Być dzieckiem rolnika
Stanisław Lachowski
Wiele spośród dzieci wychowujących się na wsi, jest angażowana do prac o dużym zagrożeniu zdrowotnym i wypadkowym, do prac przekraczających ich fizyczne i psychiczne możliwości. Ze statystyk KRUS wynika, że każdego roku około 1400 dzieci na wsi doznaje mniej lub bardziej poważnych uszkodzeń ciała.
Typową cechą rodzinnych gospodarstw rolnych w Polsce jest udział niemal wszystkich członków rodziny w produkcji. Dzięki temu w rodzinach rolniczych dokonuje się w sposób naturalny proces wychowywania przez pracę. Dzieci z tych rodzin od najmłodszych lat uczestniczą nie tylko w pracach gospodarstwa domowego, ale również w pracy zawodowej rodziców. Zdarza się, że bardzo małe dzieci przebywają z rodzicami w czasie prac polowych, ponieważ nie ma możliwości pozostawienia ich w domu lub w żłobku, przedszkolu czy świetlicy. Z czasem dzieci pomagają rodzicom w wykonywaniu niektórych prac, by w końcu przejąć obowiązki o charakterze prac wykonywanych samodzielnie, mających istotne znaczenie w funkcjonowaniu gospodarstwa.
Szkodliwe otoczenie
Mimo iż wdrażanie dzieci do wykonywania obowiązków na rzecz rodziny jest powszechnie akceptowane, to jednak panuje przekonanie, że pewna część dzieci z rodzin rolniczych jest nadmiernie obciążona pracą, co skłania do przypuszczeń, że sytuacja ta może powodować negatywne konsekwencje dla ich zdrowia oraz rozwoju zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Zagroda rolnicza jako warsztat pracy i miejsce zamieszkania rodziny sama w sobie stwarza liczne zagrożenia dla życia i zdrowia dzieci w niej przebywających. Wynika to ze struktury większości zagród rolniczych, gdzie miejsce zamieszkania i codziennego funkcjonowania rodziny jest jednocześnie miejscem wykonywania różnych prac związanych z produkcją rolną. Zatem dziecko już od najmłodszych lat styka się ze środowiskiem wykonywania prac rolnych, w którym występują szkodliwe czynniki zarówno fizyczne, jak i biologiczne czy chemiczne.
Na ile udział dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego zagraża ich zdrowiu, życiu czy rozwojowi? Problem ten przybliżę na podstawie badań, które przeprowadziłem w ostatnich latach w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie. W latach 1997-2002 zrealizowano cztery programy badawcze: „Obciążenie pracą dzieci z rodzin rolniczych” (1997-1998); „Praca dzieci w rodzinnym gospodarstwie rolnym a ich rozwój fizyczny i stan zdrowia” (1999); „Postawy rodziców wobec angażowania dzieci do prac we własnym gospodarstwie rolnym” (2001-2002); „Postawy dzieci z rodzin rolniczych wobec angażowania ich przez rodziców do prac we własnym gospodarstwie rolnym” (2001-2002). Łącznie w badaniach wzięło udział ponad 2000 dzieci z rodzin rolniczych województwa lubelskiego i ponad 1000 ich rodziców.
Ile godzin dziecko pracuje?
Z badań prowadzonych metodą dzienniczka prac1) wynika, że dziecko z rodziny rolniczej przeznacza codziennie średnio 2,6 godziny na wszystkie prace, oprócz odrabiania lekcji. Badane dzieci najwięcej czasu poświęcają na prace w gospodarstwie rolnym - 1,4 godziny dziennie, niewiele mniej, bo 1,1 godziny dziennie, na wykonywanie prac domowych i około 6 minut na inne prace. Rozkład zajęć dzieci w ciągu dnia jest odmienny w różnych porach roku. Największe zróżnicowanie czasowe wystąpiło przy pracach rolnych. Latem dziecko pracowało codziennie średnio 2,4 godziny. Jesienią czas ten był krótszy o prawie godzinę (1,5 godziny), a wiosną wynosił 1,1 godziny. Najmniej pracy w gospodarstwie rolnym dzieci miały zimą - poświęcały na nią około pół godziny dziennie.
Średnia liczba godzin przeznaczona na różne zajęcia w okresie prowadzenia dzienniczka jest bardzo różna dla poszczególnych dzieci. Są dzieci, które nie pomagają rodzicom w pracach rolnych lub na prace te poświęcają bardzo mało czasu, ale są również takie, które pracują zbyt długo i są nadmiernie obciążone. Tylko jedno dziecko w okresie dwóch miesięcy prowadzenia dzienniczka nie wykonywało w ogóle prac w gospodarstwie rolnym, a co dwunaste (8,4%) przeznaczało na nie mniej niż pół godziny dziennie (tab. 1).
