ROZWIJANIE KOMPETENCJI KOMUNIKACYJNEJ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Mowa jako akt w procesie porozumiewania słownego odgrywa bardzo ważną rolę w życiu społecznym człowieka. Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych. Przyswajanie sobie przez dziecko systemu składniowego języka ojczystego, czyli kształtowanie umiejętności posługiwania się przez nie zdaniami, odgrywa istotną rolę w rozwoju jego aktywności, zwłaszcza w rozwoju wyższych czynności poznawczych oraz w komunikatywnym przekazywaniu otoczeniu życzeń, uczuć sądów i opinii. Dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych możliwy jest kontakt człowieka z innymi ludźmi.
Mowa jest sprawnością motoryczną i umysłową. Obejmuje koordynację różnych grup mięśni aparatu głosowego, ale ma też aspekt umysłowy, który polega na kojarzeniu znaczeń z wytwarzanymi dźwiękami. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka to podstawa kształtowania się i rozwoju całej osobowości. Rozwój mowy w psychologii ma dwa aspekty: ilościowy, czyli zasób używanych słów oraz jakościowy, czyli rozwój gramatycznych form językowych. Rozwój mowy jest warunkowany genetycznie. Zależy również od warunków społecznych, kontaktu ze środowiskiem, z innymi mówiącymi ludźmi.
W procesie rozwoju mowy istotne są trzy grupy czynników. Pierwsza z nich to czynniki biologiczne, czyli prawidłowy rozwój fizyczny jako warunek pojawienia się mowy, prawidłowa budowa i funkcjonowanie aparatu mowy, sprawnie działający słuch fizjologiczny. Druga to czynniki psychologiczne, dotyczące ogólnego rozwoju dziecka: intelektualnego, emocjonalnego, zdolności ogólnych, motywacji, zainteresowań. Ostatnia zaś grupa to czynniki społeczne, dotyczące struktury rodziny, pochodzenia i wykształcenia rodziców, stylów wychowania w rodzinie, postaw rodzicielskich, stanu materialnego rodziny, postawy nauczyciela wobec dziecka, struktury klasy, pozycji dziecka w klasie, kontaktów z rówieśnikami, itd.
Rozwój języka początkowo rozpatrywano bez odniesienia do procesów komunikowania, w których dziecko bierze udział od pierwszych dni swego życia. Zarówno w języku potocznym, jak i w terminologii naukowej odróżniono język od mowy. Język traktowany jest jako system znaków dźwiękowych i reguł posługiwania się nimi, mowa zaś to konkretne akty używania znaków językowych przez człowieka
Kompetencja komunikacyjna w najprostszym rozumieniu jest określana jako „indywidualna zdolność do posługiwania się językiem w różnych społecznych sytuacjach komunikacyjnych”. Kompetencja komunikacyjna to zdolność złożona. Składa się na nią: wiedza o regułach języka i umiejętność ich stosowania (kompetencja językowa), zdolność do różnicowania sposobów mówienia zależnie od rodzaju rozmówcy i sytuacji mówienia (językowe zdolności funkcjonalne), zdolności poznawcze, od których zależy budowanie znaczeń i odkrywanie znaczeń wypowiedzi rozmówcy, umiejętność intencjonalnego realizowania wypowiedzi związana z emocjonalnymi i wolicjonalnymi właściwościami mówiących, zdolność nawiązywania i podtrzymywania interakcji za pomocą środków językowych i niejęzykowych, zdolność posługiwania się rytualnymi znakami przy uczestniczeniu w obrzędach grupy, a także zdolności społeczne wyrażające się w uzgadnianiu relacji miedzy mówiącymi. Brak którejkolwiek z wymienionych subumiejętności wpływa na zaburzenie procesu komunikacyjnego. Kompetencja komunikacyjna wiąże się, więc z opanowaniem wszystkich zdolności. To proces długotrwały, a najistotniejsze przemiany przypadają na wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny.
WSKAZÓWKI DLA RODZICÓW I NAUCZYCIELI
Język i mowa to zjawiska mogące rozwijać się tylko w sytuacjach społecznych, a najbardziej odpowiednią sytuacją do uczenia mowy jest dialog. Należy wykorzystywać sukcesy i błędy dziecka do poprawy komunikowania się
z otoczeniem.
Dziecko musi umieć wyrażać swoje myśli i uczucia. Aby to było możliwe, musi zdobyć różnorodne formy i środki językowe, musi władać systemem językowym. Ważne jest by uświadamiało sobie poszczególne elementy procesu komunikowania się. Ważne jest zwrócenie uwagi na składniki aktu mowy: mówienie, rozumienie, język, tekst oraz uwrażliwienie na konieczność prawidłowego przebiegu procesu komunikowania się.
Uczeń w młodszym wieku szkolnym poznaje dużo słów, odkrywa ich znaczenia podstawowe, a także poznaje wieloznaczność i metaforyczny sens niektórych z nich. Ważna rola przypada w tym procesie rodzicom i nauczycielowi, który ma wpływ na to, jakie słowa opanowuje dziecko i odgrywa rolę pośrednika pomagającego dziecku odkryć kulturowy szyfr znaków i symboli. Trzeba dostarczyć uczniowi materiał do wykrywania reguł języka. Materiałem tym są także wypowiedzi osób dorosłych, dlatego powinny być one gramatycznie poprawne, wyraziste i w dużej ilości. Wielość wypowiedzi zapewnia powtarzanie się reguł, co ułatwia proces ich przyswajania przez dziecko. Istotne jest także to, by dziecko miało szansę poznać standardową i inne odmiany języka.
Rodzic i nauczyciel może pomóc uczniowi w opanowaniu sztuki prowadzenia rozmowy, zachęcając go do wyrażania własnych myśli, pomagając mu ocenić rodzaj informacji, jakich oczekuje odbiorca. Dziecko może na przykład opowiadać innym sytuacje, w których oni nie uczestniczyli, a następnie odpowiadać na ich pytania związane z tematem. Musi umieć brać udział w dialogu, tzn. zadawać pytania, podawać potrzebne informacje, kwestionować, prowokować wyjaśnienia i argumenty.
Rozwój kompetencji komunikacyjnej wiąże się z rozwojem takich procesów poznawczych jak spostrzeżenia, pamięć, wyobrażenia, myślenie. Aby dziecko miało o czym informować otoczenie, musi dysponować materiałem w postaci owych spostrzeżeń czy wyobrażeń. Wszystkie te procesy należy rozwijać. Im bogatszy jest materiał dziecka w postaci wyobrażeń i spostrzeżeń, tym bogatsza jest treść jego wypowiedzi.
Konieczne dla rozwoju kompetencji komunikacyjnej są wszelkie zabawy, gry
i ćwiczenia, które rozwijają umiejętność uczestniczenia w różnych sytuacjach komunikacyjnych, opowiadania o zdarzeniach, prowadzenia rozmowy, opisywania przedmiotów, nazywania rzeczy, osób, czynności, zdarzeń, wyrażania własnych i cudzych przeżyć, słuchania i rozumienia wypowiedzi innych osób a także odbioru i postrzegania utworów literackich.
Pamiętajmy, że dziecko biorąc udział w zdarzeniach komunikacyjnych i zmieniając swoje wypowiedzi zależnie od sytuacji staje się kompetentne komunikacyjnie.