69. Podstawowe gatunki literatury dydaktycznej.
W literaturze dydaktycznej pisarz równocześnie dąży do tego, aby wykorzenić ze świadomości czytelników jakieś przeświadczenia, które uznaje za negatywne, oraz do tego, aby w ich miejsce utrwalić inne, przez siebie aprobowane.
- MAKSYMA - lapidarnie sformułowana myśl o tematyce moralnej, filozoficznej czy psychologicznej;
- CHARAKTER - krótki utwór mający niekiedy postać anegdoty, prezentujący w zindywidualizowanej formie portret charakterologiczny czy też jakąś postawę typową dla pewnych ludzi;
- PRZYPOWIEŚĆ (parabola) - gatunek rozpowszechniony w literaturze dawniejszej. Przypowieść zawiera niejednokrotnie rozbudowaną anegdotę fabularną, jednakże ma ona znaczenie wyłącznie jako przykład w dowodzie dydaktycznym. Posługiwano się nią często przy budowie kazań;
- UTOPIA - prezentuje pozytywny wzór, którego zaprzeczenie pozostaje poza utworem, w rzeczywistości społecznej znanej pisarzowi i jego czytelnikom. Są to wszelkie wyobrażenie idealnych społeczeństw, w polskiej literaturze - Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki;
- BAJKA LITERACKA - bezpośrednio prezentuje kontrast dwóch postaw. Bajka jest swego rodzaju przypowieścią na temat ludzkich sytuacji, charakterów i postaw. Są one prezentowane jako uogólnienie ludzkich doświadczeń, jako wykładnik sytuacji społeczno - psychologicznych powtarzalnych i powszechnych. Najczęściej bohaterami bajek są zwierzęta, które występują jako maski. Nazwa zwierzęcia jak gdyby zastępuje rozbudowaną charakterystykę, w sposób jednoznaczny sugeruje ten zespół cech psychicznych i moralnych, o który chodziło pisarzowi (lew - odwaga, lis - chytrość etc.). Bajka jest formą alegoryczną.
Bajka epigramatyczna - dąży do maksymalnej zwięzłości(Krótka)
Bajka narracyjna -obraz pewnej sytuacji zostaje w bajce szeroko rozbudowany(Długa)
Sens bajki albo ma postać bezpośrednio sformułowanego morału lub wynika pośrednio z przedstawionej sytuacji.
- SATYRA - charakter satyryczny może mieć zarówno nowela, powieść, dramat jak i wiersz bardzo różnych rozmiarów. Istotne właściwości satyry nie dadzą się sprowadzić do odrębności formalnych, są one związane ze szczególnym stosunkiem twórcy do rzeczywistości społecznej. Jest to stosunek nacechowany slnym krytycyzmem, wynikający z negatywnej oceny określonych zjawisk oraz z przekonania, że należy je napiętnować i ośmieszyć. Satyra (sankcja satyryczna) prowadzi do oceny zjawisk z punktu widzenia ich śmieszności. Stosunek pisarza do zjawisk życia wyraża się w ośmieszeniu owych zjawisk. Satyra posługuje się karykaturą, groteską (łączy w jednym obrazie elementy kłócące się ze sobą, np. patos i wulgarność). Satyra kierować się może przeciw najróżniejszym zjawiskom społecznym.
- Satyra konkretna - reaguje bezpośrednio na zjawiska i zdarzenia współczesne.
- Satyra abstrakcyjna - ośmiesza cechy psychiki człowieka nie wynikające bezpośrednio z wpływu rzeczywistości historycznej.(Wychodzi poza krótkotrwałą aktualność.)
Satyra interwencyjna - jej celem jest ośmieszenie jakichś drobnych niedomóg codziennego życia, z ukazaniem ich sprawcy i apelem o poprawę stanu rzeczy.
70. Gatunki literatury ludowej.
Literatura ludowa - będąca wytworem ludu wiejskiego, życia kulturalnego wsi jako specyficznie zorganizowanej zbiorowości.(Do lit. ludowej nie należy, np. Sobótka J. Kochanowskiego ). Nie tematyka decyduje o przynależności utworu do lit, ludowej, jej swoistość bowiem wyznaczają: geneza, sposoby przejawiania się i funkcja w ramach wiejskiej grupy społecznej.
Poezja liryczna (Pieśni)
Liryka ludowa współistnieje najczęściej z muzyką. Warstwa słowna pieśni ma jak najlepiej przylegać do muzyki, na tym polega różnica między pieśnią ludową a „literacką”.
Klasyfikacja pieśni ludowych:
- Pieśni obrzędowe:
- Pieśni związane z obrzędami rodzinnymi (chrzciny, pogrzeb)
- - || - związane z doroczną tradycją (dożynki, święta Boż. Nar.), także kolędy
- Pieśni miłosne
- Pieśni rodzinne (m.in. kołysanki)
- Pieśni komiczne
- Pieśni buntownicze (bunt przeciwko panu, feudałowi)
- Pieśni związane z zawodem (m.in. pasterskie, dziadowskie - żebracze)
Styl i kompozycja pieśni ludowych:
Mają prawie zawsze budowę stroficzną, przeważają zwrotki czterowersowe. Częste zestawienie świata przyrody i świata uczuć ludzkich - paralelizmy. Występuje wiele powtórzeń, charakterystyczny jest refren, co jest związane z współistnieniem melodii.
Pogranicze epiki i liryki
W Polsce nie ukształtowała się ludowa epika poetycka w wielkim stylu, taka jak, np. Pieśń o Rolandzie czy cykl o Nibylungach w Niemczech. Utwory ludowe o charakterze epickim są więc pewną odmianą wyżej omówionych pieśni. Ich zasadniczym środkiem konstrukcyjnym jest narracja. Wydarzenia mogą być różne, nie tworzą jednak nigdy szerokiej nabyły. Niektóre pieśni podejmują wątki z życia codziennego, najczęściej niezwykłe. Uniezwyklenie to występuje najsilniej w balladach ludowych (m. in. Pani pana zabiła, zużytkowany przez Mickiewicza w Liliach). Dla ballad charakterystyczne jest nastawienie moralistyczne.
Dramat ludowy
Środkiem upowszechniania jest ustny przekaz. Dramat ludowy był realizowany w postaci przedstawienia tylko w związku z określonymi obrzędami (w większości religijnymi.) W dramacie ludowym przy pomocy żywych obrazów ilustrowano element wierzeń, znany z Biblii.
- Szopki - związane z obrzędami Bożego Narodzenia, także o Herodzie;
- Misteria - czerpały materiał z Biblii i z żywotów świętych;
- Intermedia - rubaszne sceny o silnych akcentach satyrycznych;
Proza ludowa
Utwory prozy ludowej mają z natury charakter gawędziarski. Istnieje duża dowolność modyfikacji oryginalnego tekstu przez opowiadacza.
- Baśnie - utwory treści fantastycznej, opowiadające o niezwykłych zdarzeniach („za siedmioma górami, za siedmioma lasami”) i połączone najczęściej ze zjawiskami nadprzyrodzonymi, przede wszystkim z czarami.
- Bajki - są prozą opowiadają o zwierzętach traktowanych antropomorficznie.
- Legendy - motywy znane z Biblii i żywotów świętych, występują el. Cudowności
- Podania - opowieści o postaciach rzeczywistych, dotyczą zdarzeń, które utkwiły w pamięci lokalnej społeczności.
- Opowiadania humorystyczne
- Przysłowia