65. Podstawowe gatunki epickie
- trzy najbardziej reprezentatywne - nowela, powieść i epos
NOWELA
*geneza
- początki gatunku sięgają czasów antycznych (najstarsza - Opowieści mileckie Arystydesa z Miletu, II w. p. n . e.), równolegle z eposem
- epos - motywacja fantastyczna, nowela - motywacja realistyczna
- jej rodowód przedpiśmienny - ustne opowiadania o jakichś niezwykłych, niecodziennych wydarzeniach tłumaczonych zwykłymi przyczynami
- ośrodek zainteresowania narratora - człowiek i jego sprawy, nie ma ingerencji bogów (charakterystycznej dla eposu)
- rozkwit noweli - dopiero w czasach późniejszych - średniowiecze i renesans (związany ściśle ze środowiskiem mieszczańskim)
- opowieści kupców wędrujących po całym świecie i przeżywających rozmaite przygody
- w ten sposób wykształcił się typ opowieści o niecodziennych, sensacyjnych zdarzeniach, najpierw ustnej, później krystalizującej się w odrębny gatunek literacki
- inne źródła (oprócz noweli antycznej) - średniowieczna nowelistyka Bliskiego i Dalekiego Wschodu
- w noweli elementy autentyczne i pseudoautentyczne przeobrażają się w fikcję literacką
- dla narratora przestaje być ważny autentyzm opowiadanych zdarzeń i bohaterów - na pierwszy plan wysuwa się zainteresowanie czytelnika
- wykorzystywano ciekawsze fragmenty kronik, żywotów świętych nie troszcząc się o ich dokumentalną wartość
- przełomowe dzieło - Dekameron Boccaccia - zasady kompozycyjne tam zastosowane są respektowane do dziś
*podstawowe cechy
- zwięzłość (tłumaczona źródłem w opowiadaniach ustnych - nie mogły być one długie, bo mogłyby nie przykuć uwagi słuchacza)
- w opozycji do noweli powieść od początku była utworem przeznaczonym do lektury - stąd jej rozmiary
- jednowątkowość (konieczna do zachowania zwięzłości) , narrator nie rozbudowuje fabuły, nie komplikuje przedstawionych zdarzeń, stara się o maksymalną prostotę i przejrzystość
- najczęściej jest to jedno zdarzenie wokół którego koncentruje się narracja
- anegdota - typ jednowątkowej noweli, cechuje ją maksymalna zwięzłość, brak elementów opisowych i wyrazista pointa
- ośrodek kompozycyjny - jedno podstawowe ujęcie konstrukcyjne, które organizuje od wewnątrz cały utwór; np.:
- punkt kulminacyjny (w powieści napięcie rozłożone jest na kilka momentów, a w noweli jeden punkt kulminacyjny jest ośrodkiem całej kompozycji, stanowi zwrotny, decydujący moment w dziejach bohatera)
- Sokół Boccaccia jest pierwowzorem noweli o mocno zaakcentowanym punkcie kulminacyjnym sprzęgającym wewnętrznie cały utwór
- kontrast - np. w Siłaczce kontrast losów dwóch postaci - Bareckiego i Stasi
- przeciwstawienie postaw moralnych, konieczne jest potraktowanie obu historii, ukazanie elementów wspólnych oraz różnych
- kontrast służy podkreśleniu intencji ideowej utworu
- motyw uboczny - akompaniuje przedstawionym zdarzeniom (np. w Kamizelce motyw kamizelki, który odgrywa zasadniczą rolę w charakterystyce psychologicznej obojga małżonków)
- zasadnicza cecha - wiąże nowele w określoną całość kompozycyjną; poprzez stosunek do nich rozwija się wątek fabularny
- zakończenie noweli (rozwiązanie fabuły) - istotny element kompozycyjny - punkt ciężkości utworu
- opowiadania - zwięzłe i jednowątkowe, ale brak wyraziście zarysowanych konturów kompozycji
