Projektowanie rozwoju gospodarstw rolniczych

Zmiany strukturalne w rolnictwie polskim wymagają wzmocnienia gospodarstw, które mają przetrwać i stać się konkurencyjne wobec gospodarstw rolnych krajów Unii Europejskiej. Wzmocnienie każdego z tych gospodarstw musi być dobrze zaprojektowane, ponieważ najczęściej wymaga inwestycji, a więc zaangażowania środków (często z kredytów) i dlatego powinno zapewniać uzyskiwanie lepszych wyników ekonomicznych. Należy więc umiejętnie przeprowadzić obliczenia dające podstawy do zarządzania gospodarstwem rolnym i do wyboru wariantu nowej organizacji rozwoju gospodarstwa. Wybór wariantu rozwoju gospodarstwa wymaga od rolnika podjęcia trudnej, ale bardzo ważnej decyzji. Tak ważne decyzje nie powinny być podejmowane intuicyjnie, ale w oparciu o rzetelną analizę ekonomiczną stanu gospodarstwa. Analiza taka jest możliwa na podstawie ciągłego i systematycznego gromadzenia i przetwarzania danych o zaszłościach ekonomiczno-finansowych w gospodarstwie czyli na podstawie rachunkowości zarządczej. Wprowadzony w Polsce Zunifikowany System Rachunkowości Gospodarstw Rolniczych ma, między innymi, spełniać funkcję bazy danych dla potrzeb projektowania rozwoju gospodarstw rolniczych.

Projektowanie rozwoju gospodarstw rolniczych jest niezbędne zawsze, gdy w gospodarstwie trzeba podjąć ważną strategiczną decyzję. Bez prowadzenia analiz i sporządzania wielowariantowego projektu rozwoju gospodarstwa trudno mówić o racjonalnym, zarządzaniu gospodarstwem. Rolnik może sam projektować rozwój swojego gospodarstwa, ale najlepsze wyniki projektowania rozwoju gospodarstwa przynosi aktywna współpraca rolnika i jego rodziny z zawodowym doradcą. Projektowanie rozwoju gospodarstw rolniczych ma więc duże znaczenie jako metoda doradztwa rolniczego.

Metoda projektowania rozwoju gospodarstw rolniczych jest już powszechnie stosowana w krajach UE i ma za sobą wieloletni okres prób i daje podstawę do porównań z tamtymi gospodarstwami. Jest dopracowana, ma oprzyrządowanie w postaci druków do wypełniania i programu komputerowego i jest gotowa do stosowania w pracy doradczej.

W 1994 roku w Oddziale Krajowego Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Poznaniu (wówczas: Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie w Poznaniu) we współpracy z Niemcami rozpoczęte zostały prace nad zaadaptowaniem tej metody dla potrzeb naszego doradztwa. Początkowo prace dotyczyły przystosowania metody do warunków polskich, a z czasem nad jej upowszechnieniem wśród kadr ośrodków doradztwa rolniczego. Wiąże się to z problemem uprawiania nowego typu doradztwa, które w Polsce nazywane jest doradztwem socjalno-ekonomicznym. Jest to nowoczesne doradztwo, którego celem jest przystosowanie gospodarstw rolnych do nowych, rynkowych warunków gospodarowania. Doradztwo to bywa trudne, gdyż może prowadzić do ukazywania niektórym gospodarstwom zagrożeń upadłością. Wskazywanie zagrożeń i identy6lcowanie problemów musi być wyliczone w sposób przekonywujący rolnika. Musi być czytelne, przejrzyste i zawierać propozycje rozwiązania problemu. Takie doradztwo może zapobiec złemu zainwestowaniu środków, ale może też skłonić rolnika do kształcenia dzieci w zawodach poza rolnictwem i zapobiec wystąpieniu dużych problemów ekonomicznych gospodarstw. Metoda projektowania rozwoju gospodarstw rolnych jest prosta i łatwa w stosowaniu. Jest wypraktykowanym przykładem kompleksowego przeanalizowania wszystkich najważniejszych problemów ekononiczno-organizacyjnych w gospodarstwie i prowadzi, poprzez rozmowę z rolnikiem i wspólne poszukiwanie i porównywanie różnych działalności produkcyjnych, do wyboru, najlepszego wariantu rozwoju gospodarstwa. Kierunki rozwoju proponuje rolnik w rozmowie z doradcą. Doradca pomaga rolnikowi w przeprowadzeniu obliczeń, które pozwalają mu ocenić wady i zalety poszczególnych rozwiązań. Po dość pracochłonnej analizie metoda pozwala szybko układać kolejne projekty które zbliżają rolnika do najbardziej odpowiadającej mu organizacji gospodarstwa. Bardzo często rolnik początkowo nie potrafi dokładnie sprecyzować• swoich zamierzeń. Dopiero po pierwszych wyliczeniach skłania się w którymś z kierunków rozwoju. ale precyzyjne ustalenia powstają w trakcie kolejnych przeliczeń i przybliżeń efektów oraz możliwości . czynnikowych i ograniczeń tych możliwości.

