Podstawy psychologii – egzamin

Wykład 1,2

Opracowała Marzena Omen-Wiśniewska

1. Etymologia nazwy „psychologia” i historia tej nazwy

Etymologicznie „psychologia” to „nauka o duszy”.

Po grecku „dusza” to „ψυχή” („psychē”), „nauka, wiedza” to „λόγος” („lógos”).

Nazwa „psychologia” pojawiła się dopiero w czasach nowożytnych (XV wiek).

Symbolem psychologii jest grecka litera „psi” (duża: Ψ lub mała: ψ).

2. Poglądy wybranych filozofów na temat relacji między ciałem i duszą

Filozof grecki DEMOKRYT z Abdery żył na przełomie V i IV wieku p.n.e. (460 - 370 p.n.e.

Demokryt był pierwszym przedstawicielem monizmu materialistycznego, czyli poglądu, że rzeczywistość ma jednolitą naturę (monizm) i że nie istnieje nic poza materią (materializm).

PLATON (V / IV wiek p.n.e.) był dualistą: zakładał istnienie w człowieku dwóch niezależnych od siebie pierwiastków: duchowego i materialnego. Dusza ludzka nie ma początku i końca.

ARYSTOTELES (IV wiek p.n.e.) napisał pierwszą filozoficzną rozprawę na temat duszy.

Duszę określał jako formę ciała. Pogląd Arystotelesa na relacje ciała i duszy nazwano hylemorfizmem.

Hylemorfizm to pogląd, że aktywność duszy (psychika) jest przejawem działania materialnego ciała, które ma bardzo złożoną (w porównaniu ze zwierzętami) formę (budowę). Arystoteles w sprawie relacji ciało-dusza zajmował stanowisko monistyczne - przyjmował, że człowiek składa się z jednego rodzaju tworzywa.

Arystoteles rozróżniał „rozum (umysł) czynny” i „rozum (umysł) bierny”. Pierwszy uważał za nieśmiertelny a drugi za śmiertelny, ginący wraz z ciałem.

Arystoteles znany jest też z wyróżnienia czterech rodzajów przyczyn: przyczyny sprawczej, celowej, materialnej i formalnej. Zostaną tu omówione pierwsze dwie.

Przyczyna sprawcza to zdarzenie wywołujące skutek w postaci innego zdarzenia. Przyczyna celowa to zdarzenie, które ktoś stara się wywołać.

Arystotelesowskie rozróżnienie przyczyny sprawczej i celowej można odnieść do używanego współcześnie rozróżnienia zachowań reaktywnych i zachowań celowych. Zachowanie reaktywne (reakcja) to odruch będący automatyczną odpowiedzią na jakiś bodziec. Zachowanie celowe to dążenie do osiągnięcia określonego celu.

Święty TOMASZ z Akwinu żyjący w XIII wieku ( ur. ok.1225, zm.1274) nawiązał do Arystotelesa. Uważał, że dusza jest formą ciała a więc ciało i dusza stanowią jedność. Traktował duszę jako stworzoną (wraz z ciałem), ale nieśmiertelną. Pogląd, że rozumna dusza jest formą ciała, uznano za składnik oficjalnej nauki kościoła rzymskokatolickiego W wyznaniu wiary (Credo) przyjętym w kościele rzymskokatolickim jest mowa o zmartwychwstaniu ciała.

Rene Descartes [Czytaj: Dekart] określany w Polsce mianem KARTEZJUSZ (XVII w.) kontynuował dualizm platoński. Przyjął, że nieśmiertelna dusza „kontaktuje się” ze śmiertelnym ciałem w miejscu, w którym znajduje się szyszynka. Kartezjusz wprowadził pojęcie „łuku odruchowego”.

Wilhelm LEIBNITZ dał początek idei tzw. „paralelizmu psychofizycznego” (paralelizm= równoległość, w tym przypadku chodzi o równoległość tego, co dzieje się w ciele i w duszy).

Mikołaj MALEBRANCHE rozwinął koncepcję formułowaną już wcześniej przez innych autorów zwaną okazjonalizmem. W myśl tego poglądu zdarzenia fizyczne i zjawiska psychiczne są skoordynowane dlatego, że Bóg stale (na bieżąco) je koordynuje. Okazją do działania Boga są ludzkie decyzje oraz procesy zachodzące w ciele.

Niderlandzki filozof SPINOZA uważał, że zjawiska fizyczne i psychiczne są to dwie strony tych samych zjawisk.

Spinoza jest uważany za panteistę utożsamiającego wszechświat z Bogiem. Dwie strony zjawisk (fizyczna i psychiczna) to jakby dwa aspekty tej samej boskiej rzeczywistości.

Podsumowanie przedstawionych informacji dotyczących poglądów różnych filozofów na tzw. problem psychofizyczny, czyli problem relacji między sferą psychiczną (duszą) a sferą cieles-ną ujmę w następującą tabelę (Tab. 1).