- opowieści - rozległe nowele, następstwo powiązanych ze sobą zdarzeń, chronologiczna kolejność, nie jedność zdarzenia, ale jedność wątku fabularnego, sytuacje niezwiązane bezpośrednio z wątkiem głównym, rozbudowane opisy przyrody, analiza psychologiczne lub rozmyślania bohatera
*narracja
- narrator ukryty - najczęstszy rodzaj narracji - narrator ukrywa się za przedstawionym światem , wysuwa na czoło opowiadanie
- narrator jawny - występuje jako świadek i uczestnik opisywanych wydarzeń
- dwóch narratorów - autor i opowiadacz bezpośredni - autor zarysowuje sytuacje, charakteryzuje mówiącego, czasem zadaje mu pytania, uzupełnia jego wypowiedzi;
- cykle nowelistyczne - zespoły utworów nowelistycznych złączonych jakimś wspólnym elementem
- istnieją trzy typy ze względu na czynnik zespalający
a) rama sytuacyjna, w której osadzone są utwory - sprzęga poszczególne utwory nie ograniczając w niczym ich fabularnej samodzielności - np. Baśnie tysiąca i jednej nocy - wszystkie historie łączy sytuacja, w której opowiada je Szeherezada
b) wspólny element tematyczny - występujący w każdej z nowel motyw lub bohater
c) czasem cykl nie ma żadnych widocznych wiązań kompozycyjnych, zespalają go wówczas inne czynniki: jednolita postawa narratora wobec przedstawionego świata, jednorodna problematyka moralna, ideowa czy filozoficzna (Medaliony)
POWIEŚĆ
*geneza
- gatunek popularny w XIX wieku
- aż do romantyzmu odmawiano mu wartości artystycznych (gatunek wyrósł z piśmiennictwa nie należącego do literatury pięknej, tradycjami sięgał literatury plebejskiej; oprócz tego od początku miał jasno określoną funkcję poznawczą, a dominacja tej funkcji wg pseudoklasyków nie mogła być cechą gatunków prawdziwie literackich)
- rozbicie kanonów klasycystycznych przez poetykę romantyczną zlikwidowało podział „literatura - nieliteratura” i powieść stała się gatunkiem epickim równorzędnym z innymi
- wpływ na ukształtowanie powieści miały średniowieczne kroniki, żywota świętych, legendy
- wybierano fragmenty interesujące i jednocześnie pełniące funkcje dydaktyczne
- tego rodzaju utwory nazywano „historiami”
- była to literatura niższego rzędu, bo zyskiwała popularność wśród miejskiego pospólstwa, obca wykształconemu czytelnikowi
- romans łotrzykowski - (miał wpływ na rozwój powieści) odmiana literatury ludowo - mieszczańskiej
- nazwa pochodzi od typu bohatera, ściśle związanego ze społecznymi warunkami epoki, pomysłowy, energiczny, sprytny, ideał plebejsko - mieszczańskiej przedsiębiorczości, wyrzucony za margines życia
- proza historiograficzna - pozaliterackie źródła powieści - kroniki, proza pamiętnikarska; opierają się na materiale przeważnie autentycznym
- powiastka filozoficzna - odegrała znaczącą rolę w rozwoju powieści nowożytnej; fabuła jako sposób przedstawienia losów bohatera, jednak zarówno bohater jak i ta fabuła podporządkowani byli wyraźnemu zamysłowi filozoficznemu twórcy, ilustracja określonych poglądów ideowych i moralnych
- proza publicystyczna - podstawowe znaczenie dla rozwoju powieści; powieść przejęła z nich elementy konstrukcyjne, wyrosła w związku z funkcjami kulturalnymi, jakie spełniało czasopiśmiennictwo
-w Polsce oryginalna proza - dopiero XVI i XVII wiek ( Mikołaj Rej, pamiętnikarstwo Paska)
- powieść jako odrębny gatunek epicki XVIII - ściśle związana z czasopiśmiennictwem ( Krasicki drukował na łamach Monitora fragmenty Mikołaja Doświadczyńskiego)
- od zawsze podkreślano, że powieść ma, w przeciwieństwie do innych gatunków, jasno określone cele poznawcze, przedstawia wierny obraz rzeczywistości
