GŁÓWNE GATUNKI LITERACKIE UPRAWIANE W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM
- Technika strumienia świadomości, według której James Joyce napisał swoje najsłynniejsze dzieło Ulissesa. Osią kompozycyjną kilkusetstronicowej powieści jest monolog wewnętrzny bohatera, luźny tok skojarzeń myślowych. Nie odnajdziemy tam logicznie uporządkowanych zdań czy toku przyczynowo-skutkowego.
- Technika symultaniczna, w której specjalizował się Dos Passos i Wirginia Voolf.
- Sagi rodzinne, będące wyrazem tęsknoty za spokojem, jakie niosły lata pozbawione strachu przez wojną. Przykładami takich utworów, mocno osadzonych w tradycji dziewiętnastowiecznej są:
--Saga rodu Forsytów Johna Galsworthy’ego,
--Kronika rodu Pasquier George Duhamela,
--Krystyna córka Lawransa Ingrid Undset,
--Błogosławieństwo ziemi Knura Hamsuna,
--Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, w których akcja trwa aż 30 lat
Zabieg izolacji, widoczny w Czarodziejskiej górze Tomasza Manna, w której autor stworzył swoisty mikroświat w sanatorium dla gruźlików w szwajcarskich Alpach.
Lirykę międzywojnia można podzielić na dwie odmiany: tradycyjną, uprawianą przez twórców dojrzałych, i awangardową, realizowaną przez ugrupowania bardziej „postępowe”.
W epice nadal uprawiano prozę poetycką (Bruno Schulz: Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod klepsydrą), pisano realistyczne, choć utrzymane w duchu realizmu magicznego, opowiadania (Jarosław Iwaszkiewicz: Brzezina, Panny z Wilka).
Pewną modyfikację przeszły powieści, wśród których wyodrębniono kilka odmian, między innymi:
- powieść społeczną (Stefan Żeromski: Uciekła mi przepióreczka),
- powieść psychologiczną (Zofia Nałkowska: Granica; Stefan Żeromski: Przedwiośnie; Maria Kuncewiczowa: Cudzoziemka),
- powieść realistyczną (Maria Dąbrowska: Noce i dnie),
- powieść awangardową (Witkacy: Nienasycenie; Witold Gombrowicz: Ferdydurke),
- powieść historyczną (Jarosław Iwaszkiewicz: Czerwone tarcze; Zofia Kossak-Szczucka:Krzyżowcy),
- powieść środowiskową (Gustaw Morcinek: Łysek z pokładu Idy; Pola Gojawiczyńska:Dziewczęta z Nowolipek).
Ważnym momentem w historii międzywojennych gatunków literackich było także pojawienie sięliteratury faktu i dokumentu (Maria Dąbrowska Pamiętniki chłopów polskich) oraz reportażu(Melchior Wańkowicz: Na tropach Smętka, Xawery Pruszyński: W czerwonej Hiszpanii).
II. 20 GŁÓWNE KIERUNKI LITERACKIE W DWUDZIESTOLECIU (PRZYKŁADY)
- A. Hutnikiewicz, Od Czystej Formy do literatury faktu. Główne teorie i programy literackie XX stulecia., Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, http://dwudziestolecie-miedzywojenne.klp.pl
Ogół XX-wiecznych kierunków artystycznych, zwłaszcza z pierwszej ćwierci wieku, których programy i realizacje wyrastały zdecydowanego sprzeciwu wobec sztuki zastanej, jej zadań i osiągnięć oraz które torowały drogę nowym rozwiązaniom ideowo- artystycznym to AWANGARDA. Tendencje wspólne wszystkim awangardowym kierunkom to:
- antytradycjonalizm;
- rozbrat z tradycjami zeszłowiecznego realizmu i naturalizmu;
- poszukiwanie związanych ze współczesnością środków wyrazu artystycznego;
- nastawienie eksperymentatorskie;
- dążenie do programowości i teoretycznych uzasadnień działania twórczego;
- nadrealizm (surrealizm)
- neoklasycyzm
- kreacjonizm
- psychologizm
- realizm magiczny
Powstało kilka odmian powieści, m.in.:
- powieść społeczna (Stefan Żeromski: Uciekła mi przepióreczka),
- powieść psychologiczna (Zofia Nałkowska: Granica; Maria Kuncewiczowa: Cudzoziemka),
- powieść realistyczna (Maria Dąbrowska: Noce i dnie),
- powieść awangardowa (Witkacy: Nienasycenie; Witold Gombrowicz: Ferdydurke),
- powieść historyczna (Jarosław Iwaszkiewicz: Czerwone tarcze; Zofia Kossak-Szczucka: Krzyżowcy),
- powieść środowiskowa (Gustaw Morcinek: Łysek z pokładu Idy; Pola Gojawiczyńska: Dziewczęta z Nowolipek).