Projektowanie rozwoju gospodarstwa jest więc metodą doradczą, która daje rolnikowi możliwość wyboru wariantu przyszłej, docelowej organizacji gospodarstwa spośród wielu różnych możliwości..

Znane powszechnie, tradycyjne plany przedsięwzięć (potocznie zwane biznes planami) opracowywane są jako plany efektów określonego przedsięwzięcia, najczęściej związanego konkretnym zapotrzebowaniem na kredyt bankowy. Nie dają one jednak rozpoznania czy gospodarstwie jest możliwość innego. lepszego zainwestowania środków. Projektowanie rozwoju gospodarstw rolnych jest poszukiwaniem optymalnej organizacji gospodarstwa. Elementem projektowania jest ustalenie zapotrzebowania na środki finansowe. Projekt nie tylko wykazuje jakie efekty da określona inwestycja, ale daje możliwość porównania efektów różnych rozwiązań, wielu wariantów organizacji gospodarstwa. Zmiana organizacji gospodarstwa (całego lub wybranej działalności produkcyjnej) o ile ma być bezpieczna i sensowna~ powinna opierać się na rzetelnie opracowanej analizie i powinno się ją podejmować według następującej procedury:

. rozpoznanie i sformułowanie problemu.

. zebranie danych i informacji o problemie.

. analiza możliwości rozwiązania problemu.

. decyzja o wyborze wariantu rozwiązania.

. przeprowadzenie zmian zgodnie z decyzją.

. kontrola wyników.

Prawidłowe sporządzenie i powodzenie przy realizacji projektu wymaga spełnienia

następujących warunków:

. dane o gospodarstwie zebrano rzetelnie. zgodnie ze stanem faktycznym,

. dysponuje się możliwie pełną informacją o planowanym przedsięwzięciu,

. obliczenia są pełne dokładne,

. obliczenia są zrozumiale dla rolnika.

Mniejsze znaczenie na przy tym fakt jakie zastosuje się metody i środki wspomagające projektowanie rozwoju gospodarstw; papier i ołówek kalkulator, czy komputer. Mimo, że obecnie do projektowania rozwoju gospodarstw rolnych opracowano program komputerowy i obliczenia można wykonywać przy wykorzystaniu technik komputerowych, co ma znacznie zwłaszcza dla szybkości wykonywania obliczeń to dla celów współpracy z rolnikiem, praca z formularzami wypełnianymi ręcznie jest korzystniejsza ze względu na przejrzystość przy

poznawaniu szczegółów metody. Formularze wypełniane ręcznie są bardziej komunikatywne. Pierwszy kontakt z metodą projektowania jest dla rolnika tak skomplikowany, dlatego czytelność zapisu „ możność samodzielnego wielokrotnego prześledzenia wyników jest bardzo ważna.

Prace nad projektowaniem rozwoju gospodarstwa składają się z trzech etapów;

. zebranie danych.

. analiza gospodarstwa

. opracowane projektów rozwoju gospodarstwa.

Zbieranie danych służy oznaczeniu całkowitej istniejącej zdolności wytwórczej gospodarstwa. Ustała się będące do dyspozycji zasoby produkcyjne według ich rodzajów jakości i ilości. Dotyczy to wszystkich czynników produkcji, a więc;

> ziemi (będące do dyspozycji powierzchnie możliwości wykorzystania powiększenia areału, ograniczenia wynikające z warunków lokalnych, z płodozmianu itd.),

> pracy (pracujący w gospodarstwie członkowie rodziny. możliwości najmowania ludzi do pracy i koszty pracy najemnej, wyliczenie niezbędnego czasu pracy pracochłonności prac polowych i w produkcji zwierzęcej przy technologii produkcji stosowanej w analizowanym gospodarstwie itd.),

t budynków i budowli (stan budynków możliwości rozbudowy lub alternatywnego wykorzystania będące do dyspozycji lub możliwe do pozyskania stanowiska dla zwierząt)

> maszyn (wszystkie będące do dyspozycji maszyny rok ich zakupu i produkcji, możliwości wykorzystania maszyn spoza gospodarstwa jak i możliwość wykorzystywania maszyn do prac poza gospodarstwem)

> środków finansowych (będące do dyspozycji środki własne, obciążenie kapitałem obcym, możliwości zaciągnięcia kredytu),

> rynku (popyt i podaż).

Zebranie danych powinno kończyć się sporządzeniem bilansu i rachunku wyników w

analizowanym gospodarstwie.

