Sebastian Kalinowski
Kalinowski W., Krassowski Cz., Miłobędzki A., Z problematyki budownictwa drewnianego epoki Odrodzenia, BHS, R.XV, 1953, nr 3-4, s.34-55.
W omawianym artykule poruszona została kwestia renesansowego budownictwa drewnianego oraz związanego z nim rzemiosła - ciesielstwa. Podstawową sprawą przy omawianiu tej tematyki jest to, że wysoki poziom ciesielstwa i w ogóle rzemiosła drewnianego wyklucza dywagacje niektórych badaczy na temat ograniczeń w budownictwie związanych rzekomo z poziomem rzemiosła. Przykładowo małe wymiary kościołów drewnianych były raczej wynikiem takich, a nie innych potrzeb, tak że nie można mówić o ograniczeniach np. z powodu długości drewna. Autorzy postulują wprowadzenie podziału budownictwa drewnianego w oparciu o zróżnicowanie programów użytkowych, plastycznych. Formy budownictwa drewnianego należą do lokalnych zdobyczy. Drewno było w Polsce materiałem powszechnym i łatwo dostępnym. Obróbka jego była możliwie najprostsza i najtańsza. Nie należy jednak z tego względu przypisywać drewna tylko i wyłącznie masom ludowym (uboższym) i tradycji prasłowiańskiej, wykluczając wpływy obce.
Budownictwo drewniane renesansu znane jest przede wszystkim z obiektów sakralnych. Przykłady budownictwa drewnianego świeckiego są nieliczne. Z tego powodu w badaniach nad drewnianą architekturą sakralną bazować będziemy głównie na obserwacji bezpośredniej, natomiast w przypadku budownictwa świeckiego z interesującego nas okresu opierać się będziemy raczej na obserwacji pośredniej (źródła historyczne).
W dotychczasowych badaniach zakładano na ogół jednolitość rzemiosła ciesielskiego w Polsce. Tymczasem ciesielstwo było uprawiane zawodowo i niezawodowo; a w samym tzw. ciesielstwie zawodowym istniały różne poziomy kwalifikacji. Usamodzielnienie się ciesielstwa przypada w największych ośrodkach państwowych i kościelnych zapewne już na wieki X - XI, na wsi później. W XV stuleciu liczne źródła poświadczają wyodrębnienie się ciesielstwa w miastach. Związek najstarszych kościołów drewnianych z miejskim ciesielstwem zawodowym nie budzi wątpliwości. Świadczą o tym podpisy budowniczych, ogólny charakter konstrukcji i detali. Miejskie rzemiosło podlegało powszechnym wówczas feudalnym formom organizacyjnym. Ukształtowanie się cechów ciesielskich przypada na stulecia XV - XVI. W tym okresie cieśle cechowi pracowali głównie w miastach, a na wsi pracowali głównie na zlecenie feudałów świeckich i duchownych. Ukonstytuowane w XV wieku cechy ciesielskie i kamieniarsko-murarskie miały podobny zakres działalności. Posiadały odrębną sytuację prawną i organizację wewnętrzną. Pierwotnie jednak najprawdopodobniej istniała łączność tych dwóch rzemiosł we wspólnej organizacji strzechy budowlanej. W późniejszym okresie również istniała ścisła współpraca na placu budowy pomiędzy kamieniarzami i cieślami. Inaczej kształtował się stosunek ciesielstwa do stolarstwa, ponieważ stolarze nie byli wyłącznie rzemieślnikami budowlanymi. Rola tych ostatnich na placu budowy ograniczała się w zasadzie tylko do prac wykończeniowych. Wydaje się jednak, iż stolarze wykonywali niektóre elementy przypisywane cieślom - np. mistrz stolarski Sebastian Tauerbach wykonał bogato profilowane stropy zamku wawelskiego. Zakres działalności poszczególnych rzemiosł budowlanych jest bardzo trudny do ustalenia. Dlatego też wyłączność wkładu ciesielstwa w budownictwo drewniane budzi poważne zastrzeżenia. Najstarsze kościoły drewniane z przełomu wieku XV i XVI poświadczają, jak już wspomniałem, wpływ miejskiego ciesielstwa zawodowego. W drugiej połowie XV wieku zawodowi cieśle cechowi prowadzą ekspansję poza ośrodki miejskie. Regres w tym rzemiośle występuje od połowy XVI stulecia, kiedy to widoczne staje się zapóźnienie techniczne. Z drugiej zaś strony środkowo-europejskie ciesielstwo z tego okresu rozwija własne formy konstrukcji i detalu.
