DZIECKO W RODZINNYM GOSPODARSTWIE, BHP materiały, BEZPIECZEŃSTWO DZIECI

Ogólny zakres pojęcia "dziecko" w prawie polskim jest zgodny z ustaleniami Konwencji Praw Dziecka. W jej rozumieniu "dziecko" oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat.

Trzeba jednak podkreślić, że w ustawodawstwie polskim używane są także inne terminy, jak na przykład "młodociany" i "małoletni". W rozumieniu Kodeksu Pracy "młodocianym" jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła lat 18, natomiast w rozumieniu Kodeksu Cywilnego "małoletnim" jest osoba, która ukończyła 13 lat, a nie ukończyła 18 lat.

Przedmiotem szczególnego zainteresowania w niniejszym referacie będą dzieci rolników w wieku do 15 lat, żyjących w rodzinach rolniczych.

Większość rodzin wiejskich stanowią rodziny rolnicze, które zachowały charakter tradycyjnej rodziny z właściwą dla niej funkcją ekonomiczną. Istota tej funkcji polega na prowadzeniu przez rodzinę w miejscu jej zamieszkania gospodarstwa rolnego, którego płody przeznaczone są na własny użytek i na sprzedaż.

W ramach funkcji ekonomicznej rodziny rolniczej rozróżnia się funkcję konsumpcyjną oraz ściśle produkcyjną. Produkcja większości gospodarstw rolnych odbywa się wyłącznie siłami członków rodziny właściciela gospodarstwa. Stąd też w ostatnich latach gospodarstwa te określa się jako " rodzinne gospodarstwa rolne", odróżniając je od gospodarstw indywidualnych, zatrudniających pracowników najemnych.

W tradycję rodzinnego gospodarstwa wpisana jest praca wszystkich domowników, również dzieci. Przez wieki tak było, tak jest i zapewne długo jeszcze będzie. Niezbędna jest jednak świadomość, że są prace, których dzieci wykonywać nie powinny, bo zwyczajnie do nich nie dorosły. Mają za mało sił, brakuje im wyobraźni, doświadczenia, nie potrafią właściwie ocenić niebezpieczeństwa, przewidzieć skutków swoich poczynań, a zatrucie czy przeciążenie młodego organizmu może mieć nieodwracalne skutki. Ileż to razy rodzic nie posiada się z dumy, kiedy jego kilku - czy kilkunastoletni syn uruchamia ciągnik, orze pole, obsługuje kombajn. A przecież konstrukcja maszyn rolniczych nie jest obliczona na siły i możliwości dziecka. Fakt, że potrafi ono uruchomić i obsługiwać maszyny, nie świadczy jeszcze, że może przy nich samodzielnie pracować.

W trudnych bowiem sytuacjach dzieci łatwo tracą głowę, wpadają w panikę. Całkiem inaczej niż dorośli postrzegają one świat, inne wartości są dla nich najważniejsze. Znane są przypadki, że dla uratowania ziemniaka dziecko wchodzi pod pracujący kombajn, a w pogoni za powierzoną swej opiece krową czy kurą wybiega na drogę, wprost pod jadący ciągnik czy samochód.

Przy pracach w gospodarstwie nietrudno o nieszczęście. Każda pracująca maszyna - tym bardziej nie w pełni sprawna - stanowi potencjalne zagrożenie. Każdy kontakt ze zwierzętami gospodarskimi wiąże się z ryzykiem. Każda praca z chemicznymi środkami ochrony roślin niesie niebezpieczeństwo zatrucia. Co roku ponad tysiąc dzieci rolników ulega wypadkom podczas wykonywania pracy w gospodarstwie, czy choćby podczas obserwowania pracy rodziców, przebywania w otoczeniu maszyn i zwierząt gospodarskich. Niektóre z nich do końca życia pozostają kalekami - bez rąk, nóg, oczu. Każdego roku kilkanaścioro dzieci - traci życie.

Podejmowanie przez dzieci różnorodnych prac w gospodarstwie rolnym jest dość powszechne. Dzieci wykonują również prace o dużym zagrożeniu wypadkowym i zdrowotnym.

Przedstawiam teraz wykaz jedenastu rodzajów prac wzbronionych młodocianym:
1. Prace związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała.
2. Praca w obciążającym mikroklimacie środowiska pracy.
3. Prace przy nieodpowiednim oświetleniu.
4. Praca w hałasie i drganiach.
5. Prace w polach elektromagnetycznych, elektrostatycznych i narażających na promieniowanie jonizujące, laserowe, nadfioletowe i podczerwone.
6. Prace pod ziemią, poniżej poziomu gruntu i na wysokościach.
7. Prace w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu.
8. Prace w narażeniu na szkodliwe działanie pyłów.
9. Prace w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi.
10. Prace w narażeniu na działanie szkodliwych substancji chemicznych.
11. Prace zagrażające prawidłowemu rozwojowi psychicznemu.