- dość swobodna i elastyczna struktura - nie ma rygorów konstrukcyjnych, dzięki temu ma nieograniczoną pojemność poznawczą
*elementy konstrukcji
- fabuła, nierzadko wielowątkowa, obejmuje dzieje bohaterów i wielu środowisk społecznych (w opozycji do jednowątkowej noweli)
- szeroko rozbudowane tło przedstawionych wydarzeń (historyczne, socjalne, obyczajowe, geograficzne, regionalne)
- fabuła składa się z szeregu epizodów , których zasadniczą funkcją jest tworzenie tła głównych wydarzeń
- wątek główny - obejmuje losy postaci pierwszoplanowych,
- wątki uboczne - skupiają losy postaci drugoplanowych
- wątki uboczne są podrzędne wobec głównego; czasem w powieści jest kilka przecinających się wątków głównych, są one równorzędne
- powieść XX-wieczna - typ kompozycji, w której wątki ulegają niemal całkowitemu usamodzielnieniu, wg autorów jest to bardziej realistyczne niż wiele splecionych ze sobą wątków, próbują oni zwiększyć pojemność poznawczą powieści
- związki przyczynowo skutkowe
- związki celowościowe - wynikają z tego, że cały układ zdarzeń rozwija się w kierunku jakiegoś określonego calu, zmierza do jakiegoś rozwiązania
- akcja
- główny element i siła napędowa akcji to konflikt jakichś przeciwstawnych dążeń
- zawsze ma wyraziste zakończenie - bohater albo osiąga cel albo nie
- akcja może mieć różnorodny przebieg
- najprostszy typ akcji - jednokierunkowy układ zdarzeń prowadzi konsekwentnie do rozwiązania
- bardziej skomplikowany - zdarzenia, które początkowo rozwijały się w jednym kierunku, dochodza do pewnego momentu zwrotnego i całkowicie zmieniają swój kierunek (np. rozmowa w pociągu w Lalce)
- najbardziej skomplikowany - umyślne splątanie i zawikłanie zdarzeń, narrator wprowadza wiele zmian w zasadniczym kierunku akcji, hamuje jej rozwój, stawia przed bohaterem wiele trudności by przykuć uwagę czytelnika i zaskoczyć go finałem (zmiany w losach bohatera - perypetie)
- akcja mało wyrazista - w utworach traktujących o grupach społecznych, a nie pojedynczych bohaterach (Noce i dnie, Syzyfowe prace)
- ekspozycja - zarysowanie przez autora sytuacji wyjściowej bohaterów, jeśli opowiada o losach bohaterów poprzedzających wydarzenia fabularne, to jest to przedakcja
- wyodrębniona przedakcja umieszczona na początku powieści to prolog
- zakończenie może mieć wyrazisty kształt - jakiś moment zasadniczy, ale zdarza się, że brak tak wyrazistego finału
- informacje o losach bohaterów po zamknięciu fabuły - poakcja , jeśli jest wyodrębniona jako osobna jednostka kompozycyjna, to jest to epilog
- wydarzenia fabuły między jej początkiem a końcem nie zawsze mają przebieg chronologiczny - inwersja czasowa
- XIX wiek - powieść realistyczna - wielostronna prezentacja życia bohatera (zarówno przez jego udział w wydarzeniach jak i przez analizę psychologiczną)
- opozycja: XVIII w. - charakter statyczny bohatera - uczestniczy on w wydarzeniach, ale nie mają one wpływu na jego charakter; XIX w. - dynamiczna konstrukcja bohatera - rozwój fabuły to czynnik kształtujący sylwetki bohaterów
- XIX- wieczny pisarz musiał wprowadzić bardzo rozbudowane okoliczności zewnętrzne oraz określoną motywację psychologiczną
- oprócz funkcji poznawczej pojawiła się jeszcze wychowawcza (tzw. powieść z tezą) - autor poprzez fabułę udowadnia słuszność lub niesłuszność określonego poglądu
