Gatunki literatury ludowej

Literatura ludowa rozwija się w zasadzie poza obrębem usankcjonowanej tradycji kulturalnej (czasami na nią owa tradycja oddziaływa, ale nie stanowi jednak wzoru, wartości podstawowej). Oddziałuje na nią zespół przeświadczeń, wyobrażeń i tworów artystycznych, które czasami od wieków należą do danej grupy społecznej, są istotnym składnikiem jej kultury duchowej. Przez literaturę ludową rozumieć należy tę literaturę, która jest wytworem ludu wiejskiego, życia kulturalnego wsi jako specyficznie zorganizowanej zbiorowości. Nie tematyka decyduje o przynależności utworu do literatury ludowej, jej swoistość bowiem wyznaczają: geneza, sposoby przejawiania się i funkcja w ramach wiejskiej grupy społecznej.

W społeczności wiejskiej istnieje pewien zespół obiegowych wątków kulturalnych, powstałych w ciągu wielowiekowego rozwoju, przekazywanych z ust do ust, z pokolenia na pokolenie, wątków ze swej natury anonimowych, stanowiących dobro ogólne. Sposób przekazywania literatury ludowej był związany z życiem społecznym wsi. Pewne typy utworów czy wręcz poszczególne utwory mogły być wykonywane tylko w określonych przypadkach (np. na ślubie). Utwór ludowy niejako istniał wraz z okolicznościami, w których go reprodukowano. Ten swoisty związek twórczości z życiem stanowi istotną właściwość literatury ludowej (miała towarzyszyć chłopu w różnych przejawach jego egzystencji).

Poezja liryczna (pieśni)

- nie istnieje ona samodzielnie: występuje zawsze w powiązaniu z muzyką, jest częścią składową sztuki synkretycznej, której poszczególne elementy są ze sobą nierozerwalnie związane. (Była w istocie utworem przeznaczonym do śpiewania, muzyka nie była do niej dorabiana później, działo się raczej odwrotnie)

- budowa pieśni: ich warstwa słowna była tak kształtowana, by jak najlepiej przylegała do muzyki

- bywa wykonywana nie ze względu na swe właściwości artystyczne, ale dlatego, że wiąże się z pewną sytuacją życiową (na podstawie tego powstała klasyfikacja pieśni)

- KLASYFIKACJA PIEŚNI

• Pieśni obrzędowe - najbardziej odporne na wpływy literatury oficjalnej oraz obcej twórczości ludowej, część tradycyjnego obchodu. Wyróżniamy w nich dwa poddziały. Pierwszy z nich tworzą pieśni związane z obrzędami rodzinnymi (chrzciny, wesele, pogrzeb) i mają ustalony schemat i określone miejsce. Drugi poddział pieśni obrzędowych tworzą te, które są związane z doroczną tradycją dyngusu, dożynek, sobótki itd. + kolędy, pastorałki (uroczystości powtarzające się co rok)

• Pieśni związane z różnymi okolicznościami życia chłopa, nie uświęcone w formie przez wieki, liczne wśród nich są pieśni miłosne, związane nierozerwalnie z obyczajowością wiejską (tworzące bardzo bogatą i wyodrębnioną grupę)

• Pieśni rodzinne - ich przedmiotem są często skargi na złego ojca, na matkę, która sprzeciwia się zamążpójściu córki itp., odzwierciedlają również codzienne kłopoty chłopów (wśród tych pieśni swoisty charakter mają kołysanki - wielka prostota i niepowtarzalny urok)

• Pieśni komiczne - zazwyczaj bardzo rubaszne, ujawniające talent satyryczny anonimowych twórców wiejskich

• Pieśni buntownicze - zawiera w sobie pierwiastki satyryczne, akcenty buntu skierowane przeciw feudalnemu dworowi (najlepiej obrazują warunki społeczno-historyczne, w których powstawały ludowe śpiewki; charakter antypańszczyźniany)

• Pieśni związane z zawodem - 1) pieśni pasterskie, śpiewane zazwyczaj przez samotnych pasterzy, najbardziej refleksyjny charakter 2) pieśni dziadowskie, tzn. pieśni żebraków, czerpią wątki z dziejów narodowych, z historii Kościoła, częste są w nich motywy fantastyczne, baśniowe oraz wydarzenia z życia codziennego, zbliżają się do literatury jarmarcznej 3) własne rodzaje pieśni wytworzyli sobie również myśliwi, flisacy, górnicy, żołnierze

*kryterium powyższego podziału: kryterium okoliczności oraz poboczne - kryterium tematu.