W dwudziestoleciu pojawia się też literatura faktu i dokumentu (Maria Dąbrowska Pamiętniki chłopów polskich) oraz reportażu (Melchior Wańkowicz: Na tropach Smętka).
GŁÓWNE AWANGARDOWE KIERUNKI LITERACKIE:
EKSPRESJONIZM
(łac. expressio - „wyraz, wyrażenie”). Kierunek narodził się ok 1910 r. na niemieckim obszarze językowym i stamtąd promieniował na cała Europę, trwał do końca lat 20. XX wieku. Z założenia stanowił opozycję dla realizmu. Kształtował się pod wpływem irracjonalistycznych tendencji w sztuce i myśli końca XX wieku, m.in. filozofii F. Nietzschego i H. Bergsona. Lata jego rozkwitu przypadają na 1910-1925 rok. Fazy rozwoju ekspresjonizmu (za Hutnikiewiczem):
- wyjściowa, początki kształtowania się zasad teoretycznych kierunku, trwającą do wybuchu I wojny światowej, w której dominującym nurtem były tendencje metafizyczno-moralistyczne.
- druga, trwającą przez całą I wojnę światową, w której zaistniała odmiana rewolucyjna, mająca na uwadze problemy społeczno-polityczne,
- trzecia (schyłkowa), na pierwszy plan wysunęły się tendencje surrealistyczne.
Założenia:
XX-wieczny ekspresjonizm zakłada:
- sprzeciw wobec skupionego na konkretnych punktach programu, realistycznego i przewidywalnego naturalizmu oraz psychologizmu (antypsychologizm ekspresjonizmu) w myśl hasła: Nie sztuka naśladuje życie, lecz życie sztukę!
- przeciwstawienie się modernizmowi, pojmowanemu jako kierunek, który nie sprawdził się w sytuacji wojny,
Główne awangardowe kierunki literackie to:
- ekspresjonizm
- futuryzm
- formizm
- dadaizm
- opowiadanie się za powrotem do źródeł kultury, czyli moralności, duchowości, próbę odnowienia mistycyzmu, co wynika z reakcji na kryzys polityczno-społeczny,
- rezygnację z mieszczańskiego stylu życia,
- próbę powrotu do tego, co prymitywne i pierwotne, odwieczne,
- propagowanie postaw, tez, symboli, stylizacji językowej czy zasad, którymi wypełnione są stronice mitologii greckiej i rzymskiej,
- nadrzędność prawdy wobec estetyki,
- ekspresję „ja”, pojmowaną jako dążenie do przekazywania w dziełach emocji jednostki by zbliżyć się do Absolutu, jako najważniejszy wyznacznik estetyki,
- odwrócenie uwagi artysty od formy dzieła,
- wiarę, że jedynym bytem jest byt duchowy,
- przypisywanie poecie roli wizjonera, czyli profety,
- poetykę nastawioną na dążenie do uogólnień, typizację i symbolizację postaci.
