! Hanna Kozaczewska - Golasz, ”Problem kolebki drewnianej w polskich budowlach sakralnych wzniesionych w XIII i na początku XIV wieku”, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, nr 16, seria Monografie, nr 8, Wrocław 1984.

Cel pracy:

Ukazanie kolebki drewnianej jako istotnego elementu konstrukcyjnego i formalnego XIII wiecznej budowli sakralnej, analiza sklepień kolebkowych i więźb dachowych, geneza kolebki i określenie ich typologii.

Wstęp:

Istnieją trzy typy przekryć dachowych:

1. otwarta więźba dachowa

2. strop

3. formy niepłaskie

Kolebka jest obecna na : środkowym Nadodrzu, Ziemi Lubuskiej, Pomorzu Zachodnim, Ziemi Chełmińskiej, [Śląsk-kościoły z XIII wieku, pozostałe tereny- XIII i XIV wiek]

I. Stan badań- najstarszy opis kolebki daje Witruwiusz

II. Średniowieczna więźba dachowa.

1.Definicja kolebki drewnianej.

Kolebka drewniana- (inne pojęcie w literaturze to sklepienie pozorne, jednak jest ono zarezerwowane dla konstrukcji starożytnych)

Kolebka drewniana naśladuje kształt sklepienia kolebkowego ale układ konstrukcyjny to przybite deski do więźby dachowej, czyli więźba z odeskowaniem w kształcie kolebki.

2. Układy konstrukcyjne więźb dachowych

kolebka wymaga innego rodzaju układu niż więźba otwarta.

3.Układy konstrukcyjne kolebek drewnianych.

1. układ gdzie pod deskowaniem nie widać żadnych elementów więźby.

W miejsce zastrzałów belki o kształcie koła lub ostrołuku,

(B)układ gdzie jest widoczna część elementów konstrukcyjnych więźby.

Składa się z wiązarów pełnych i pośrednich, widoczne są elementy wiązarów pełnych.

-w. pełny: krokwie, ściąg, storczyk(elementy podstawowe)

jętki, miecze, zastrzały (usztywniają wiązar, do nich przybija się deski)

-w. pośredni(1): brak ściągu i storczyka, krokiew mogły łączyć dwa zastrzały

lub

-w. pośredni(2): krokwie połączone jętką,

zastrzały, miecze(do nich przybija się deski)

ze ściągiem:

-odeskowanie ma kształt liścia, kolebce po bokach towarzyszą półkolebki, krokiew, ściąg, zastrzały łączące krokiew ze ściągiem, poniżej ściągu na wsporniku opiera się słupek oraz zastrzał, który tworzy rodzaj trójkątnego wspornika.

Na ziemiach Polski są trzy różne konstrukcje kolebki drewnianej:

1. bez ściągu

Szynwałd- rozwiązanie anglo-normańskie: krokwie i długie zastrzały połączone storczykiem

Studzienice- krokwie, równoległe zastrzały, dwie jętki połączone storczykiem i dwa krótkie zastrzały wcięte w storczyk

2. w. pełne i w. pośrednie:

Niwska- w. pełny: storczyk z dwiema jętkami, krokiew i ściąg.

III. Geneza kolebki drewnianej.

Rozwiązania starożytne:

Egipt- drewno pokryte warstwą gliny o lekko wypukłym kształcie

Grecja- wiązary wykonane z łat wygiętych i utwierdzonych w murze, połączonych belką w górnej części

Rzym- kolebki miały konstrukcje nośne (strop, więźba dachowa), pod nie podwieszano kolebkę.

Syria-oparcie płyt kamiennych lub desek na poprzecznych ścianach arkadowych

Europa XI wiek- powrócono do sklepień, zastosowano lekki tuf, łeki jarzmowe,

Np. w Loctady (Francja) wymurowano masywne gurty a przestrzeń pomiędzy nimi wypełniono deskami.

Zastąpienie łeków jarzmowych wiązarami pełnymi, pozwoliło na stworzenie lekkiej konstrukcji kolebki drewnianej

Budowniczowie romańscy sami doszli do sposobu konstruowania kolebki poszukując lekkich konstrukcji, było to rozwiązanie nowe bez kontynuacji rozwiązań antycznych.

IV. Budowle sakralne Polski z kolebkami drewnianymi.

1. Śląsk (m.in. Rudnp, Niwska, Studzieniec)

• Kościoły jednonawowe z prostokątnym prezbiterium.