Tab.1. Sześć sposobów, w jakie ujmowano tzw. problem psychofizyczny

Nazwa stanowiska	Treść stanowiska	Przedstawiciele
A. Monizm psychofizyczny	Natura człowieka jest jedna
A 1. Monizm materialistyczny	Człowiek to tylko ciało	DEMOKRYT, De la METTRIE
A 2. Monizm idealistyczny	Człowiek to tylko dusza	BERKELEY
A 3. Hylemorfizm	Ciało i dusza stanowią jedną substancję, dusza to forma ciała	ARYSTOTELES, św. TOMASZ z Akwinu
A 4. Panteizm	Procesy fizyczne i procesy psychiczne to dwie strony tych samych zjawisk	SPINOZA
B. Dualizm psychofizyczny	Natura człowieka jest podwójna (stanowi ją ciało i dusza)
B 1. Interakcjonizm	Dusza i ciało są niezależne, ale oddziałują na siebie	PLATON, KARTEZJUSZ
B 2. Paralelizm psychofizyczny	Procesy fizyczne (w ciele) i procesy psychiczne (w duszy) są równoległe, ale bezpośrednio nie zależą od siebie	LEIBNITZ, MALEBRANCHE

3. Powstanie psychologii naukowej

„Psychologia ma długą przeszłość, ale krótką historię” - tak napisał Hermann EBBINGHAUS

Za umowną datę narodzin psychologii naukowej przyjęto rok 1879. Uważa się, że wówczas Wilhelm WUNDT założył na Uniwersytecie w Lipsku pierwsze w świecie laboratorium psychologiczne.

Zarówno data powstania laboratorium w Lipsku, jak i określenie, że rozwijana odtąd psychologia ma charakter naukowy, mają charakter umowny.

Wilhelm WUNDT ukończył studia medyczne, specjalizował się w fizjologii. Został profesorem filozofii. Opublikował 10 tomowe dzieło Psychologia ludów. Wundt uważał, że psycholodzy powinni traktować duszę jako ogół procesów psychicznych, nie zaś jako szczególny rodzaj substancji stanowiącej „nośnik” procesów psychicznych. Swój pogląd na duszę określał Wundt jako „aktualistyczną teorię duszy”. Pod kierunkiem Wundta prowadzono badania głównie nad wrażeniami, spostrzeżeniami i szybkością reakcji.

W Polsce trzy pionierskie laboratoria psychologiczne założono w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku (w Krakowie, Lwowie i Warszawie).

5. Typy i przykłady określeń przedmiotu psychologii

Psychologia interesuje się zarówno zjawiskami psychicznymi jak zachowaniem się. Tego typu ujęcie przedmiotu psychologii jest obecnie najbardziej rozpowszechnione.

Definicja pochodząca z podręcznika prof. Tadeusza TOMASZEWSKIEGO wydanego w roku . „Wstęp do psychologii: „Psychologia jest to nauka o wyższych czynnościach istot żywych”¹

6. Psychologia jako nauka o człowieku i jego czynnościach

Tadeusz Tomaszewski jest przedstawicielem tzw. „szkoły lwowskiej”- grona naukowców będących uczniami pracującego we Lwowie polskiego filozofa Kazimierza TWARDOWSKIEGO. W 1963 r. podał swą pierwszą definicję terminu „czynność”: Tę definicję poddał krytycznej analizie mistrz Tomaszewskiego KREUTZ.

Tadeusz Tomaszewski w ramach drugiego ujęcia swej teorii czynności zaproponował (w roku 1975), by jako kluczowe terminy charakteryzujące „czynność” potraktować pojęcia „zadania” i „wyniku”.

„Zadanie” (Z) to sytuacja, którą człowiek chciałby zmienić, aby osiągnąć jakiś pożądany stan rzeczy.

„Wynik” (W) to pożądany stan rzeczy, który człowiek chciałby osiągnąć.

Drugą wersję teorii czynności Tadeusza Tomaszewskiego ujmowała symbolicznie jego formuła:

Z (S - R) W.

Człowiek, który chce zmienić niekorzystną dla niego sytuację (ta zmiana to ZADANIE) w sytuację korzystną (czyli w sytuację stanowiącą założony WYNIK), musi liczyć się z tym, że w trakcie jego działań zmierzających do osiągnięcia wyniku będą na niego działać różne bodźce (S) wywołujące jego reakcje (R). Wiedząc, jakie bodźce wywołują u niego jakie reakcje (S₁-R₁; S₂-R₂; S₃-_,R₃ itd.), człowiek musi tak sterować swoim zachowaniem, aby stykać się z bodźcami, które wywołają reakcje ułatwiające mu osiągnięcie wyniku (na przykład z bodźcem S₁, który wywoła pożądaną reakcję R₁), natomiast musi unikać stykania się z bodźcami, które wywołają reakcje utrudniające lub uniemożliwiające mu osiagnięcie wyniku (na przykład z bodźcem S₂, który mógłby wywołać niepożądaną reakcję R₂).