W liryce ekspresjonizm ujawniał się w następujących formach wyrazu: chaos, liczne wykrzykniki, pauzy, pocięte, urwane zdania, „poetyka krzyku”, barbaryzacja języka, wizyjność, skrót, symbol, alegoria, zdynamizowanie struktury i fabuły dzieła,
Kategorie estetyczne: groteska, brzydota, deformacja, kontrast, zniekształcenie, przejaskrawienie, wyolbrzymienie, improwizacja.
Przedstawiciele w Polsce:
TADEUSZ MICIŃSKI – choć jest on poetą epoki Młodej Polski, to tendencje ekspresjonistyczne są obecne w jego utworach (podobnie jak w wierszach, powieściach, dramatach czy artykułach Stanisława Przybyszewskiego - Powrotna fala (Naokoło ekspresjonizmu), Ekspresjonizm, Słowacki i Genezis z ducha, a zwłaszcza w cyklu Lucyfer, In loco tormentorum, w dramacie W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu.
JERZY HULEWICZ – to on przyczynił się w największym stopniu do przeniesienia niemieckiego prądu literackiego na polski grunt. W 1917 roku zaczął wydawać w Poznaniu dwutygodnik "Zdrój" (1917-1922), które szybko stało się czołowym tytułem polskich piewców ekspresji jako czołowego środka wyrazu. To właśnie w "Zdroju" Hulewicz zaczął publikować swoje ekspresjonistyczne poglądy, powiększając tym samym regularnie materiał, który w 1921 roku został zawarty w książce Ego eimi. E ewangeliey Jezu Chrysta według spisania Janowego. Rzecz o Duchu uźrzana.
Przedstawiciele na świecie:
GEORG TRAKL, FRANZ WERFEL, BERTOLT BRECHT, ALFRED DÖBLIN
Wpływ na inne dziedziny sztuki film np. Gabinet Doktora Caligari Roberta Wienego, Nosferatu Friedricha Murnau plastyka Edvard Munch Krzyk, Bronisław Linke, Oskar Kokoschka
FUTURYZM
(łac. futurus - „przyszły”), pierwsze symptomy powstającego futuryzmu widać już na początku XX wieku we Włoszech, kiedy w 1909 r. Marinetti ogłasza swój manifest. W Polsce okres rozkwitu i ekspansji kierunku przypada na lata 1918-23. Założenia futuryzmu opierają się głównie na odrzuceniu wszystkiego, co już było, zanegowaniem zdobyczy cywilizacji, kultury, odwróceniem się od tradycji. Futuryści wykazywali zafascynowanie techniką, materią i nowoczesnością, afirmowali przyszłość, pochwalali dynamizm, witalność, wszelką aktywność. Rozpowszechniali nowego bohatera literackiego – anielskiego chama – kierującego się emocjami prymitywa. Do najważniejszych haseł – cytatów programowych futurystów, mówiących o rozrachunku z tradycyjną kulturą i tradycyjnymi formami sztuki, oprócz palenia bibliotek, można zaliczyć:
- Cywilizacja, kultura z ich chorobliwością na śmietnik!
- Ryczący samochód (…) jest piękniejszy od Nike z Samotraki
- Gorąco kawałka żelaza lub drzewa roznamiętnia nas bardziej niż uśmiech czy łzy kobiety!
- Chcemy wielbić ruch agresywny (…) policzkowanie i uderzanie pięścią
- Wojna jako jedyna higiena świata!
- Nonsens jest wspaniały,
- Być rozumiany nie jest wcale rzeczą konieczną!
20 lutego 1909 r. miało miejsce pierwsze oficjalne wystąpienie twórców futuryzmu, wtedy poeta MARINETTI I BOCCIONI ogłosili w paryskim dzienniku „Le Figaro” pierwszy Manifest futuryzmu:
1. Chcemy wyśpiewywać miłość do niebezpieczeństwa, praktykę energii i zuchwałość.
2. Podstawowymi elementami naszej poezji będą odwaga, śmiałość i bunt.
3. Dotąd literatura wychwalała pełen zadumy bezwład, ekstazę i sen, my zaś chcemy sławić agresywny ruch,
gorączkową bezsenność, gimnastyczny krok, ryzykowny skok, policzkowanie i cios pięścią.
4. Oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciła się o piękno prędkości. Samochód wyścigowy z bagażnikiem zdobnym w grube rury jak węże o buchającym oddechu, samochód rozgrzany do czerwoności, który wygląda jak pędzący pocisk piękniejszy jest niż Nike z Samotraki.
5. Chcemy śpiewać na cześć człowieka trzymającego kierownicę, której idealna oś przecina ziemię; a ta z kolei wystrzelona krąży po swej orbicie.
6. Trzeba, by poeta podejmował wysiłki z zapałem, błyskotliwością i roztropnością, aby podsycać entuzjastyczny zapał pierwotnych żywiołów.
7. Jedynie walka jest piękna. Arcydziełem jest tylko to, co ma agresywny charakter. Poezja musi być gwałtownym szturmem na nieznane siły, ma zmuszać je, by leżały pokornie przed człowiekiem.
8. Jesteśmy na samym krańcu przylądka wieków! Wczoraj umarły Czas i Przestrzeń. Żyjemy już w absolucie, stworzyliśmy już bowiem wieczną i wszechobecną prędkość.
9. Chcemy wysławiać wojnę – jedyną higienę świata – militaryzm, patriotyzm, niszczycielski gest anarchistów, piękne idee, które zabijają, oraz głosić pogardę dla kobiety.
10. Chcemy zniszczyć muzea, biblioteki, zwalczyć moralizm, feminizm i wszelkie przejawy oportunistycznego i użytkowego tchórzostwa.
11. Będziemy wyśpiewywać na cześć wielkich tłumów wzburzonych pracą, przyjemnością lub buntem, wielobarwnych i polifonicznych fal rewolucji w nowoczesnych miastach, arsenałów i fabryk wibrujących nocą pod gwałtownie rozświetlonym blaskiem elektrycznych księżyców, na cześć żarłocznych dworców, wężów, które kopcą, fabryk zawieszonych pod chmurami na sznurkach dymów, mostów skaczących jak gimnastyk nad diabolicznym ostrzem rozświetlonych słońcem rzek, awanturniczych parowców węszących po horyzontach, żelaznych koni zaprzęgniętych do długich rur i na cześć szybowcowego lotu aeroplanów, których śmigło łopocze jak chorągiew i hałasuje jak oklaski rozentuzjazmowanego tłumu.
ROSYJSKI FUTURYZM podzielił się na dwie grupy; pierwsza z nich to grupa egofuturystów, twórców związanych z symbolizmem i estetyzmem. Poezja ich miała charakter kabaretowy, podejmowała tematykę cygańsko – kawiarnianą, była połączeniem balladowego sentymentalizmu i brutalności. Przedstawiciele: WADIM SZERSZENIEWICZ, IGOR SIEWIERIANIN, ANATOLIJ MARIENHOF.
Drugą grupę rosyjskich futurystó w stanowili kubofuturyści, których początek wiązał się z działalnością grupy artystycznej Hilea. Swoje założenia przedstawili w publikacjach zbiorowych - wydrukowali na papierze toaletowym Sadzawkę Sędziów, w manifeście pt. Policzek powszechnemu smakowi zaatakowali symbolizm oraz takich znanych twórców, JAK DOSTOJEWSKI CZY TOŁSTOJ. Opiewali skrajny indywidualizm, postulowali przebudowę języka poetyckiego,o, proponowali używanie „języka pozaropzumowego” i antypsychologizm, stosowali prozaizmy i wulgaryzmy, a ich sztuka była kontrastową i antyestetyczną prowokacją. Przedstawiciele: Władimir Majakowski, Wielimir Chlebnikow.
Przedstawiciele w Polsce
- Bruno Jasieński, autor Pieśni o głodzie z 1922 roku,
- Anatol Stern, autor Futuryzji z 1919 roku,
- Stanisława Młodożeniec, autor Kresek i futuresek z 1921 roku,
- Aleksander Wat, autor Ja z jednej i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka z 1920 roku,
- Tytus Czyżewski.