Wobec tych faktów rodzi się pytanie: czy rodzice mogą powierzać dzieciom wykonywanie prac we własnym gospodarstwie rolnym?

Odpowiedź na to pytanie jest trudna i złożona. Wynika to z braku jednoznacznych uregulowań prawnych dotyczących możliwości angażowania dzieci w rodzinnym warsztacie pracy oraz ze specyfiki rodzinnego gospodarstwa rolnego.

Generalnie rodzice mają prawo angażować dzieci do różnych prac na rzecz np. gospodarstwa domowego, jeśli powierzane prace nie zagrażają ich zdrowiu i rozwojowi. Psychologowie i pedagodzy twierdzą, że nawet wskazane jest, aby rodzice angażowali dzieci do różnorodnych prac i kształtowali wobec pracy pozytywne postawy. Niektórzy twierdzą, że największą po odmowie miłości krzywdą, jaką można wyrządzić dziecku, jest nie wdrażanie go do pracy, zaszczepienie niechęci do niej czy pogardy.

Angażowanie dzieci do prac w rolnictwie ma negatywne i pozytywne skutki. Negatywne skutki pracy wynikają z nadmiernego obciążenia pracą, zatrudniania do prac o dużym zagrożeniu zdrowotnym i wypadkowym, zatrudniania do prac przekraczających fizyczne i psychiczne możliwości dziecka albo ze zmuszania do wykonywania pracy.

Należy wymienić somatyczne, psychiczne i społeczne skutki pracy. Jeżeli chodzi o somatyczne skutki pracy należy zaznaczyć, że praca w gospodarstwach tradycyjnych jest głównie pracą fizyczną, z czym wiąże się wydatkowanie przez organizm większej ilości energii. Nadmierny wysiłek, nawet krótkotrwały, przy niestabilnej jeszcze budowie kręgosłupa może powodować jego skrzywienie. Praca dziecka w wymuszonej, nieprawidłowej pozycji (np. obsługa ciągnika w czasie orki) wpływa na deformacje w układzie kostno-stawowym. Przeciwwskazaniem do kierowania ciągnikami i innymi maszynami samobieżnymi przez dzieci jest ich mniejsza sprawność psychofizyczna, na którą składa się: niedojrzałość psychomotoryczna (słaba koordynacja wzrokowo - ruchowa, mniejsza szybkość i precyzja ruchów), niedojrzałość emocjonalna (niezrównoważenie, brak samokontroli), mniejsza sprawność intelektualna, nieumiejętność przewidywania konsekwencji swych zachowań. Obsługa tych urządzeń przez dzieci jest powodem wypadków i urazów. Szczególnie niebezpieczna jest praca dzieci przy zabiegach stosowania chemicznych środków ochrony roślin i nawożeniu mineralnym. W pracach z pestycydami dzieci nie powinny brać udziału, bowiem są to silne trucizny, których mutagenne działanie może spowodować nieodwracalne skutki, ujawniające się w następnych pokoleniach.

Jeżeli chodzi o psychiczne skutki pracy należy podkreślić, że angażowanie dzieci do pracy odbywa się najczęściej na drodze większego lub mniejszego przymusu, bądź to tylko psychicznego (perswazja moralna), nierzadko przymusu ekonomicznego (coś za coś), a nawet fizycznego (kary za odmowę podjęcia pracy). Sytuacje takie powodują, że dziecko przeżywa często stany frustracji spowodowane brakiem możliwości zrealizowania swoich zamierzeń. Przykładowo, dziecko ma ochotę na zabawę, chce odrabiać lekcje, czytać książkę lub realizować inne zainteresowania, ale niestety, w tym czasie należy wykonać pilną pracę w gospodarstwie.

Niekorzystny stan psychiczny powstaje również w sytuacji, gdy dziecko jest zmuszone do wykonywania pracy, której nie lubi lub która go męczy psychicznie. Często też zdarza się, że dzieci wykonują prace niebezpieczne, co wywołuje lęk przed doznaniem urazu, spowodowaniem wypadku. Długotrwałe poczucie zagrożenia, lęk, niezadowolenie z pracy są przyczynami powstania u dzieci stanów nerwicowych. Nadmierne obciążenie pracą oraz wynikające z tej sytuacji stresy i frustracje wywołują niechęci do zawodu rolnika, jak również uczucie niechęci do rodziców.

