mesjanizm
Bóg nie odpowiedział dumnemu Konradowi, miotającemu się w celi pod presją
uczucia, ale odpowiedział skromnemu duchownemu - Piotrowi (nazywał siebie
"prochem i niczem"). Ksiądz Piotr przeżył widzenie, które jest odpowiedzią Boga
- mistycznym uniesieniem, w którym dane jest mu widzieć dzieje Polski i jej
przyszłość. Wizja jest romantyczną realizacją hasła mesjanizmu narodowego, bo
ksiądz Piotr widzi dzieje Polski ułożone na wzór dziejów Chrystusa - męczeństwo
polskiego narodu ma zbawić inne ludy walczące o wolność.
Widzenie księdza Piotra:
1. Spojrzenie z "lotu ptaka" - splątane drogi wiodące na północ, mnóstwo wozów
wiozących Polaków na Sybir. Porównanie cara do biblijnego Heroda - mordercy
dzieci.
2. Wizja pojedynczego człowieka, który ocalał i będzie wskrzesicielem narodu.
Jego imię - czterdzieści cztery (mesjanizm jednostki).
3. Naród "związany" i Europa, która "nad nim się urąga". Wizja procesu na wzór
losów Chrystusa. Porównanie Gala (Francja) do Piłata, który "umywa ręce", ale
jednak wydaje wyrok.
4. Droga krzyżowa - "Naród-Chrystus" dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy
zabory), a ramiona rozciąga na całą Europę.
5. Ukrzyżowanie - na wzór Matki Boskiej Naród opłakuje matka Wolność. W bok
rani go żołdak Moskal.
6. Wniebowstąpienie - Naród unosi się ku niebu w białej szacie, lecz przemienia
się w portret wybawcy - namiestnika wolności.
Wizja jest niejasna. Postać o trzech obliczach stoi na trzech stolicach i
trzech koronach - pognębienie zaborców. Powtarza się jego imię - czterdzieści
cztery. Obrazy z Widzenia księdza Piotra są niejasne, pełno w nich symboli,
niedomówień i zagadek (podobnie jak w objawieniach biblijnych, np. Apokalipsa
św. Jana). Losy narodu polskiego ukazane są wyraźnie na wzór dziejów Chrystusa,
poszczególne zdarzenia mają swoje analogie - dlatego cała wizja jest literacką
realizacją koncepcji: "Polska Chrystusem narodów" (mesjanizm).
Prometeizm jest to postawa indywidualnego buntu przeciwko Bogu i zgody na
cierpienie za ideę i szczęście ludzi. Wyrasta ona z mitu o Prometeuszu,
który skradł Zeusowi ogień i obdarzył nim ludzi, za co został skazany na
wieczną mękę. Prometeizm stał się jedną z charakterystycznych cech
bohatera romantycznego. Przykładem tej postawy jest Konrad z III części
"Dziadów". Konrad jako wybitna indywidualność, poeta-geniusz o niemal
nadludzkiej wrażliwości jest przede wszystkim żarliwym patriotą. W imieniu
całego cierpiącego narodu samotnie podejmuje walkę z Bogiem. Jednak
opętany przez Szatana Konrad dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga,
grzeszy pychą i ponosi klęskę. Konrad - postawa prometejska, bo podobnie
jak mityczny Prometeusz walczy z Bogiem o dobro ludzi, poświęca się i
cierpi.