- w takim przypadku zarówno fabuła jak i bohater są wykreowani w uproszczeniu
- XX wiek - ograniczanie, a nawet całkowite eliminowanie konstrukcyjnego znaczenia fabuły na rzecz monologu wewnętrznego jako formy prezentacji bohatera
*odmiany powieści
Powieść społeczno - obyczajowa
- obraz środowiska socjalnego, charakterystyka jego obyczajów
- losy bohaterów zarysowane na tle procesów rządzących tym środowiskiem
- bohaterowie prezentują określone siły społeczne, ideały moralne i światopoglądowe
- Nad Niemnem
2) Powieść psychologiczna
- skupiona na przeżyciach wewnętrznych bohatera
- rozbudowana motywacja psychologiczna
- Zbrodnia i kara
- te typy zwykle nie występują w postaci czystej, najczęściej łączą się ze sobą
3) Powieść historyczna
- faza starsza - na tle rzeczywistych wydarzeń dzieją się fikcyjne ( Krzyżacy)
- faza młodsza - utwory osnute na losach postaci autentycznych
4) Powieść sensacyjna
- oparta na żywej akcji, obfituje w niespodzianki i liczne przygody
- szczególną rolę odgrywa powieść kryminalna
- elementy powieści sensacyjnej mogą występować w innych odmianach powieściowych
- w literaturze młodzieżowej - powieść podróżnicza
- Trzej muszkieterowie
5) Powieść fantastyczna
- dawniej powieść typu Podróży Guliwera
- współcześnie - powieść fantastyczno naukowa
- motywacja fantastyczna łączy się z motywami opartymi na naukowych hipotezach
- w XVIII wieku - powieść utopijna; prezentacja wyidealizowanej krainy odpowiadającej ideałom społecznym i moralnym pisarza (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki)
6) Powieść biograficzna
- dzieje autentycznej postaci znanej z historii, czasem poddane obróbce literackiej, uformowane w przebieg fabularny
- powieści cykliczne - wiele powiązanych ze sobą części (Trylogia Sienkiewicza)
- powieść-rzeka - dzieje rodziny na przestrzeni kilku pokoleń (Saga rodu Forsytów)
*formy narracji
- narracja autorska - najczęściej spotykana, narracja w trzeciej osobie, narrator nie ujawnia się jako określona postać, jest wszechwiedzący, znajduje się jakby ponad przedstawionym światem, jest odrębny od bohaterów
- narracja pamiętnikarska - narracja w pierwszej osobie, narrator to bezpośredni świadek lub bohater opisywanych wydarzeń, znajduje się wewnątrz świata przedstawionego, często forma pamiętnika, dziennika lub wspomnień
- powieść epistolarna - tu występuje kilku opowiadaczy, forma listów, każdy list jaki wymieniają między sobą narratorzy to odcinek przedstawionych zdarzeń, dopiero suma prezentuje całość fabuły (Niebezpieczne związki)
EPOS
-epos sntyczny; jeden z najstarszych gatunków epickich
- znany już na starożytnym Wschodzie - Babilończycy, Hindusi
- najbardziej wpływowe na literaturę europejską - eposy greckie
- Iliada i Odyseja Homera
- epos dawał szeroki obraz świata, w którym człowiek związany był ze środowiskiem społecznym; ukazywał człowieka wszechstronnie, podporządkowując jego życie różnorodnym uwarunkowaniom, rzucając jego losy na tło przeobrażeń historycznych
- źródła eposu - mity, podania, baśnie - na ich podstawie powstawały pieśni śpiewane przez rapsodów (pieśniarzy)
- każdorazowe wykonanie pociągało za sobą zmiany
- narracja eposu jest związana z charakterem tych pieśni i ich ustnym wygłaszaniem przed słuchaczami - pieśniarz zaznacza swoją obecność, niejednokrotnie zwraca się do odbiorcy, uprzedza o tym, co będzie dalej
