POJĘCIE OKRESU KRYTYCZNEGO
W ROZWOJU.
Mówiliśmy już parokrotnie o odpowiednim czasie rozwojowym, w którym jeśli zastosowano ćwiczenia to były one skuteczne.
Ten czas nazywamy GOTOWOŚCIĄ WYWOLANĄ DOJRZEWANIEM.
Twierdzono, że gotowość ta jest wywołana wyłącznie dojrzewaniem i że moment jej wystąpienia ściśle określają czynniki endogenne( wewnętrzne) i ze nie poddaje się on żadnym wpływom zewnętrznym.
Okazało się jednak, ze co prawda ćwiczenie ma mały albo żaden wpływ na czynności filogenetyczne ( siadanie, wstawanie, chodzenie), ale wprowadzone w odpowiednim czasie może bardzo przyśpieszyć rozwój czynności ontogenetycznych( pływanie, ślizganie się, jazda na rowerze, czytanie, jazda na wrotkach itp.).
Trwałość wyników ćwiczenia jest bardzo różnorodna, co zaprzecza wyłącznej roli dojrzewania, okazało się, że jazda na wrotkach wyuczona w 2 roku życia i potem nie uprawiana, w wieku 6 lat musi być ćwiczona od nowa, podczas gdy wyuczenie się jazdy na rowerze i pływanie okazało się trwałe.
Przeciętny wiek gotowości rozwojowej nigdy nie może być określany bez uwzględnienia warunków środowiskowych.
Dlatego też w świetle najnowszych badań a szczególnie omawianych już badań nad rolą wczesnych doświadczeń rozwoju( imprinting, rozwój emocji) wprowadzono pojęcie
OKRESÓW KRYTYCZNYCH, których nie wiąże się jednostronnie z okresem dojrzewania.
- rozumiany skrajnie- rozumiany sztywno, zmiany w zachowaniu następują tylko w stałym okresie czasu, gdy ten czas mija jednostka staje się niewrażliwa na określone pobudzenia (uczenie się ).
rozumiany znacznie szerzej- uważa się, że okres krytyczny jest tylko okresem optymalnej podatności, to znaczy, że po przejściu optymalnego okresu jednostka nadal jest wrażliwa na określone pobudzenia jednak w dużo mniejszym stopniu. ( słabsze uczenie, ale nadal możliwe).
To drugie rozumienie okresu krytycznego jest nazywane OKRESEM SENSYTYWNYM, i wypiera wąsko rozumiany okres krytyczny.
Badania empiryczne potwierdzają istnienie takich okresów optymalnego rozwoju poszczególnych funkcji, zarówno w sferze emocjonalnej, społecznej- badania nad wdrukowaniem i genezą emocji.
Z punktu widzenia pedagogiki jest ważna odpowiedź o istnienie okresów sensytywnych dla uczenia dziecka w szerokim tego słowa znaczeniu ( nie tylko nauki szkolnej).
Badania pokazują bowiem, że przedwczesne uczenie się i ćwiczenie powoduje opór, negatywne zachowania, brak zainteresowania daną czynnością na skutek braku wcześniejszego doświadczenia.
Przy ćwiczeniu opóźnionym w stosunku do możliwości rozwojowych dziecka powstają innego rodzaju trudności np. utrwalone infantylne nawyki, które dziecko niechętnie przełamuje. Jeśli nie pozwolimy uczyć się dziecku gdy jest na to gotowe, to jego zainteresowania mogą osłabnąć.
Jednakże ustalenie okresów sensytywnych dla uczenia się różnych funkcji jest bardzo trudne, gdyż „ efektywność ćwiczenia zależy od wielu czynników nie zawsze podlegających kontroli w toku badania , takich jak indywidualny stan organizmu dziecka w danym momencie, jego uprzednie doświadczenia, w które nie mamy pełnego wglądu, indywidualne tempo i rytm rozwoju(M Przetacznikowa).
Użyteczne w praktyce kryteria ustalania optymalnych okresów dla uczenia się proponuje E.B. Hurlock:
zainteresowanie dziecka uczeniem się
długość czasu w jakim przejawiają się te zainteresowania
wyniki, jakie osiąga dziecko poprzez ćwiczenie.
