) żywieniowych- stanowią uzależnione od innych czynników działania i sposoby postępowania zaspokajające potrzeby żywieniowe. Uwarunkowania zachowań żywieniowych: *ekonomiczne i poza ekonomiczne *mierzalne i niemierzalne *główne i poboczne *stałe i niestałe *ilościowe i jakościowe *zewnętrzne i wewnętrzne 16. Żywność inno-uwar. zach. kons. na rynku nowej żyw. Zachowania konsumenta na rynku nowej żywności są uwarunkowane czynnikami związanymi z produktem, konsumentem i środowiskiem. Ekonomiczne uwarunkowania doboru żywności - dochody limitują rozmiary konsumpcji i jej standard(produkt tańszy, droższy). Na współczesnym rynku żywnościowym są dostępne następujące grupy żywności innowacyjnej: *żywność funkcjonalna *produkty lub komponenty produktów, modyfikowane genetycznie *żywność modyfikowana pod względem zawartości składników pokarmowych z większą ilością błonnika, mniejszą zawartością tłuszczów i cukru, wzbogacona w witaminy i związki mineralne *żywność ekologiczna *żywność etniczna 17. Awersje w odniesieniu do żywności Przyczyny nielubienia określonej żywności: *awersje tradycyjne- najczęściej wywołuje je choroba wynikająca z nadmiernej konsumpcji, zatrucie, reakcja alergiczna. lokomocyjna itp. *awersje poznawcze- pojawiają się w wyniku pojawienia się wstrętu względem danej żywności. Czynniki sprzyjające tej awersji: wiedza, wyobraźnia, przymus spożywania, negatywne informacje, łączą si-ę bardziej z naturą i pochodzeniem żywności niż jej cechami sensorycznymi. 18. Modele i mierniki zdrowia człowieka Modele zdrowia- model biomedyczny i holistyczne podejście do zdrowia Holistyczne( całościowe) podejście do zdrowia- człowiek jest zarówno samodzielną jednostką, o określonej konstrukcji psychicznej i autonomii funkcjonalnej, jak i elementem społeczeństwa oraz szeroko pojętej przyrody. Społeczno-ekologiczny model zdrowia: *istnieją skomplikowane powiązania pomiędzy człowiekiem i jego środowiskiem. Na zdrowie człowieka wpływa wiele czynników. Istnieje nierówny dostęp do zdrowia. Mierniki zdrowia- obiektywne ( wskaźniki medyczne, antropologiczne sprawności fizycznej) oraz subiektywnie.
Dla edukacji zdrowotnej szczególnie przydatne są subiektywne mierniki zdrowia. Umożliwiają one ludziom refleksję nad swoim zdrowiem, identyfikacją własnego potencjału fizycznego, psychicznego i społecznego oraz problemów związanych ze zdrowiem, które wymagają rozwiązania. 19. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące zdrowie Czynniki ryzyka zdrowia- takie czynniki, które zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju choroby, niepełnosprawności, zaburzeń rozwoju lub innych niepożądanych stanów. Czynniki chroniące zdrowie- właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka. Sprzyjają procesowi pozytywnej adaptacji dzieci i młodzieży w sytuacji zwiększonego ryzyka. 20. Styl życia i tryb życia Styl życia- jest wytworem kultury i ma związek z przynależnością społeczną. Odnosi się do grupy społecznej jednostki. To zespół codziennych zachowań swoistych dla danej zbiorowości lub jednostki, charakterystyczny sposób bycia odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych. Styl życia może ulegać zmianom pod wpływem różnych czynników i zmian społecznych w rozmaitych punktach czasu i przestrzeni. Prozdrowotny styl życia to wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw. Tryb życia- odnosi się do organizacji codziennego życia ( np. rytm pracy i wypoczynku, czuwanie i sen, czynniki fizjologiczne około dobowe). Tryb życia człowieka zmienia się z wiekiem, podlega wpływom różnych czynników zewnętrznych i jest zależny od stylu życia.