Analiza sytuacji gospodarstwa stanowi punkt wyjścia do projektowania. Analizuje się:

> organizację gospodarstwa.

> wykorzystanie zasobów produkcyjnych (ziemi pracy budynków maszyn środków finansowych itp.),

• strukturę majątku oraz źródła jego finansowania (z własnego lub obcego kapitału).

• Wysokość i strukturę dochodów,

> przeznaczenie dochodów na konsumpcję i na inwestycje.

Możliwie dokładne poznanie gospodarstwa •jest bardzo ważne dla projektowania rozwoju

gospodarstwa. Niemniej ważne jak realia gospodarstwa są zamiłowania i życzenia rolnika i

jego rodziny. Najczęściej są one podstawą i sensem pracy projektanta.

Analiza działalności produkcyjnych polega na wyliczeniu;

> nadwyżek bezpośrednich,

> zapotrzebowania na pracę

> wartości nadwyżek bezpośrednich na roboczogodzinę,

> zaangażowania majątku obrotowego.

Do wyliczenia nadwyżek bezpośrednich niezbędne są ustalone z rolnikiem:

> plony (uzyskane w analizowanym roku i możliwie trwale osiągane w gospodarstwie do wykorzystania w wariancie „optymalizacja”),

> ceny produktów rolniczych uzyskane przez gospodarstwo w analizowanym roku

> koszty bezpośrednie (koszty związane z poszczególnymi działalnościami produkcyjnymi).

Uznaje się że analityczny rachunek wyników gospodarstwa, tzw. stan jest uzyskuje się na

podstawie zestawienia działalności produkcyjnych prowadzonych w gospodarstwie w

analizowanym roku. Dla stanu „jest” wyprowadza się wynik w taki sam sposób jak dla

wszystkich późniejszych wariantów organizacji gospodarstwa. Wynik stanu „jest” i wersji „optymalizacja” stanowi podstawę do porównań i oceny opracowanych później projektów rozwoju gospodarstwa.

Wariant: stan jest” służy nie tylko do rozpoznania problemów danego gospodarstwa, nie również do skontrolowania poprawności i rzetelności zebranych danych, głównie rachunku wyników.

„Optymalizacja stanu jest” polega na dokładnym przyjrzeniu się każdej realizowanej w gospodarstwie działalności produkcyjnej i ustaleniu co można poprawić w technologii lub technice prowadzenia tej działalności tak, aby polepszyć wynik poprzez realną do uzyskania zwyżkę plonów lub wydajności czyli zwiększyć nadwyżkę bezpośrednią lub zmniejszyć nakłady pracy. Zmiany wprowadzane do produkcji rolniczej w wariancie optymalizacja” nie mogą wiązać się ani ze zmianą organizacji gospodarstwa ani z inwestycjami. Pozostawia się więc tę samą strukturę zasiewów i obsadę inwentarza. Zmienia się technologię produkcji, przykładowo nawożenie, ochronę, żywienie zwierząt, wprowadza się inny materiał hodowlany itp.. Zapotrzebowanie na pracę trzeba dopasować do przeprowadzonej optymalizacji. W wersji optymalizacja stanu jest, celem jest pokazanie o ile można zyskać poprawiając jedynie technikę i technologię produkcji bez jakichkolwiek zmian organizacyjnych i bez dodatkowych nakładów inwestycyjnych. W dobrze prowadzonych gospodarstwach poprzez zastosowanie lepszej technologii produkcji i dzięki temu większym zbiorom lub obniżeniu kosztów jednostkowych, można oczekiwać już tylko niewielkiej poprawy dochodów. W takich gospodarstwach poprawa dochodów możliwa jest tylko przez zwiększenie zasobów produkcyjnych.

Opracowanie projektów rozwoju gospodarstw wiąże się najczęściej z inwestycjami. Przy rosnących cenach na dobra inwestycyjne stosunkowo wysokim poziomie oprocentowania kredytów, rentowność inwestycji może stanąć pod znakiem zapytania. Decyzje inwestycyjne należą do najtrudniejszych decyzji w gospodarstwie. Toteż w takich sytuacjach trzeba poprzez staranną analizę dokonać oceny możliwości rozwoju gospodarstwa w powiązaniu z celami, jakie stawia sobie rodzina. Na podstawie starannej analizy przeprowadza się wielowariantowe obliczenia, które najczęściej obejmują zapotrzebowanie na inwestycje oraz możliwości i koszty finansowania. Przy projektowaniu rozwoju gospodarstwa bierze się pod uwagę te działalności produkcyjne które w danych warunkach produkcji, najlepiej wykorzystają możliwości gospodarstwa. Do planowania wariantów reorganizacyjnych najlepiej przyjąć zoptymalizowane działalności produkcyjne (z wersji „optymalizacja”). Dla działalności, które dotąd nie były wdanym gospodarstwie prowadzone. a które wprowadzamy do projektowanego wariantu, należy sporządzić dodatkową kalkulację. Dalej należy uwzględnić ograniczenia które . nawet jeżeli dotyczą tylko jednego czynnika (np. płodozmianu) mogą eliminować wprowadzenie do projektu danej działalności lub ograniczyć zakres wprowadzania. Następnie rozpatruje się kolejne możliwości interesujące rolnika i jego rodzinę.