Jeśli zainteresowania dziecka szybko przemijają, albo jeśli nie czyni ono wyraźnych postępów pomimo przeprowadzania z nim ćwiczeń, należy się wówczas zastanowić, czy dziecko jest dojrzałe do uczenia się.
Należy wspomnieć także o „ strefie najbliższego rozwoju” termin ten wprowadził Wygotski (psychologia radziecka) termin ten oznacza, że nauczanie powinno wyprzedzać
rozwój, oddziaływać na te procesy i właściwości dziecka, które jeszcze samodzielnie nie funkcjonują, lecz, które mogą się rozwinąć pod wpływem planowanych działań dorosłych.
Wgotski uważał, że nauczanie jest tylko wtedy efektywne, gdy wyprzedza rozwój, który wtedy pobudza do życia szereg funkcji dopiero dojrzewających, a leżących w sferze najbliższego rozwoju.
Np. jeśli dziecko nie potrafi samodzielnie rozwiązać stawianego mu zadania, to możemy naprowadzić je na właściwe rozwiązanie stawiając mu dodatkowe pytania lub podając przykłady.
AKTYWNOŚĆ WŁASNA
Uznając znaczenie dojrzewania i uczenia się jako czynników rozwoju wspomniany wyżej Wygotski( psychologia radziecka) wprowadza jeszcze dwa czynniki , które w/g niego decydują o rozwoju i kształtowaniu się nowych struktur psychicznych, a są to :
- działanie na przedmiotach
- obcowanie dziecka z dorosłymi
Również tzw. badacze zachodni schemat rozwoju ujmowanego dziedziczność- środowisko, dojrzewanie i uczenie się uzupełniają jako specjalnie ważnym czynnikiem aktywności własnej rozwijającego organizmu się.
A także podkreśla się wagę uczenia się, które prowadzi do tysięcy reakcji na bodźce, a potem do organizowania się i integrowania tych reakcji w większe struktury zachowania się.
AKTYWNOŚĆ jest charakterystycznym stanem i podstawową cechą każdego żywego organizmu, która sprawia, że ów organizm reguluje czynnie swe stosunki ze światem zewnętrznym. Aktywność jest nie tylko stanem ale i procesem i wyraża się w postaci konkretnych czynności i działań podejmowanych przez człowieka od dzieciństwa.
Aktywność dziecka , podlega kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem, a więc ma charakter progresywny.
Wraz z wiekiem dziecka podnosi się stopień wewnętrznej organizacji czynności ,co sprawia, ze aktywność dziecka czy jednostki staje się coraz lepiej zorganizowana.
Ta wewnętrzna organizacja wzrasta w miarę rozwoju kontaktów ze światem zewnętrznym i prowadzi do nabywania nowych doświadczeń.
Nabywanie nowych doświadczeń następuje pod wpływem środowiska zewnętrznego i tu pojawia się pojęcie wychowania - świadomie kierowanego przez opiekunów czy rodziców procesu czy interakcji z tymże środowiskiem.
Rodzice wyjaśniają, kierują, nakazują itp. tworzy się specjalna interakcja między środowiskiem, dorosłymi i dziećmi.
I tak jak jest powiązane ze sobą dojrzewanie i nauczanie tak podobnie jest powiązana aktywność własna i wychowanie, a najistotniejszym elementem jest zawsze interakcja między tymi czynnikami rozwojowymi.
Wychowanie przez innych i społeczeństwo jest w miarę dochodzenia do dojrzałości psychicznej zastępowane przez samowychowanie i samokształcenie.
Podkreślenie roli aktywności własnej przez innych badaczy.
„…rozwój zachowania się, zwłaszcza w pierwszym roku życia , wynika częściowo z procesów dojrzewania, częściowo zaś ze spontanicznej, tj. inicjowanej przez samo dziecko aktywności „( N.L. Munn, 1955).
W Polsce na rolę aktywności własnej zwraca uwagę dr Stefan Szuman.
A także szwajcarski badacz J, Piaget.
Piaget podejmuje także próbę wprowadzenia nowego czynnika rozwoju- równoważenia.
RÓWNOWAŻENIE zapewnia stałą równowagę między oddziaływującymi na organizm i psychikę czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi.