Ostatnie negatywne skutki pracy to skutki społeczne. Intensywne angażowanie dzieci do prac rolnych powoduje, że dziecko bardzo wcześnie przejmuje role pracownika, osoby dorosłej, co ogranicza lub pozbawia je możliwości realizowania roli dziecka, z którą wiążą się beztroska wieku dziecięcego, zabawa, przyjemność. Dziecko poświęcające dużo czasu na pracę w gospodarstwie ma mniejsze możliwości zdobycia dobrego wykształcenia, rozwijania własnych zainteresowań, nawiązywania szerszych kontaktów społecznych. Nieumiejętne angażowanie do pracy w gospodarstwie powoduje również zaburzenie relacji dziecka z rodzicami, powstają na tym tle konflikty, awantury. Dziecko traci więź ze swoją rodziną, a to pociąga za sobą utratę więzi z szerszym środowiskiem i rodzi się niechęć do zawodu rolnika.

Jeżeli praca dzieci w indywidualnym gospodarstwie rolnym nie obciąża dziecka nadmiernie i nie stwarza zagrożeń zdrowotnych, to wówczas przynosi korzyści w różnych dziedzinach życia całej rodziny, jak i w życiu osobistym dziecka. Znaczenie pracy dzieci można ująć w czterech aspektach: ekonomicznym, wychowawczym, edukacyjnym i zdrowotnym.

Aspekt ekonomiczny pracy - rodzina rolnicza jako jednostka gospodarcza (produkcyjna) wytwarza produkty, które są niezbędne do życia jej członków, natomiast nadwyżki tej produkcji sprzedaje, by zaspokoić pozostałe potrzeby. Dzieci podejmując prace w rodzinnym gospodarstwie rolnym uczestniczą w wytwarzaniu produktów tego gospodarstwa. Zatem praca dzieci w gospodarstwie, nawet najbardziej prozaiczna, ma określoną wartość w tworzeniu dochodu rodziny. Aspekt wychowawczy pracy - pedagodzy i psychologowie podkreślają, że wychowanie przez pracę i do pracy powinno się rozpoczynać możliwie wcześnie. Z pracy w gospodarstwie rolnym dziecko wynosi następujące korzyści wychowawcze:
- nabywa wartościowych cech osobowości, jak cierpliwość, pracowitość, odpowiedzialność, gotowość do poświęceń,
- afirmuje wartość własnej osoby i swoją pozycję w rodzinie,
- uczy się cenić pracę rodziców i innych ludzi,
- uczy się współpracy z innymi, działania w grupie, solidarności,
- uczy się szacunku do przyrody, ziemi, jej plonów,
- przez wspólną pracę tworzy się specyficzna więź między rodzicami i dzieckiem oraz innymi członkami rodziny.

Aspekt edukacyjny pracy - Papież Jan Paweł II w encyklice poświęconej pracy ludzkiej podkreśla, że rodzina jest pierwszą wewnętrzną szkołą pracy dla każdego człowieka. Dzieci uczestnicząc w pracach rolniczych odbywają swoistą praktykę zawodową. Poprzez własną pracę i obserwację pracy rodziców dzieci nabywają również wiedzę teoretyczną. Poznają cykle, procesy i technologie produkcji rolnej. Nie znaczy to jednak, że każde dziecko wychowane w rodzinie rolniczej zdobędzie odpowiednie kwalifikacje w zawodzie rolnika. Bardzo istotnym wyznacznikiem stosunku dziecka do pracy w gospodarstwie, do zdobywania zawodu rolnika jest rodzinna atmosfera. Jeśli dziecko ma poczucie pracy dla dobra całej rodziny, poczucie wspólnoty interesów, wykazuje większą troskę o gospodarstwo. Praca w gospodarstwie rolnym rozbudza zainteresowania wśród pewnej grupy dzieci i wpływa na podjęcie w przyszłości decyzji o wykonywaniu zawodu rolnika lub też ujawnia brak takich zainteresowań.

Aspekt zdrowotny pracy - jeżeli prace wykonywane przez dzieci w gospodarstwie rolnym nie obciążają nadmiernie fizycznie czy psychicznie oraz nie stwarzają innych zagrożeń, to z pewnością wpływają pozytywnie na zdrowie dziecka. Aktywność fizyczna, częste przebywanie na otwartej przestrzeni sprzyjają prawidłowemu rozwojowi organizmu. Dziecko hartuje organizm, zwiększa jego odporność, nabywa tężyzny fizycznej. Praca fizyczna może być również jedną z form odpoczynku po męczącej pracy umysłowej w szkole.