Głosili oni, że: „cywilizacja i kultura jest chorobliwością na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech (…) ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie mickiewiczów i słowackich”.
Dążyli do stworzenia języka pozarozumowego, opartego na intuicji.
Polski futuryzm początkowo dzielił się na dwie grupy – Warszawską i Krakowską (kawiarnie-kluby: „Katarynka” , „Gałka Muszkatołowa”), które jednak w 1920 roku zbliżyły się do siebie. Krakowska atmosfera życia kawiarnianego i knajpowego przyczyniła się do powstania klubów futurystycznych: w
1919 roku , w których działali między innymi Młodożeniec i Jasieński. W Krakowie w 1921 roku zaczęło wychodzić pismo Bruno Jasieńskiego Nuż w bżuchu. JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską, w którym
opublikowano między innymi takie artykuły autorstwa Jasieńskiego, Sterna, Młodożeńca i Czyżewskiego, jak:
- Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća,
- Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej,
- Mańifest w sprawie poezji futurystycznej,
- Mańifest w sprawie krytyki artystycznej.
POLSCY FUTURYŚCI POSTULOWALI:
- ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni,
- potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,
- konieczność podwyższenia roli rzeczowników, onomatopei,
- wyeliminowanie z języka poezji przymiotników,
- wprowadzenie do języka literackiego pojęć z zakresu nauki i techniki,
- zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów,
- wprowadzenie motywów ze świata mitów, ludowych podań, legend,
- burzenie przejawów działania logiki,
- stosowanie pisowni fonetycznej,
- odrzucenie interpunkcji i zasad ortografii, krępujących słowo.
FORMIZM:
kierunek artystyczny ukształtowany w Polsce w latach 1917 – 1922 w wyniku działalności grupy plastyków i poetów Formiści Polscy. Grupa wydawała własne pismo „Formiści” oraz rozwijała własny program artystyczny łączący doświadczenia ekspresjonizmu, kubizmu i futuryzmu.
Jego program jest obszerny, dotyczy wielu zagadnień, ale przede wszystkim charakteryzuje się umownością i brakiem jedności zarówno programowej, jak i stylistycznej. Jakby na wyjaśnienie tego twórca kierunku, malarz i filozof Leon Chwistek pisał: „Formizm dąży do czystego piękna i związanych z nim uczuć radości i entuzjazmu”. Ogólnie formizm zakłada, iż dzieło artystyczne powinno posiadać autonomię, a przeciwstawiona naturalizmowi forma jest nadrzędną wartością. Poza tym formiści – w myśl teorii wielości rzeczywistości w sztuce Leona Chwistka, uważali, że:
- Rzeczywistość jest pojęciem wieloznacznym,
- Istnieje wiele odmian rzeczywistości, np. rzeczywistość fizykalna, rzeczywistość rzeczy, rzeczywistość wyobrażeń,
- Każdej odmianie rzeczywistości przypisany jest odrębny rodzaj malarstwa,
- Należy odnowić język,
- Sztuka dzieli się na 2 kategorie: w pierwszej nadrzędna jest forma (np. architektura czy taniec), zaś w drugiej – treść i forma współistnieją i uzupełniają się wzajemnie (np. literatura, malarstwo).
W ograniczonym tylko stopniu formizm odnosił się do literatury (utwory Tytusa Czyżewskiego); odrzucał konwencje realizmu i naturalizmu, postulował poezję której materiałem jest „rzeczywistość wyobrażeń”, formę rozumiał jako brzmieniową wartość wypowiedzi. W formizmie powstałą teoria”wielości rzeczywistości w sztuce” oraz koncepcja Czystej Formy Witkiewicza. Formizm nie zyskał sobie aprobaty krytyków i popularności wśród odbiorców. Ludzi odstręczał niejasny język dzieł
formistów, skomplikowanie przedstawianie rzeczywistości.