Formuła: Z (S – R) W odnosi się do dwóch rodzajów zachowań: do zachowań celowych (Z-W) i do zachowań reaktywnych (S-R).

W jednej ze swych ostatnich prac Tomaszewski (1998, s. 170) zdefiniował „czynność” jako „zachowanie ukierunkowane na osiągnięcie określonego stanu końcowego i zorganizowane ze względu na możliwość osiągnięcia tego stanu”.

Określił psychologię jako naukę o czynnościach człowieka i o człowieku jako podmiocie czynności.

W psychologii światowej teorią czynności zajmowało się w czasie, gdy czynił to Tomaszewski, niewielu autorów. Idee podobne do koncepcji Tomaszewskiego rozwijał niezależnie od niego radziecki psycholog Aleksiej Nikołajewicz LEONTIEW, amerykańscy psycholodzy George MILLER i współpracownicy (Eugene GALANTER i Karl PRIBRAM). Są oni autorami przetłumaczonej w roku 1980 na język polski książki Plany i struktura zachowania). Autorzy tej książki uznali, że elementarną jednostką działania jest zbiór operacji, któremu nadali skrótową nazwę TOTE. Są to pierwsze litery czterech angielskich słów (TEST = sprawdź, OPERATE = zadziałaj, TEST = sprawdź, EXIT = zaprzestań działania, „wyjdź” [dosłowne znaczenie słowa exit]).

Psychologia akademicka jest wykładana w szkołach wyższych, przedstawiana jest w akademickich podręcznikach psychologii.

Psychologię akademicką nazywa się też psychologią teoretyczną. Badania zmierzające do sprawdzania wartości teorii nazywa się badaniami podstawowymi.

7. Główne dziedziny psychologii akademickiej

7.1. Psychologia ogólna

Przedmiotem psychologii ogólnej są dwie dziedziny: zagadnienia dotyczące całej psychologii jako nauki i funkcjonowanie człowieka dorosłego, niezaburzonego.

Wyróżnia się też psychometrię (jest to dział psychologii ogólnej zajmujący się pomiarem właściwości psychicznych, w szczególności zaś przy pomocy testów i kwestionariuszy).

7.2. Psychologia rozwojowa

Przedmiotem psychologii rozwojowej są zmiany w psychice i zachowaniu, które zachodzą regularnie wraz z wiekiem bądź wraz ze zmianą warunków życia. Od kilkudziesięciu lat psychologia rozwojowa interesuje się całym życiem ludzkim od okresu przed urodzeniem się (od okresu prenatalnego) aż do śmierci.

8. Psychologia jako wiedza praktyczna

8.1. Ogólne uwagi o psychologii praktycznej i jej relacji do psychologii teoretycznej

Synonim psychologii praktycznej – „psychologia stosowana”.

8.2. Główne działy psychologii praktycznej

8.2.1. Psychologia kliniczna

Psychologia kliniczna zajmuje się prawidłowościami leczenia zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Chodzi przede wszystkim o leczenie metodami wpływającymi na sferę psychiki (różne odmiany psychoterapii).

9. Psychologia jako zawód w Polsce

Największe polskie stowarzyszenie zrzeszające psychologów to działające od 1949 r. Polskie Towarzystwo Psychologiczne (PTP).

Pod koniec 2006 roku PTP zrzeszało ponad 4100 członków zwyczajnych

„Członkiem zwyczajnym [PTP] może zostać osoba mająca dyplom magistra psychologii.

Dnia 1 marca 2001 Sejm uchwalił " Ustawę o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów" (197 posłów za, 176 przeciw, 25 wstrzymało się). Ustawa została skierowana do Senatu RP.

Jeszcze w tym samym 2001 r. przyjęto, że Ustawa, będzie obowiązywać dopiero od 1stycznia 2006 r.

oficjalnej oceny Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (z marca 2010 r.): „ustawa [o zawodzie psychologa...] obowiązuje, ale nie ma możliwości wykonywania jej z powodu braku samorządu. Aby być wpisanym na listę psychologów, po ukończeniu studiów należy odbyć „podyplomowy staż zawodowy.

10. Czy jest jedna psychologia czy jest wiele psychologii ?

Pod koniec XIX wieku Franz BRENTANO napisał : „Na miejsce wielu psychologii musimy wprowadzić jedną psychologię”

---

1. W jednej ze swych ostatnich prac Tomaszewski (1998, s. 170) określił psychologię jako naukę o czynnościach człowieka i o człowieku jako podmiocie czynności. Wiadomość ta pojawi się jeszcze raz na str. 19 niniejszych Materiałów. Jest tam zaznaczona jako wiadomość A (zapisana tłustym drukiem i podkreślona).↩