Rodzice zatrudniając dzieci w gospodarstwie, w celu ochrony ich zdrowia, powinni organizować pracę zgodnie z zasadami fizjologii pracy. Nie powinni zlecać dzieciom do wykonywania prac wzbronionych dla młodocianych.

Profilaktyka wypadkowa wśród dzieci prowadzi poprzez przykład bezpiecznych zachowań. Rodzice, dziadkowie - rolnicy - naśladowani przez dzieci, decydują w największym stopniu o poziomie bezpieczeństwa pracy w swych gospodarstwach rolnych. Zadaniem szkoły i instytucji pracujących na rzecz promocji zdrowia na wsi jest zwrócenie uwagi na taki sposób życia i pracy, aby zminimalizować zagrożenia zdrowia wynikające z niedbalstwa, pośpiechu, nieostrożności, niewłaściwego sposobu wykonywania prac, ogólnie z niskiej jakości i kultury życia na wsi. Zmiana mentalności przyszłych rolników jest procesem długotrwałym i bardzo trudnym do przeprowadzenia, lecz podstawowym dla obniżenia wypadkowości w rolnictwie. Na rodzicach, opiekunach spoczywa prawny obowiązek opieki nad dzieckiem, chronienia go przed niebezpieczeństwem. Kiedy zdarzy się wypadek, jest już za późno na zastanawianie się. Wówczas pozostaje wyrzucanie sobie do końca życia zaniedbań, braku wyobraźni, braku odpowiedzialności. Najszczersze jednak wyrzuty sumienia i żal nie przywrócą dziecku ani sprawności, ani tym bardziej życia. Miejmy to zawsze na uwadze.

Na zakończenie przedstawię kilka przykładów wypadków wśród dzieci:
7 - letni Adam przenosząc do piwnicy pusty kosz na ziemniaki potknął się na schodach i upadł doznając urazu ręki
14 - letni Dominik schodząc po drabinie z poddasza chlewni ześlizgnął się ze szczebla i upadł na klepisko, doznał urazu barku
13 - letnia Ewelina podczas zrzucania siana z poddasza obory poślizgnęła się i spadła przez niezabezpieczony otwór zrzutowy, dziewczynka doznała urazu głowy
14 - letnia dziewczynka zrzucając siano z przyczepy spadła wraz z obsuwającymi się kostkami; dziecko złamało obojczyk
13 - letni Michał pomagał przy omłotach żyta, odnosząc kostki spod prasy; w trakcie przenoszenia kolejnej kostki upadł, doznając zranienia oka
15 - letni Karol podczas sadzenia ziemniaków przebywał na pomoście sadzarki, kontrolując równomierność sadzenia; w trakcie pracy doszło do pochwycenia i obcięcia trzech palców przez łańcuch zespołu wysadzającego
12 - letni Daniel wchodząc na drzewo w celu obcięcia piłą ręczną zbędnych gałęzi, spadł z wysokości ok. 2 metrów doznając złamania prawego przedramienia z przemieszczeniem.

Ile dzieci ulega wypadkom?

W 1999 roku rolnicy zgłosili do KRUS 1257 wypadków dzieci do lat 15. Wiele z nich zostało kalekami, a 10 poniosło śmierć. W rzeczywistości liczba wypadków dzieci w gospodarstwach rolnych jest znacznie większa.

Literatura:
1. Bujak F. Wypadki i urazy u dzieci i młodzieży wiejskiej - przyczyny, skutki, profilaktyka. W: Promocja zdrowia w wiejskich szkołach podstawowych. Materiały z konferencji. Lublin 1994
2. Lachowski S., Bujak F., Zagórski J.: Obciążenie pracą dzieci z rodzin rolniczych. Raport z badań. Instytut Medycyny Wsi, Lublin 1998
3. Lachowski S., Zagórski J.: Zagrożenia zdrowia dzieci angażowanych do prac w rodzinnym gospodarstwie rolnym. Instytut Medycyny Wsi, Lublin 1999
4. Lachowski S.: Praca dzieci wiejskich a ich rozwój fizyczny i stan zdrowia. Instytut Medycyny Wsi, Lublin 1999
5. Prozdrowotne wychowanie dzieci i młodzieży. Materiały naukowe. Warszawa 1998
6. Wypadki przy pracy rolniczej i chorobach zawodowych oraz działalność prewencyjna KRUS w 1998 roku. Warszawa 1999
7. Lachowski S.: Zasady udziału dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego. Instytut Medycyny Wsi, Lublin 2000
8. Niebezpieczeństwa w gospodarstwie rolnym. Centrala KRUS, Warszawa 2003