Dzieci, których średni czas pracy w gospodarstwie rodziców wyniósł 2 godziny lub więcej, często znaczną część dnia poświęcają na pomaganie rodzicom w pracach rolnych. Większość z nich jest przemęczona, a to z kolei może negatywnie wpływać na ich stan zdrowia, możliwości rozwoju fizycznego i intelektualnego. Można przyjąć, że około 20% dzieci poświęcających na pracę 2 i więcej godzin dziennie należy do grupy dzieci nadmiernie obciążonych obowiązkami w gospodarstwie rolnym.
Co dzieci robią?
Pewne prace w rolnictwie są szczególnie niebezpieczne dla osób dorosłych, a tym bardziej dla dzieci. Spośród wielu wykonywanych przez nie prac, wybrano 15 stanowiących zagrożenie dla zdrowia, rozwoju fizycznego lub psychicznego i starano się bliżej poznać sposób ich wykonywania przez dzieci (ryc. 1).
Z przeprowadzonej analizy wynika, że we wszystkich wymienionych pracach brał udział mniejszy lub większy odsetek badanych dzieci. Sposób udziału dzieci w poszczególnych pracach był bardzo zróżnicowany. Tylko część z nich pomagała dorosłym (najczęściej rodzicom) w wykonywaniu prac, inne na równi z dorosłymi angażowane były do pracy albo samodzielnie ją wykonywały.
Znaczny odsetek badanych dzieci wykonywał samodzielnie prace związane z obsługą ciągnika (17,8%) lub uprawą gleby narzędziami ciągnikowymi (9,4%). Co piąte dziecko (20,5%) stwierdziło, że samodzielnie nosi ciężkie przedmioty. Stosunkowo duży odsetek dzieci samodzielnie zajmuje się cięciem słomy lub siana w sieczkarni (6,6%) oraz rozsiewa nawozy sztuczne ręcznie (4,6%) lub rozrzutnikiem ciągnikowym (3,7%).
Inne prace wykonuje mniejszy odsetek dzieci, ale skala zagrożenia zdrowia i życia przy wykonywaniu przynajmniej niektórych spośród nich jest duża, np. koszenie kosiarką ciągnikową, stosowanie środków ochrony roślin, cięcie drewna piłami mechanicznymi.
Narażenie na szkodliwe oddziaływanie większości wymienionych prac nie jest na szczęście stałe. Wynika to z sezonowości wykonywania większości prac rolnych (jeden do kilku dni w roku) oraz z okazjonalnego angażowania dzieci do tych prac (większość prace te wykonywała 1-5 razy w życiu). Jednak każdorazowy kontakt dziecka ze środowiskiem wykonywania tych prac stwarza duże zagrożenie dla jego zdrowia i życia.
Co im zagraża?
Różne okoliczności, w tym często brak wiedzy, wyobraźni czy wrażliwości rodziców, powodują, że pewna część dzieci jest nadmiernie obciążona pracami rolnymi oraz zatrudniana do prac o dużym zagrożeniu zdrowotnym i wypadkowym, do prac przekraczających fizyczne i psychiczne możliwości dziecka. Sytuacje te mogą spowodować zaburzenia w rozwoju somatycznym, psychicznym, społecznym dziecka oraz doprowadzić do wypadku, nawet ze skutkiem śmiertelnym.
Ze statystyk KRUS wynika, że każdego roku kilkoro dzieci traci życie w wypadkach przy pracy, a około 1400 doznaje mniej lub bardziej poważnych uszkodzeń ciała2). Na szczęście w ostatnich latach zjawisko wypadkowości wśród dzieci zmniejsza się (dotyczy to również wypadków śmiertelnych).
Z relacji badanych dzieci (11-13 lat) wynika, że co siódme spośród nich miało wypadek przy pracy w gospodarstwie rolnym lub domowym, a co dwudzieste uległo zatruciu środkami chemicznymi. Analiza wypadkowości w zależności od rodzaju wykonywanych czynności wykazała, że istnieje związek między wypadkami a codziennym wykonywaniem prac w gospodarstwie rolnym. Wśród dzieci, które uległy wypadkowi, odsetek mających stałe obowiązki w gospodarstwie rolnym wynosi 76,6% i jest znacznie wyższy niż wśród tych, które nie miały wypadku.
Zbyt duży wydatek energetyczny spowodowany ciężką pracą fizyczną może doprowadzić u dziecka do zahamowania rozwoju fizycznego, a przeciążenie pracą może skutkować skrzywieniem kręgosłupa. Z przeprowadzonych badań wynika, że te niekorzystne tendencje zaznaczyły się w grupie nadmiernie obciążonych pracą dziewcząt3).
