KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE SŁUŻĄCE DO OKREŚLENIA
UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
Obecnie kryteria rozpoznawania upośledzeń umysłowych są podzielone na pięć grup:
psychologiczne,
ewolucyjne,
społeczne,
pedagogiczne,
lekarskie.
Podczas pełnych badań psychologiczno- pedagogiczno- lekarsko- klinicznych dziecka podejrzanego o upośledzenie umysłowe należy uwzględniać wszystkie kryteria.
W kryterium psychologicznym bada się całą osobowość człowieka, a w szczególności:
procesy regulacji, do których zalicza się procesy orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli
procesy wykonawcze.
W kryterium tym ważne są też społeczne cechy osobowości, które razem z zestawieniem wyżej wymienionych procesów pomagają stwierdzić czy u danej osoby są istotne odchylenia od normy.
Badania te pozwalają na odróżnienie upośledzenia ogólnego poziomu intelektualnego od parcjalnych deficytów.
Kryterium ewolucyjne polega na porównywaniu poziomu rozwoju czynności:
orientacyjno- poznawczych,
intelektualnych,
emocjonalnych,
motywacyjnych,
wykonawczych (w tym poziomu rozwoju mowy, rozwoju motorycznego).
Porównuje się wyniki badań, z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwijającej się osoby. Pomagają przy tym techniki, które pozwalają na obliczanie wieku rozwoju poszczególnych procesów, np. na określenie wieku rozwoju percepcji wzrokowej, słuchowej, pamięci świeżej, trwałej, mechanicznej, logicznej, pamięci słów, zdań, tekstów, cyfr, figur geometrycznych, melodii, rytmu, mowy czynnej, rozumienia mowy, myślenia przyczynowo-logicznego, rozwiązywania problemów, wnioskowania indukcyjnego, dedukcyjnego. Wiek rozwoju różnorodnych percepcji (np. figury i tła, figur geometrycznych, stałości kształtów) wskaże nam, jakiemu wiekowi życia dziecka o prawidłowym rozwoju intelektualnym odpowiada w przybliżeniu dany proces badanego przez nas dziecka lub dorosłego. Porównując wyniki należy wziąć pod uwagę, że u dzieci umysłowo upośledzonych stwierdza się różnice w profilach percepcji, pamięci, motoryki i innych mimo takiego samego globalnego wieku inteligencji.
Kryterium społeczne bierze pod uwagę:
samodzielność jednostki dostosowaną do wieku,
jej sposób radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych,
zdolności do podejmowania decyzji,
zdolności do odpowiedzialności,
uspołecznienie.
Realizację tego kryterium ułatwia Skala Dojrzałości Społecznej E.A. Dolla, Młodzieży i Dorosłych K. Nihiry i współpracowników, oraz inne.
Kryterium pedagogiczne uwzględnia trzy rzeczy.
Pierwszą z nich jest zasób wiadomości i umiejętności (rysowania, malowania, lepienia, liczenia, czytania, pisania) przewidzianych dla określonego wieku. Przy tym kryterium należy wziąć pod uwagę metody nauczania, systematyczność uczęszczania dziecka do przedszkola czy do szkoły, oraz współpracę rodziców czy opiekunów ze szkołą. Realizacja tego kryterium umożliwia wnikliwą analizę tempa nabywania wiadomości i umiejętności przez dziecko w toku jego nauczania przedszkolnego i szkolnego.
Do drugiej należy rodzaj i stopień trudności w nauce przedszkolnej czy szkolnej. Pomiar tego zasobu wiadomości i umiejętności dziecka przy zastosowaniu rzetelnych, trafnych oraz znormalizowanych na reprezentatywnej próbce populacji testów osiągnięć szkolnych.
Ostatnią, trzecią rzeczą jest tempo uczenia się, nabywania określonych wiadomości i umiejętności szkolnych lub przedszkolnych. Tempo to jest różne u osób z różnym stopniem upośledzenia umysłowego i normalnych o jednakowym wieku życia. Tempo nabywania wiedzy pozwala odróżnić dziecko zaniedbane środowiskowo i dydaktycznie od dziecka umysłowo upośledzonego. Pomiar tempa uczenia się przy zastosowaniu szeregu testów, jak np. Test Uczenia się Wzrokowo- Słuchowego, Chińskie litery, obrazki.
Kryterium lekarskie uwzględnia całokształt badań lekarskich. W tym kryterium bierze się pod uwagę wyniki badań:
somatycznych, a w tym charakterystyczne cechy somatyczne dla dość wielu, choć niestety nie dla wszystkich, zespołów lub jednostek chorobowych, w przebiegu których może wystąpić (bądź często występuje) upośledzenie umysłowe, jak np. cechy somatyczne charakterystyczne dla choroby Bourneville'a (stwardnienia guzowatego), choroby Aperta, fenyloketonurii, niedoczynności tarczycy, zespołu Downa, zespołu miauczącego kota.
neurologicznych,
psychiatrycznych,
okulistycznych,
audiologicznych,
biochemicznych, jak np. fenyloketonurii, galaktozemii, homocystynurii,
elektroencefalograficznych,
pneumoencefalograficznych,
cytogenetycznych, ujawniających aberracje chromosomalne występujące w około 100 znanych zespołach, jak np. Downa, Pataua, Edwardsa, miauczącego kota.
E. Doll (1996) specjalista w dziedzinie badań nad niedorozwojem umysłowym, zaproponował 6 kryteriów, które uznał za istotne dla definicji upośledzenia umysłowego:
niedojrzałość społeczna
niska sprawność umysłowa
opóźnienie rozwojowe
zahamowanie nieprzemijające w miarę dojrzewania
pochodzenie konstytucjonalne
nieodwracalność procesu.
Niemniej jednak Doll podkreśla, że żadne z wymienionych kryteriów nie może przesądzać o upośledzeniu umysłowym.