- inwokacja - na wstępie eposu, opowiadacz prosi muzy o natchnienie
- obiektywizm narratora w eposie - wyraz szacunku dla przedstawionego świata, wiara w zależność ludzi od bogów
- dwa plany wydarzeń - na jednym zarysowane są zdarzenia, w których uczestniczą ludzie, na drugim istoty nadprzyrodzone
- paralelizm dwóch szeregów zdarzeń - jeden w świecie bogów, drugi w świecie bohaterów - zachodzą pomiędzy nimi ścisłe związki, zazębiają się i przenikają nawzajem
- przyczyną wszystkich zjawisk jest wola bohaterów i określone poczynania bogów - motywacja mitologiczna - każde zdarzenia ma przyczyny nadprzyrodzone
- wynika z tego ograniczenie aktywności bohatera eposu - jest zależny od bogów (w opozycji do bohatera powieści, który sam kształtuje swój los)
- zależności obustronne - świat bogów określa działania ludzkie, a bogowie są wyposażeni w ludzkie cechy charakteru
- bohater eposu jest silnie związany ze środowiskiem społecznym, zawsze uczestniczy w jakichś historycznych wydarzeniach mających przełomowe znaczenie dla losów jego ojczyzny
- fabuła rozwija się poprzez epizody - możliwe, że u źródeł tego gatunku znajdowały się pieśni, z których każda stanowiła odrębną całość fabularną
*narracja
- uroczysty styl narracji - patetyczny - motywuje go waga tematu i heroiczność opisywanych czynów; łączy się ze stylem drobiazgowego opisu zarówno przedmiotów, sytuacji, wyglądu bohaterów
- duża rola - opisy scen batalistycznych pełne dynamiki i wyrazistości
- opisy realiów spełniają funkcję retardacyjną - wstrzymują rozwój wydarzeń, opóźniają bieg fabuły
- średniowieczny epos rycerski (Pieśń o Rolandzie) nie był ogniwem rozwojowym eposu antycznego; ma źródła nie w tradycji starożytnej, a w kulturze feudalnej i folklorze
- tradycje eposu antycznego wskrzesza odrodzenie
- epos renesansowy i XVII-wieczny mają już źródła literackie (opozycja do antycznego, który wyrósł bezpośrednio z kultury ludowej)
- wydatne ograniczenie roli świata pozaziemskiego; świat ten wprawdzie istnieje, ale często traktowany wręcz żartobliwie
- XVII w - ostatni etap rozwoju eposu - później epos się nie pojawia w czystej postaci
- w romantyzmie wchodzi w związki z innymi gatunkami (Pan Tadeusz)
-epos zamiera, gdy dynamike rozwojową wyazuje powieść
- współcześnie epos niesłusznie utożsamiany z epopeją (bo obejmuje ona również większe utwory powieściowe dające szeroki panoramiczny obraz społeczeństwa w przełomowych momentach historycznych (Chłopi)
- poemat heroikomiczny - parodia eposu, narodził się niemal równocześnie z eposem antycznym, rozwinął w XVII w., a w XVIII w. był bardzo popularny; opiera się na zamierzonej sprzeczności między naśladowaną formą a opisywaną w niej treścią, przejmuje patetyczny styl narracji, łączy go z błahym tematem; konflikt wysokiej formy i niskiej treści daje efekt komiczny; zakończył swoją żywotność wraz eposem
- poemat epicki - niezbyt rozbudowana fabuła, , nie obfituje w epizody jak epos, narrator zachowuje dość duży obiektywizm, do minimum ogranicza swoje dygresje (Grażyna Mickiewicza)
- poemat opisowy - poemat bezfabularny, jego tematem są najczęściej zjawiska przyrody, wywodzi się z poezji antycznej, popularny w epoce pseudoklasycyzmu (Sofiówka)
- poemat dydaktyczny - poemat bezfabularny, jego antycznym pierwowzorem są Prace i dnie Hezjoda
- poemat filozoficzny - poemat bezfabularny, jest gatunkiem z pogranicza poezji i traktatu filozoficznego