• Czasami wieloboczne wejście od wschodu.

• Nieliczne wieże.

• Czasami zakrystia po stronie północnej.(kryte sklepieniem kolebkowym z kamieni)

• Kamień narzutowy, ruda bagienna.

• Strome szczyty.

• Prezbiterium pierwotnie pokryte kolebką drewnianą:

Niwska: 3 wiązary pełne, 2 wiązary pośrednie.

Studzieniec

• Nawy pierwotnie kryte stropem, nielicznie zachowana więźba storczykowa:

Niwska: więźba na trzech słupach(przy ścianach i na środku)

• Prosty detal architektoniczny

• Dwa kościoły ze śladami kolebki, Pełczno i Małujowice, (zbudowane z cegieł)

2. Pomorze Zachodnie i Ziemia Lubuska.

• Kościoły salowe

• Jednonawowe z prezbiterium.

• Z wieżami

• Z przyciosanych kamieni narzutowych.

• Większość kryta stropami.

1. w kościołach salowych kolebka była nad całym wnętrzem

2. w jednonawowych kolebka nad prezbiterium, w nawie strop lub kolebka.

• Kolorowe kamienie

• Ubogi detal architektoniczny

• Charakterystyczne 3 okna w elewacji wschodniej

• Szczyt z blendami

3. Ziemia Chełmińska.

• Jednonawowe z prezbiterium zamkniętym prosto

• Z kamienia i cegły

• Salowe

• Zamknięte wielobocznie (Szynwałd)

• Z zakrystią i wieżami

• Dekoracyjne szczyty

• Przykryte stropami i kolebkami, przekrój kolisty, spłaszczony, wieloboczny, w kościołach salowych całe wnętrze przykryte jest jedną kolebką, prezbiterium może oddzielać krucyfiks lub gzyms.

• W kościołach jednonawowych prezbiterium jest przykryte jest kolebką a nawa kolebką lub stropem

• Wysokie otwory tęczowe-dowód na istnienie kolebek.

• Okna w szczycie oraz dawne tynki, freski powyżej obecnych przykryć-dowód na istnienie kolebki.

Szynwałd więźba: wiązary zbliżone do storczykowego (krótki storczyk i brakściągów)

Jętka robi za ściąg, krokwie, zastrzały skośnie w dół tworzące układ 2 trójkątów, których podstawą są belki leżące na koronie murów, ich wierzchołki łączy storczyk, całość usztywniają dwie jętki, legar równolegle do kalenicy.

V. Przyczyny stosowania kolebek drewnianych.

• Symboliczne znaczenie (niebo)

• Materiał kościołów wiejskich nie pozwalał na budowę sklepień

• Brak fachowców, koszty.

• Brak obciążenia na mury

• Podwyższone wnętrza

• Przeznaczenie poddasza na cele użytkowe

VI. Wpływ kolebki na architekturę budowli.

• W Polsce kolebki są tylko w kościołach jednonawowych i salowych

• Przy niskich murach stosunkowo wysokie wnętrze

• Prezbiterium wyznaczone przez nieco węższą kolebkę

• Duże powierzchnie na ścianach szczytowych umożliwiły założenie jednego wysokiego okna.

• Maksymalne otwarcie na prezbiterium, tłuk tęczowy niemal do grzbietu kolebki, czasami gdy łuk dochodził do linii murów nawy pozostałe miejsce wykorzystywano na blendy.

• W budowlach z kolebką drewnianą mury były niższe niż ze stropem

• Wysokie dachy( aby pomieściła się kolebka) w rezultacie wysokie szczyty.

• Wysokość ścian zew. i wew. taka sama, inaczej jest w budowlach sklepionych gdzie ściana zewnętrzna jest wyższa od wewnętrznej.

PODSUMOWANIE:

Budowle z przełomu XIII i XIV wieku zbudowane z kamienia narzutowego, który nie nadawał się do budowy sklepień, gdy brakowało również pieniędzy zastąpiono go kolebką drewnianą. Wpłynęło to korzystnie na kompozycje wnętrza. Istnienie kilku typów kolebki drewnianej dowodzi na różne wpływy z różnych ośrodków. Budowano je przy wykorzystaniu istniejącej więźby dachowej modyfikując wiązary.

Kolebki znane są tylko z małych założeń sakralnych, niewykluczone że były w ratuszach i zamkach.

3

---