Innymi słowy równoważenie następuje miedzy
AKOMODACJĄ I ASYMILACJĄ i prowadzi do stanu równowagi zwanego ADAPTACJĄ .
Mówiliśmy wcześniej, że takie czynniki czy przyczyny rozwoju jak dziedziczność- środowisko, dojrzewanie- uczenie się, wychowanie nie występują niezależnie od siebie, a INTERAKCJA między nimi jest rzeczą bardzo istotną.
Aby lepiej zrozumieć na czym polega interakcja należy przyjąć istnienie odrębnego czynnika, który związany z każdym wyżej wymienionym czynnikiem, reguluje ich współdziałanie, a sam podlega swoim własnym prawom.
Piaget traktuje organizm jako otwarty, aktywny, samoregulujący się system.
Pojęcia równoważenia, asymilacji, akomodacji i adaptacji są także pojęciami stosowanymi w biologii.
Asymilacją jest przyswajanie przez organizm energii lub materii ze środowiska po to aby go przetworzyć np. asymilacja dwutlenku węgla.
Akomodacja źrenicy ( zmienianie jej kształtu) w zależności od natężenia światła.
Adaptacja oznacza przystosowanie się do warunków czy wymagań środowiska, tak aby można było przeżyć.
Równowaga procesów zachodzących w organizmie może być inaczej nazwana homeostazą( biologia komórki), harmonią między światem wewnętrznym dziecka a światem zewnętrznym.
Piaget rozumiał asymilację nie tylko w kategoriach biologicznych. W kategoriach psychologicznych można ją zdefiniować jako przyswajanie spostrzeżonych w środowisku danych do schematów działania lub pojęć jakie dziecko już posiada. ( schemat jest tu rozumiany jako wewnętrzna reprezentacja określonych fizycznych lub umysłowych czynności).
Np. dziecko wie jak wygląda ptak czyli ma już określony schemat poznawczy ptaka, spostrzega samolot po raz pierwszy. Jego pierwsza interpretacja tego przedmiotu jako ptaka jest przykładem asymilacji -asymiluje ono samolot do schematu ptaka ( zobacz jaki duży ptak). W miarę jak dostarczane są dziecku informacje o tym czy to jest samolot dziecko akomoduje swoje struktury poznawcze do nowej sytuacji i w konsekwencji rozwija się nowy schemat - schemat poznawczy samolotu. Dziecko już nie powie zobacz jaki duży ptak leci ,tylko zobacz leci samolot.
Procesy asymilacji i akomodacji trwają całe życie.
Asymilacja jest procesem, który pozwala jednostce na działanie w nowych sytuacjach i wobec nowych problemów za pomocą już istniejących schematów.
Akomodacja jest procesem, który polega na zmianie istniejących schematów, lub wytwarzaniu nowych( A.Brich, Psychologia rozwojowa w zarysie).
Piaget mówi, że zanim dziecko zdobędzie nową wiedzę , znajduje się w stanie równowagi - harmonii. Gdy dziecko napotyka coś nowego, albo wymagającego innego podejścia( np. inny sposób otwarcia pudełka) proces równowagi zostaje zachwiany , aby przywrócić go zaczynają działać procesy asymilacji i akomodacji( dziecko próbuje otworzyć pudełko w sposób znany taki jaki stosowało do tej pory, ale ponieważ nie udaje się zaczyna poszukiwać innego sposobu, który okaże się skuteczny. Jeśli to nastąpi powstaje nowy schemat „ otwierania pudełka” i zostaje przywrócona równowaga.
To jest proces lub czynnik równoważenia, na który zwraca uwagę Piaget jako na czynnik rozwoju.
Uwagi: równoważenie poznawcze, dostosowywanie schematów w procesie asymilacji i akomodacji wymaga aktywności własnej.( pojęcie dysonansu poznawczego- otrzymanie sprzecznych informacji na ten sam temat).
Na uwagę zasługuje tzw. dialektyczna teoria rozwoju psychicznego ( psychologia radziecka), która nie koncentrowała się na jednym czynniku czy procesie rozwojowym, ale wskazywała na kilka czynników jednakowo ważnych dla rozwoju, a są to:
-tzw. zadatki organiczne czyli układ nerwowy i jego właściwości układ hormonalny, a także cechy odziedziczone.