DADAIZM:
5 lutego 1916 roku w Zurychu grupa artystów (najważniejszym z nich, uznanym za twórcę kierunku był Tristan Tzara) otworzyła literacko - artystyczny klub Cabaret Voltaire. Tak narodził się dadaizm, uważany za odpowiedź na absurdalność wojny i reakcję na niedorzeczność nacjonalistycznych haseł, jakie zdominowały Europę Zachodnią pod koniec I wojny światowej. Jego nazwa wiać się miała od przypadkowo wylosowanego słownikowego hasła - dada, oznaczającego gaworzenie dziecka lub drewnianą zabawkę, konika.
Z Zurichu dadaizm rozpowszechnił się na inne państwa Europy Zachodniej (Francja, Niemcy) oraz na Stany Zjednoczone. W Polsce prawie nie występował (kilka nawiązań do poetyki dadaizmu znajdujemy w utworach Aleksandra Wata i Juliana Tuwima. Co ciekawe, Julian Przyboś ostro kytykował działalność grupy: „Poematy dadaistyczne mogłaby wybierać i składać papuga kataryniarza. Z obracania mechanicznego młynka do słów nic artystycznego powstać nie może”.
Założenia dadaizmu:
- dowolność wyrazu,
- negacja „wszystkiego”: „Nie chcemy nic wiedzieć, że przed nami istnieli jacykolwiek ludzie”
- anarchia i nihilizm,
- zerwanie z wszelką tradycją, odrzucanie kanonów, norm, wartości,
- swoboda twórczości i idea absolutnej wolności,
- zanegowanie wspólnoty pojęć między twórcą a jej odbiorcą, kategorii „geniusza” czy „dzieła sztuki”,
- sprzeciwienie się tradycyjnym kanonom piękna,
- zrównanie statusu społecznego wszystkich ludzi w myśl słów „Wszyscy są prezesami!”
- zafascynowanie prymitywizmem, witalnością, spontanicznością,
- nonsens, bezsens i alogiczność w technice tworzenia „dzieła”, programowy bezsens artysty: „Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, otrzymacie poemat dada”.
- szokowanie
Co ciekawe zanik dadaizmu wiązał się z powstaniem surrealizmu, wielu twórców zniechęconych nim przyklasnęło założeniom surrealistów; np. Duchamp, Ernst, Appolinaire, Breton.
SURREALIZM (NADREALIZM):
Termin surrealizm po raz pierwszy użyty został w 1917 r. przez Appolinaire'a na określenie tego wszystkiego, co stoi w opozycji wobec klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi, jako zastanym i przeżytym konwencjom w sztuce. W 1924 r. Andre Breton ogłasza Manifest surrealizmu, w przedmowie pisze, że zainteresowania surrealizmu dotyczą tego wszystkiego, co związane jest z ludzkim umysłem i założeniami freudowskimi. Sztuka ma
być formą ekspresji stanów podświadomych i wpływać na obyczajowość i sferę kultury społecznej. Po ogłoszeniu manifestu odbyły się liczne wystawy, wystąpienia przedstawicieli tego kierunku. Warto zaznaczyć że dotyczył on głównie malarstwa i literatury.
Surrealizm wiązał się z działalnością polityczną; propagował antyfaszyzm, antymilitaryzm. Priorytetem w literaturze dla surrealistów stało się spenetrowanie sfery nieświadomości, w której postrzegali siłę kierującą postępowaniem człowieka, niezależną od jego woli. Ogromną rolę twórczą przypisywali niepohamowanej wyobraźni, uwolnionej od zasad logiki. To ona jedyna miała pokazywać prawdę o człowieku i o świecie, odkryć ich tajemniczą stronę. Negując dotychczasowe kategorie czasu, przestrzeni, dotychczasowe sposoby postrzegania rzeczywistości, za najważniejszą wartość uważali wolność: Jedyne słowo wolność podnieca mnie jeszcze.