- STYL I KOMPOZYCJA PIEŚNI LUDOWYCH

• Dwa najważniejsze czynniki wyznaczające strukturę pieśni: przekazywane z ust do ust, bez zapisywania, oraz związek z muzyką.

• Przez konieczność zapamiętania: powtórzenia, paralelizmy, symetryczna budowa

• Przez związek z muzyką: prawie zawsze budowa stroficzna, przeważają zwrotki czterowersowe.

• Bezpośrednie zestawienie świata przyrody i świata uczuć ludzkich - paralelizm (obraz przyrody sugeruje nastrój i ton uczuciowy, może ponadto tworzyć tło)

• Powtórzenia: służą wytworzeniu powolnego tempa, które współtworzy elegijny charakter utworu. (Np. opatrywanie jednego przedmiotu stale tym samym epitetem); refren - ten sam wyraz lub zespół wyrazów stale powtarza się w tym samym miejscu układu stroficznego

• Brak spójności, brak związku myślowego i obrazowego pomiędzy poszczególnymi fragmentami - częste zjawisko (fragmentaryczność również w sposobie ujmowania świata przedstawionego, konstrukcji bohaterów - każda z występujących postaci jest nosicielem jednej tylko cechy, jednego tylko uczucia)

• Skłonność do typowości - ukazywanie zjawisk tylko w ich ogólnym zarysie, bohaterowie są typami, nie indywidualnościami itd.

Pogranicza epiki i liryki

- Brak polskiej ludowej epiki poetyckiej w wielkim stylu, w większym formacie, epiki o charakterze bohaterskim (w porównaniu z np. Pieśnią o Rolandzie, cyklem o Nibelungach, sagą, bylinami, poematem Słowo o wyprawie Igora), nie znaczy to jednak, że polska twórczość ludowa jest w ogóle pozbawiona poezji o charakterze epickim; występują wyraźnie, lecz zawsze w porównaniu z elementami lirycznymi, i to zazwyczaj w utworach krótkich i dających się realizować muzycznie (są więc pewną odmianą pieśni ludowych). Ich zasadniczym środkiem konstrukcyjnym jest narracja, opowieść o jakimś wydarzeniu, nie tworzą one nigdy szerokiej fabuły (opowieść o jednym fakcie). Często są o charakterze historycznym, czasami również wątki z życia codziennego, najczęściej niezwykłe (utwory z czasów nowszych, uniezwyklenie tych wydarzeń, które mogły zajść w najbliższym otoczeniu ludowego twórcy).

- Uniezwyklenie występuje najsilniej w balladach ludowych, wśród nich znajdują się najbardziej reprezentatywne utwory polskiej poezji ludowej (np. Pani pana zabiła). Przedmiotem ballady bywa zazwyczaj wydarzenie niezwykłe, często o znamionach tragicznych (bardzo istotny silnie zaakcentowany konflikt) Fantastyczność wynika z udziwnienia konfliktów należących do świata dostępnego zmysłom. Charakterystyczne też jest nastawienie moralistyczne, nie znane innym formom poezji ludowej.

Dramat ludowy

- nie istnieje w postaci tekstu pisanego: i tutaj zasadniczym środkiem upowszechniania jest ustny przekaz - dramatu nie opowiada się, lecz wystawia toteż dramat ludowy realizuje się wyłącznie w postaci widowiska scenicznego. Przedmiotem jego są pewne tradycyjne wątki, wyposażone w określone sytuacje, w których występują zawsze Ci sami bohaterowie. Tekst dramatu jest pochodną tych ustalonych już elementów i powstaje w trakcie realizacji widowiskowej.

- Najsłynniejsza i reprezentatywna forma: podstawowy gatunek włoskiego teatru ludowego commedia dell'arte

- Polski dramat ludowy mógł być realizowany w postaci przedstawienia tylko w związku z określonymi obrzędami (w większości religijnymi); wywodzi się prawdopodobnie ze średniowiecznego teatru religijnego, istniejącego przy kościołach i klasztorach. Przeważająca większość utworów zaliczanych do dramatu ludowego wiąże się z obrzędami Bożego Narodzenia. Najczęściej ich bohaterem jest traktowana humorystycznie postać Heroda. (Nie kontemplowano przeżyć religijnych lecz ilustrowano elementy wierzeń; w powiastkach pełnych grozy znajdowały się również elementy humorystyczne, satyryczne)