- aktywność własna dziecka
- związki organizmu ze środowiskiem
- wychowanie rozumiane jako organizacja działalności dziecka.
Obecnie często pojawia się pojęcie, słowo EKOLOGIA funkcjonuje ono w odniesieniu do wielu dziedzin życia, lub stanowi odrębna dziedzinę także psychologia „doczekała się” teorii zwanej EKOLOGIĄ ROZWOJU” lub inaczej ROZWOJEM W KONTEKŚCIE.
„ Przez ekologię rozumie się środowiskowe uwarunkowania, jakich doświadcza osoba lub pod wpływem których- bezpośrednim lub pośrednim- się znajduje.”( B. Brich , Psychologia rozwojowa w zarysie).
Twórcą tego podejścia ekologicznego jest amerykański psycholog Urie Bronfenbrenner(1979).
Utrzymywał on, że środowisko rozwoju jednostki jest bardziej złożone niż powszechnie się sądzi. Opisuje on środowisko ekologiczne jako złożone z czterech nakładających się na siebie systemów.
W samym sercu systemu jest 1.MIKROSYSTEM, obejmujący indywidualne doświadczenia zbierane w określonym otoczeniu. Jakie to mogą być mikrosystemy np. doświadczenia dziecka związane z interakcjami zachodzącymi w środowisku domowym między rodzicami i rodzeństwem.
W miarę dorastania dziecko dostaje się pod wpływ innych mikrosystemów np. grupa zabawowa itp.
Na następnym poziomie znajduje się 2.MEZOSYSTEM, który obejmuje relacje między różnymi otoczeniami w jakich uczestniczy rozwijająca się jednostka. I są to związki między otoczeniem domowym a szkolnym dziecka, u dorosłego miedzy otoczeniem domowym i pracą.
3.EGZOSYSTEM, odnosi się do otoczenia, w którym dziecko nie uczestniczy aktywnie, ale które jednak na niego oddziałuje, mogą to być warunki pracy rodziców, lub ich aktywność społeczna.
4. MAKROSYSTEM, jako ostatni poziom, którego członkiem jest jednostka, jest organizacją społecznych instytucji i ideologii występujących w społeczeństwie. tak np. godziny pracy, poziom bezrobocia, regulacje społeczne dotyczące matek pracujących, lub dostępność opieki nad dzieckiem mogą mieć wpływ na sytuację zawodową i samopoczucie rodziców, a to z kolei może wpływać na mikrosystemy i mezosystemy dziecka.
( kampanie reklamowe dotyczące zatrudniania młodych matek, tworzenie przedszkoli przy zakładach pracy, system agencji wynajmujących opiekunki).
Wartość tej koncepcji polega na tym, że ukazuje wagę wszystkich systemów jak również związków zachodzących między
nimi.
Bronfenbrenner uważa, że psychologowie powinni starać się zrozumieć środowisko ekologiczne i jego wpływ na rozwój dziecka.
Np. takie wydarzenia jak pierwsze pójście do przedszkola, pojawienie się pierwszego rodzeństwa, rozpoczęcie studiów, bezrobocie rodziców, rozwód stanowią dla jednostki wyzwania do których musi się zaadoptować.
W TEN SPOSÓB ODBYWA SIĘ ROZWÓJ.
Bronfrenbrenner wierzy, że najlepszym sposobem zrozumienia ludzi jest obserwowanie, jak radzą sobie z przystosowaniem się do zmian( za Psychologią rozwojową w zarysie).
Krytyka teorii ekologicznej Thomas(1992).
Podstawowy zarzut to mała precyzja w relacjach zachodzących między systemami np. jak relacje w rodzinie wiążą się z relacjami w szkole. Jednak pomimo braku precyzji teoria ta stanowi ważną ramę teoretyczną dla psychologii rozwojowej.
Bronfenbrenner nie stosuje w swej teorii pojęcia kultury, jednak aby zrozumieć rozwój musimy zbadać kulturowe wpływy środowiska na dziecko. Badania kulturowe, a także między -kulturowe będą stanowiły przedmiot zainteresowania obecnej psychologii rozwojowej.
Uwaga teoria ekologiczna, czynnik równoważenia.