Wymiana działalności produkcyjnych (np. I ha zboża zamiast I ha buraków cukrowych, tuczniki zamiast opasów itd.), w zakresie wyznaczonym ograniczeniami jest najważniejszą cechą metodyczną projektowania rozwoju gospodarstwa.

Projektowanie oznacza tu wybór dla gospodarstwa takich działalności produkcyjnych, które w danych warunkach (położenie gospodarstwa, wyposażenie czynnikowe, skłonności rolnika itp.), dają możliwie najlepsze wyniki, np. sumę nadwyżek bezpośrednich łączny nakład pracy, łączne zaangażowanie środków inwestycyjnych lub obrotowych itp..

Przy zaprojektowanych wariantach reorganizacyjnych mogą w sposób istotny zmienić się koszty pośrednie (np. koszty dodatkowej stałej pracy najemnej, odpisy amortyzacyjne, koszty paliw i smarów koszty obsługi kredytów i dzierżaw itp.). Zmiany te dokładnie się opisuje i wylicza.

W każdym projektowanym wariancie powinna nastąpić widoczna poprawa efektów gospodarowania, najczęściej wzrost dochodu z gospodarstwa rolniczego, rzadziej ograniczenie nakładu pracy, stabilizacja produkcji lub inne, w zależności od celów jakie sobie stawia rolnik i jego rodzina.

Obliczenia wykonuje się dla działalności produkcyjnych, które są podstawą kategorią produkcyjną przy sporządzaniu projektów rozwoju gospodarstwa. Wartość nadwyżek bezpośrednich ustala się w przeliczeniu na jednostkę poszczególnych działalności produkcyjnych (hektar, sztuka).

Przy obliczaniu nadwyżek bezpośrednich interesujemy się tylko kosztami bezpośrednimi poszczególnych działalności produkcyjnych. Dopiero od sumy nadwyżek bezpośrednich odejmujemy koszty pośrednie, które w każdym wariancie planu mogą być inne i zależą od inwestycyjnych i organizacyjnych założeń poszczególnych wariantów planu.

Do projektów w zasadzie wybiera się te działalności produkcyjne, które dają wysokie nadwyżki bezpośrednie, aby w efekcie uzyskać możliwie wysoką całkowitą nadwyżkę bezpośrednią z gospodarstwa. Trzeba jednak mieć realny rynek zbytu na produkcję planowanych towarów i uwzględniać istniejące ograniczenia. Ważnym kryterium doboru działalności produkcyjnych do planu są zasoby pracy w gospodarstwie.

Przy produkcji bydła bardzo ważne jest zbilansowanie pasz podstawowych.

Ważnym kryterium wprowadzania określonych działalności produkcyjnych do projektu może się też okazać wysokość środków obrotowych, które trzeba związać z uruchomieniem produkcji.

Dla konsekwentnej analizy ekonomicznej porównuje się różne wersje projektów ze względu na najwyższy spodziewany dochód. Można jednak dokonywać wyboru ze względu na inne czynniki będące dla prowadzącego gospodarstwo ważne, takie jak obciążenie pracą lub ograniczone możliwości w angażowaniu środków.

Obliczenia są proste, zrozumiałe dla rolnika, a przez to wiarygodne i przekonywujące. Projekt rozwoju gospodarstwa powinien być zbiorem tylko tych działalności, które gospodarz i jego rodzina mają zamiar rozwijać. Kiedy po dyskusji na temat wyboru projektu rozwoju gospodarstwa rolnik i jego rodzina podejmą decyzję i zaaprobują projekt rozwoju, rozpoczyna się trudna faza wprowadzania projektu do praktyki. Wyniki projektowania powinny być bieżąco kontrolowane i porównywane ze stanem „jest”. Kontrola wyników jest podstawą ewentualnych poprawek projektu.

Wprowadzanie projektu powinno się kończyć krytyczną analizą wyników. Analiza wyników nowej organizacji gospodarstwa powinna zamykać cykl pracy doradczej i być podstawą dalszej współpracy doradcy z rolnikiem.

Tok postępowania przy sporządzaniu projektu rozwoju gospodarstwa może się różnić W szczegółach, jednak każde kolejne rozwiązanie będzie miało nowe wady i zalety.

---