Omawiając konstrukcję budowli z interesującego nas okresu zacząć należy od konstrukcji wieńcowej. Wykazuje ona w Polsce ciągłość występowania od wczesnego średniowiecza. Sam zasięg występowania tej konstrukcji nie pokrywa się z terenami etnicznej Słowiańszczyzny. Istnieje pogląd, że stosowanie konstrukcji wieńcowej szło w parze ze stosowaniem do budowy drzewa iglastego, zaś do konstrukcji słupowo - ramowych drzew liściastych. Kluczowym zagadnieniem jest stosunek konstrukcji wieńcowej z XV - XVI wieku do wczesnośredniowiecznego budownictwa słowiańskiego. Zręby najstarszych zachowanych kościołów bywają pięknie i precyzyjnie opracowane, natomiast chłopskie budownictwo jest dość prymitywne - podobnie jak to wczesnośredniowieczne.
Ani znane źródła historyczne, ani materiał wykopaliskowy nie pomagają stwierdzić, od kiedy stosowano w Polsce konstrukcję słupowo - ramową. Najstarszy przykład - więźba dachowa z prezbiterium kościoła św. Jakuba w Toruniu - datowany jest na początek XIV wieku. Wystąpiły tu łączenia elementów na jaskółczy ogon. We wszystkich elementach budynków konstrukcje słupowo - ramowe odznaczają się podobnymi układami i analogicznymi detalami konstrukcyjnymi. Dotyczy to również krokwiowo - jętkowych więźb dachowych o różnych odmianach - jednolicie stosowanych na budynkach drewnianych i murowanych. Druga połowa XV stulecia przynosi tu nowe rozwiązania konstrukcyjne, mianowicie więźbę storczykową. Szczególną uwagę zwraca jednoczesne stosowanie w jednym budynku konstrukcji słupowo - ramowych i wieńcowych. Dachy kościołów wieńcowych posiadają więźby storczykowe. Do tych zrębów dostawia się niekiedy szkieletowe dzwonnice. Ikonografia dostarcza licznych przykładów na stosowanie ścian szkieletowych w drewnianej architekturze świeckiej i sakralnej w interesującym nas okresie.
Jeśli chodzi o dekoracje stosowane w architekturze drewnianej XVI wieku wymienić należy motywy sznurów, warkoczy, geometryczno - linearnej szachownicy, plecionek lub kółek. Genezę tych motywów można wiązać m. in. ze sztuką antyczną czy też romańską. W XVI wieku gotyckie profilowania ulegają wzbogaceniu poprzez zwielokrotnienie żłobków, wałków i uskoków. Na początku XVI stulecia pojawia się płaskie profilowanie obramień otworów. W portalach drewnianych po połowie XVI wieku profilowanie to kieruje się u dołu węgara. W tym okresie gotyckie profile i wykroje dostosowują się do prostokątnego zamknięcia otworów.
Z kolei stropy w XVI wieku kontynuują tradycje gotyckie. Stropy kasetonowe natomiast pojawiają się już w pierwszej ćwierci XVI wieku i wiązane są z renesansową architektura włoską. Istnieją kasetony głębokie, powstałe poprzez skrzyżowanie belek, i płytkie wydzielone miedzy równoległymi belkami za pomocą poprzecznych profilowanych listew. Przy pułapach płaskich podobne listwy wydzielają tzw. kasetony pozorne.
Jeśli chodzi o wiejskie budownictwo epoki renesansu, to nie jest ono bliżej znane. Najprawdopodobniej jednak w budownictwie tym obecne były formy miejscowe jak i zapożyczone. Zabudowa polskich wsi w wieku XVI i XVII nie była prymitywniejsza od tej, wznoszonej w wieku następnym. W zabudowie wiejskiej XVI wieku, podobnie zresztą jak później, wyodrębnił się zespół budynków folwarcznych. Zespoły te składały się z wielu budynków, o różnych, stosownie do potrzeb, rozmiarach i ilości kondygnacji. O wzajemnym położeniu budynków decydowały względy użytkowe. W przypadku budownictwa chłopskiego interesującego nas okresu mamy do czynienia z budową poszczególnych domostw i budynków gospodarczych dokonywaną przez samych użytkowników. Układ formy i konstrukcję typowego budynku chłopskiego z początku XVII stulecia ukazuje zapewne wybudowany przed rokiem 1679 budynek przykościelny w Pniowie koło Gliwic. Ściany tego domu były wykonane w konstrukcji wieńcowej z bali ociosanych, zwęgłowanych, z pozostawieniem ostatków - tak jak w czasach wczesnośredniowiecznych. Z zewnątrz do sieni prowadziły drzwi zamknięte półkoliście. Oprócz konstrukcji wieńcowej stosowano też inne techniki wznoszenia ścian, które przywołują na myśl tradycje wczesnośredniowieczne.
Autorzy artykułu poruszyli tylko niektóre zagadnienia związane z drewnianym budownictwem renesansowym. Skupili się tu przede wszystkim na związkach konstrukcji renesansowych z budownictwem wcześniejszym. Niedostatecznie jednak zwrócono uwagę na nowe nurty w budownictwie drewnianym omawianego okresu.
3