Głównymi formami wyrazu w literaturze surrealizmu były:
- czarny, absurdalny, groteskowy humor,
- tworzenie tekstów według zasady tzw. pisania automatycznego, czyli wyrwanego spod kontroli logiki zapisu myśli, według zaleceń A. Bretona:
- zerwanie z logicznym następstwem słów,
- „gra wyobraźni”,
- poetyka snu.
Recepcja surrealizmu w Polsce była nikła. Surrealizm uprawiali; w swojej wczesnej twórczości Adam Ważyk, Aleksander Wat i Jan Brzękowski.
NEOKLASYCYZM:
to nowe ujęcie tendencji klasycystycznych w sztuce, literaturze (przede wszystkim w poezji), muzyce i architekturze, powstał pod koniec XIX wieku we Francji (1891 – Jean Moreas), ale w Polsce zaczął być widoczny po roku 1908, jego przedstawiciele to twórcy skupieni wokół miesięcznika „Museion” (1911-1913), m.in. Mieczysław Jastrun, Leopold Staff i Jarosław Marek Rymkiewicz. Z założenia klasycyzm jest najmniej rewolucyjną awangardową koncepcją, kontynuuje bowiem założenia poprzednich kierunków – klasycyzmu i symbolizmu. Dąży do stworzenia tzw. poezji czystej, odwołującej się do filozofii, etyki, moralności, religijności. Najważniejszą wartością według neoklasyków była spójność i ciągłość kultury, refleksji oraz twórczości artystycznej, ponieważ w nich poszukiwano tego, to stałe, odwieczne, prawdziwe. W literaturze francuskiej przedstawicielami neoklasycyzmu byli twórcy związani z czasopismem „Nouvelle Revue Française”: Paul Valery, James Tissot..
Angielska odmiana neoklasycyzmu to imaginizm (T. Eliot), rosyjska – akmeizm (N. Gumilowa, O. Mandelsztam, A. Achmatowa).
KREACJONIZM:
łac. creatio oznacza „tworzenie”, nurt ten stanowi reakcję na mimetyczną teorię sztuki oraz praktyki realizmu i naturalizmu, nie ma jednak ani sprecyzowanych ram czasowych, ani konkretnych przedstawicieli czy swoich teoretyków. Zakładał dążenie twórcy do takiej konstrukcji dzieła, w której obrębie świat przedstawiony nie jest odbiciem rzeczywistości, ale mniej lub bardziej swobodnym wytworem jego wyobraźni. Przykładami dzieł, które zostały napisane zgodnie z tą teorią są:
- Sklepy cynamonowe Bruno Schulza; - Ferdydurke Witolda Gombrowicza; - Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza.
PSYCHOLOGIZM:
nurt w prozie narracyjnej i dramaturgii XX wieku, powstał pod wpływem koncepcji Henri Bergson, Zygmunt Freud, Friedricha Adlera, Carola Gustawa Junga. Za prawodawce nowoczesnego psychologizmu uważany jest Marcel Proust (W poszukiwaniu straconego czasu). Psychologizm n ie miał nigdy określonej poetyki, jednak znamienne było dla niego wzmożone zainteresowanie procesami życia wewnętrznego i tendencją do ujmowania postaci literackich wyłącznie w kategoriach psychologicznych. Na plan pierwszy literatury związanej z tym nurtem wysuwa się ukazanie motywacji psychologicznych postaci (to one decydować mają o każdym aspekcie życia czy sztuki) przy jednoczesnym ograniczeniu motywacji społeczno - obyczajowych. Utwory reprezentujące ten nurt często zajmowały się ukrytymi kompleksami psychicznymi, obsesyjnymi namiętnościami, wyobcowaniem jednostki ze społeczeństwa, mechanizmami pamięci, wspominania i wyobraźni, marzenia sennego.
W literaturze polskiej przedstawicielami psychologizmu są:
- Zofia Nałkowska (np. Granica),
- Maria Kuncewiczowa (np. Cudzoziemka),
- Jarosław Iwaszkiewicz (Brzezina, Panny z Wilka),
- Tadeusz Breza (np. Adam Grywałd),
- Adolf Rudnicki (Szczury, Niekochan