Zasadniczym objawem upośledzenia umysłowego jest istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z istotnymi ograniczeniami w zakresie funkcjonowania przystosowawczego, a przynajmniej w zakresie dwóch spośród niżej wymienionych sprawności:

• porozumiewania się

• troski o siebie

• sprawności społeczno-interpersonalnej

• korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego

• kierowania sobą

• wykonywania pracy

• sposobu organizowania czasu wolnego oraz troski o zdrowie i bezpieczeństwo.

Upośledzenie umysłowe uwarunkowane jest wieloma przyczynami i powinno być traktowane jako skutek różnych patologicznych procesów prowadzących do uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym.

W diagnostyce upośledzenia umysłowego istnieją dwa podejścia:

1. Diagnoza psychometryczna - opiera się wyłącznie na uzyskanym wyniku badań ilorazu inteligencji lub też ilorazie dojrzałości społecznej, bez uwzględnienia całokształtu badań.

2. Diagnoza kliniczna - opiera się na całokształcie badań psychologiczno - pedagogiczno - lekarskich, wybiegających znacznie poza dane testowe (wywiad, obserwacja, badanie tempa uczenia się, cech osobowości).

Metody diagnozowania inteligencji

• Psyche Cattel Infant Inteligence Scale - służy do pomiaru inteligencji dzieci od 1 roku do 30 miesięcy oraz starszych dzieci upośledzonych umysłowo, bada reakcje na przedmioty, bodźce dźwiękowe, umiejętność wykonywania prostych zadań.

• Skala Stanford - Bineta - służy do pomiaru inteligencji dzieci od 2 lat, młodzieży i dorosłych (posiada cztery wersje). Umożliwia pomiar zdolności rozumowania, percepcji wzrokowo - ruchowej, rozumienia arytmetycznego, pamięci i koncentracji, wnioskowania.

• Skala Wechslera - przeznaczona dla dzieci w wieku 3,10 do 6,6 lat. Składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik i test zastępczy: pamięć zdań) i wykonawczej (braki w obrazkach, domek zwierząt, klocki, figury geometryczne, labirynty). Dla dzieci od 5,0 do 15,11 również składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik, pamięć cyfr) oraz wykonawczej (braki w obrazkach, porządkowanie obrazków, klocki, symbole figur i cyfr, labirynty. Istnieje również wersja dla dorosłych i młodzieży od 16 lat. Skala pozwala ustalić czy mamy do czynienia z globalnym, równomiernym upośledzeniem, czy z parcjalnymi deficytami, czy też z uszkodzeniem mózgu.

• Skala Grace Arthur - służy do pomiaru poziomu sprawności intelektualnych osób słyszących i głuchych w wieku od 5 do 59 lat.

• Skala Dojrzałości umysłowej COLUMBIA - można ja stosować w przypadku dzieci niemówiących, które potrafią sygnalizować odpowiedzi „tak” i „nie” i/lub wskazywać wybrany obrazek.

• Skala Leitera - służy do badania upośledzenia słuchu, jak i osób słyszących w wieku od 2 do18 lat.

Kryteria i klasyfikacja upośledzenia umysłowego

Analizując zagadnienie klasyfikacji upośledzenia umysłowego należy stwierdzić, że jest to problem bardzo złożony. Klasyfikacja jest istotna z punktu rozwoju badań naukowych, jak i organizacji procesu rewalidacji. Na tę różnorodność klasyfikacji wpływają różne kryteria podziału:

Kryterium ewolucyjne polega na tym, iż badacz porównuje poziom rozwoju czynności orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, w tym poziom rozwoju mowy, rozwoju motorycznego itp. badanego dziecka z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwijającego się dziecka.” [za Kostrzewski, I. Wald, 1981].

Kryterium pedagogiczne bierze pod uwagę możliwości wychowania i nauczania dzieci upośledzonych umysłowo.

Kryterium psychologiczne uwzględnia całą osobowość dziecka, dokonuje się pomiaru stopnia rozwoju intelektualnego.

Kryterium społeczne opiera się na założeniu, że istotnym celem człowieka jest takie przystosowanie się do otoczenia, aby móc prowadzić niezależną egzystencję.

Kryterium lekarskie uwzględnia całokształt badań lekarskich, w tym badania ambulatoryjne. Aktualnie obowiązuje w Polsce (od 1968 roku) czterostopniowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na ilorazie inteligencji (I.I.). Jej podstawę stanowi skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16.

Stopnie upośledzenia

Osoby upośledzone umysłowo, w zależności od upośledzenia dzieli się na:

• lekko upośledzone umysłowo lub upośledzone w stopniu lekkim (I.I.=52-67)

• umiarkowanie upośledzone umysłowo lub upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym (I.I.=36-51)

• znacznie upośledzone umysłowo lub upośledzone w stopniu znacznym (I.I.=v20-35)

• głęboko upośledzone umysłowo lub upośledzone umysłowo w stopniu głębokim (I.I.=0-19)

Należy również wspomnieć o stosunkowo dużej grupie osób znajdujących się na pograniczu normy umysłowej i upośledzenia umysłowego (I.I.=68-83).

Prezentowane systemy klasyfikacji upośledzenia umysłowego są ciągle modyfikowane, udoskonalane i uzupełniane zgodnie z obowiązującymi kryteriami.

---