- Szopki - marionetkowe widowiska jasełkowe opowiadające zazwyczaj o zdarzeniach towarzyszących narodzeniu Chrystusa; W zasadniczy wątek religijny wprowadzane były wątki przejęte z codziennego życia chłopa, wprowadzano też liczne kolędy, szopki stanowiły często teatr przenośny, z którym kolędnicy chodzili po domach

- Do dramatu ludowego zaliczają się także misteria, zachowane tylko we fragmentach. Wywodzą się one ze sztuki kościelnej, lecz tak zostały dalece przyswojone przez wiejskich twórców, że stały się składową częścią literatury ludowej. Misteria czerpały materiał z Biblii i z żywotów świętych.

- Intermedia - pierwotnie stanowiły one humorystyczne wstawki w przedstawienia poważne, ich zadaniem było rozweselanie widzów; występują też samodzielnie: stanowią zazwyczaj rubaszne sceny o silnych akcentach satyrycznych, bohaterowie - ludzie znani ludowym artystom z bezpośredniego doświadczenia; motywy fantastyczne: postać diabła (często humorystycznie traktowana)

Proza ludowa

- również przekazywane ustnie, choć wykonywane bez muzyki, nie postała powieść, brak większych rozmiarów w polskiej prozie ludowej żywiołem polskiej prozy ludowej są utwory krótszych rozmiarów: gawędy, baśnie, legendy itp.

- nie mogła być cząstkami obrzędów ani towarzyszyć pracy chłopów. Opowiadacz znajdował się w trakcie swej relacji w nieustannym kontakcie ze swymi słuchaczami, dostosowywał do nich swą opowieść, opowiadał tak, jakby z nimi rozmawiał. Nie było dystansu pomiędzy opowiadającym a słuchaczami.

- Mają z natury charakter gawędziarski

- Tekst opowiadacza nie jest łatwy do zapamiętania w porównaniu z poezją ludową, więc nie jest przekazywany z ust do ust z pokolenia na pokolenie cały tekst, lecz pewne ustalone elementy tekstu. Z przekazywanych elementów treści opowiadacz przejmuje niekiedy całe wątki w postaci konkretnej fabuły, niekiedy zaś tylko poszczególne motywy, które wprowadza w nowe związki (gdyż motywy są wędrowne)

- Najwięcej motywów wędrownych występuje w baśniach - są to utwory treści fantastycznej, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach, które dzieją się zazwyczaj w nieokreślonym miejscu i czasie i są najczęściej powiązane ze zjawiskami nadprzyrodzonymi, przede wszystkim z czarami.

- Bajki - opowiadają o zwierzętach traktowanych antropomorficznie i mają często charakter moralnego pouczenia

- Legendy - związane przede wszystkim z tradycjami religijnymi, stanowią opowieści o faktach podawanych do wierzenia przez Kościół (motywy znane z Biblii i żywotów świętych), elementy niezwykłości i cudowności, choć podejmują wątki religijne to nie trzymają się zazwyczaj oficjalnej kościelnej wersji, stanowią raczej swobodne fantazje na ich temat

- Podania - bliskie legendom, są to opowieści o postaciach rzeczywistych lub podawanych za rzeczywiste i dotyczą zdarzeń (najczęściej historycznych), które w jakiś sposób utkwiły w pamięci mieszkańców danej miejscowości bądź okręgu, elementy fantastyczne, choć w mniejszym stopniu niż w baśniach

- Opowiadania humorystyczne - charakter satyryczny, bohaterem jest najczęściej przysłowiowy głupek, który znalazł się w jakiejś absurdalnej sytuacji

- Przysłowia - zarówno prozatorskie, jak i wierszowane; mają na ogół charakter maksymy o pewnej treści ogólnej, zwykle zawiera stwierdzenie jakiegoś faktu, za którym kryje się pewne głębsze znaczenie, bądź też utrzymane jest w formie pouczenia skierowanego do odbiorcy; często charakter obrazowy, nieobcy im jest dowcip, polegający na zaskakujących zestawieniach. (Biernat w Lublina i pierwszy zbiór przysłów).

Zmiany w literaturze ludowej

- chłop mógł sięgać po dzieła literatury pisanej

- literatura ludowa stopniowo traciła swoją odrębność

- miejsce anonimowego twórcy zajął autor znany z nazwiska i imienia

---