Presja i przymus
Angażowanie dzieci do pracy odbywa się dość często na drodze większego lub mniejszego przymusu, bądź psychicznego (presja moralna), bądź ekonomicznego (coś za coś), a nawet fizycznego (kary za odmowę podjęcia pracy). Sytuacje takie powodują, że dziecko przeżywa stany frustracji spowodowane brakiem możliwości realizowania swoich zainteresowań i marzeń. Niekorzystny stan psychiczny powstaje również, gdy dziecko jest zmuszone do wykonywania prac, których nie lubi lub takich, które męczą je psychicznie. Długotrwałe poczucie zagrożenia doznaniem urazu czy wypadkiem w czasie wykonywania prac niebezpiecznych może spowodować u dzieci stany nerwicowe. Przeprowadzone badania wykazały, że około 20% dzieci jest narażonych na negatywne konsekwencje w sferze psychicznej spowodowane nieumiejętnym angażowaniem ich do prac rolnych. Co piąte dziecko ma często poczucie, że powinno poświęcać czas raczej na naukę niż na prace rolne, a co ósme często odczuwa duże zmęczenie. Co dziesiąte jest niezadowolone, ponieważ czuje się zmuszone do pracy, tyle samo dzieci odczuwa przykrość, ponieważ rodzice nie doceniają ich trudu, oceniając krytycznie ich pracę jako niesolidną, niedbałą. Niewiele mniejsza grupa dzieci (6,1%) mówi wprost, że praca w gospodarstwie sprawia im przykrość i są często z tego powodu nieszczęśliwe, a niektóre (3,0%) czują się wykorzystywane przez rodziców. Część dzieci w czasie wykonywania prac w gospodarstwie rolnym odczuwała strach przed wypadkiem (8,6%) oraz chorobą (3,9%).
Intensywne angażowanie dzieci do prac rolnych powoduje, że dziecko zbyt wcześnie przyjmuje rolę pracownika, osoby dorosłej, co ogranicza lub pozbawia je możliwości funkcjonowania w roli dziecka, z którą wiążą się beztroska, zabawa, przyjemność. Dziecko, które poświęca dużo czasu na prace w gospodarstwie rolnym, ma mniejsze możliwości zdobycia dobrego wykształcenia, rozwijania własnych zainteresowań, nawiązania szerszych kontaktów społecznych. Potwierdzają to badania dzieci lubelskich, z których wynika, że uczniowie osiągający niskie wyniki w nauce, znacznie więcej czasu poświęcają na pomoc rodzicom w gospodarstwie rolnym, niż uczniowie mający dobre i bardzo dobre oceny.
Podsumowanie
Z przedstawionych analiz wynika, że udział dzieci wiejskich w pracach rolnych to zjawisko powszechne, a znacząca część z nich poświęca na te prace dużo czasu i bierze udział w pracach niebezpiecznych lub szkodliwych. Gdyby przyjąć, że angażowanie dzieci do prac rolnych w województwie lubelskim jest reprezentatywne dla całego kraju, to można by stwierdzić, że około 20% dzieci z rodzin rolniczych w wieku 10-14 lat jest bezpośrednio zagrożona wypadkami, zatruciami, czynnikami chorobotwórczymi pochodzenia biologicznego oraz zaburzeniami rozwoju fizycznego, psychicznego, intelektualnego i społecznego. Nie oznacza to, że wszystkie dzieci z tej grupy doświadczą negatywnych konsekwencji wykonywania prac rolnych, ale zagrożenie jest bardzo duże i należy temu przeciwdziałać.
Jednym z istotnych czynników wywołujących negatywne konsekwencje pracy dzieci w gospodarstwie rolnym jest niski poziom wiedzy wśród dzieci i rodziców na temat bezpiecznego wykonywania prac rolnych. Odpowiedzią na potrzebę kształcenia rodzin rolniczych w tym zakresie jest opracowany w Instytucie Medycyny Wsi program edukacji dzieci w wiejskich szkołach podstawowych pod tytułem „Zasady udziału dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego”. Opracowanie obejmuje broszurę dotyczącą założeń programu4) oraz scenariusze zajęć5) w ramach zajęć szkolnych (26 tematów do realizacji z dziećmi i 4 tematy do realizacji z rodzicami). Celem programu jest zminimalizowanie zagrożeń dla zdrowia i życia dzieci pomagających rodzicom w pracach rolnych oraz poprawa warunków ich rozwoju fizycznego, psychicznego, intelektualnego i społecznego.
1) Dzienniczek prac był prowadzony przez 56 dni, na każdą porę roku przypadało 14 dni.
2) Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działalność prewencyjna KRUS w 2001 roku. Warszawa: KRUS, 2002
3) S. Lachowski. Praca dzieci w wieku 12-14 lat w rodzinnym gospodarstwie rolnym a ich rozwój fizyczny i stan zdrowia. „Medycyna Ogólna” 2000, nr 6.
4) S. Lachowski, F. Bujak. Program edukacji dzieci w wiejskich szkołach podstawowych. Zasady udziału dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego. Lublin: IMW, 2000.
5) S. Lachowski (red.). Scenariusze zajęć w wiejskiej szkole podstawowej. Zasady udziału dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego. Lublin: IMW, 2000.