Rozdział II

1. Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego w jednostkach samorządu terytorialnego

Każda organizacja oraz Jednostka samorządu powinna stosować kompleksowe podejście do planowanych celów zarówno długofalowego rozwoju jak też inwestycyjnych.
Często, pojawiające się problemy środowiskowe są wynikiem nieefektywnego systemu zarządzania, co czasem jest także przyczyną powstawania szkód środowiskowych.
Powoduje to konieczność określenia roli jaką powinno spełniać kompleksowe zarządzanie środowiskiem zarówno w JST jak też firmach czy różnego rodzaju organizacjach.
Zwłaszcza że, sprawne funkcjonowanie i reagowanie na potrzeby mieszkańców to najważniejsze kryteria oceny stosowane wobec jednostek samorządu terytorialnego.
JST odgrywają kluczową rolę w podejmowaniu decyzji dotyczących rozwoju regionu oraz poziomu życia jego mieszkańców. Jedne z podstawowych wytycznych dotyczących właściwego kształtowania i priorytetów polityki ochrony środowiska, które powinny być bezwzględnie przestrzegane przez JST zawiera Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (uchwalona 2 kwietnia 1997 r.).

Według Konstytucji w zakresie ochrony środowiska JST :

- powinny przestrzegać zasad zrównoważonego rozwoju jako podstawy działań na rzecz ochrony środowiska (Art. 5),

- władze publiczne mają dążyć do eliminowania negatywnych skutków degradacji należy opracować uspołeczniony model podejmowania decyzji w sprawach mogących środowiska (Art. 68 ust. 4),i utrzymania bezpieczeństwa eko­logicznego (Art. 74ust. 1),

- mieć znaczny wpływ na jakość oraz stan środowiska.

- ważnym elementem jest także nadanie społeczeństwu prawa do uzyskiwania informacji o stanie środowiska (Art. 74 ust. 3),

- ustanawia obowiązek dbałości o środowisko (Art. 86),

- umożliwia ograniczenie wolności i praw ze względu na konieczność ochro­ny środowiska (Art. 31 ust. 3). [Kowalkowski, Janczy, 2002]

Konieczność podejmowania decyzji dotyczących środowiska wymaga posługiwania się nie tylko obowiązującymi przepisami ale również długoletnimi planami i niejako wymusza na decydentach tworzenie spójnych systemów zarządzania środowiskiem w gminie czy też innej JST.

Jedną z podstawowych zasad wprowadzania i właściwego funkcjonowania systemu zarządzania środowiskiem jest wcześniejsze dokonanie przeglądu- inwentaryzacji środowiska na obszarze lub w dziedzinie, w której zamierzamy wprowadzić system zarządzania środowiskiem.
Pierwszym krokiem na drodze do stworzenia spójnego systemu zarządzania środowiskiem jest przeprowadzenie wstępnego przeglądu środowiskowego- czyli ekoaudytu.
Pozwola to na poznanie stanu środowiska w ujęciu systemowym. Ekoaudyt powinien obejmować zapoznanie się nie tylko ze stanem gospodarowania środowiskiem naturalnym na danym terenie przez JST ale także z wszelkimi działaniami podejmowanymi na rzecz ochrony środowiska zarówno przez podmioty gospodarcze jak i lokalną społeczność.
Dzięki przeglądowi można zidentyfikować i poznać te obszary działalności, które w największym stopniu generują negatywne skutki dla środowiska. Jest to pierwszy krok na drodze do wprowadzania zmian, usprawniania dotychczas stosowanych zasad i metod oraz do poszukiwania sposobów na oszczędne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi.

Przygotowanie i wprowadzenie w życie gminnego systemu zarządzania środowiskiem pozwala określić konkretne odpowiedzialności, co przyczynia się do wprowadzenia aktywnego zarządzania w mieście lub gminie. System ten powinien tworzyć warunki dla przedsięwzięć technicznych, organizacyjnych i planistycznych w zakresie optymalizacji zarządzania środowiskiem, w określonych warunkach danej jednostki organizacyjnej. [Kowalkowski, Janczy, 2002]

Systemy zarządzania środowiskiem są jedną z integralnych części wchodzących w skład szerzej ujmowanych strategii zrównoważonego rozwoju. Strategie są tworzone zarówno na poziomie krajowym, regionalnym jak i lokalnym. Zasady i ogólne cele nie ulegają zmianie zmienia się natomiast nacisk na podejmowanie różnego rodzaju działań, które są zgodne ze zidentyfikowanymi potrzebami i charakterystyczne dla danego regionu.

Lokalne strategie zrównoważonego rozwoju

Głównym celem lokalnych strategii zrównoważonego rozwoju jest przygotowanie programu działań zapewniającego w gminie (lub innej jednostce) wprowadzanie ładu
eko­logicznego, społecznego, ekonomicznego, przestrzennego i instytucjonalne­go. Aby to osiągnąć konieczne jest tworzenie w gminie (lub innej jednostce lub organizacji zamierzającej kierować się zasadami zrównoważonego rozwoju):

- lokalnych, międzysektorowych grup współpracy, stwarzających atmosferę partnerstwa dla środowisk samorządu, biznesu, organizacji pozarządowych i lokalnych liderów;

- systemu informacji o zasobach gminy;

- programu rozwoju zrównoważonego składającego się z:

● lokalnej polityki ekologicznej oraz systemów zarządzania środowiskiem

● strategii rozwoju gminy,

● studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzenne­go gminy.

Tworzenie międzysektorowych partnerstw na rzecz rozwoju zrównoważonego ma istotny wpływ na szansę powodzenia planów i programów działań proekologicznych. Konieczne jest wprowadzenie sprzyjających warunków do autentycznego wyrażania opinii i prezentowa­nia inicjatyw mieszkańców oraz uwzględniania ich w procesie budowy pro­gramu i monitoringu jego realizacji. [Fiedor, 1993]

Polityka ekologiczna gminy wchodząca w skład programu rozwoju zrównoważonego powinna być oparta na rozpoznaniu głównych problemów ekolo­gicznych gminy, które wyznaczają priorytetowe cele działania. Cel główny tej polityki zawiera podstawową filozofię rozwoju gminy zapewniającą stworzenie optymalnych warunków dla zdrowia jej mieszkańców oraz ujmuje priorytety krótko-, średnio- i długookresowe konkretnych działań.

Lokalna polityka ekologiczna powinna być względnie autonomiczna, czego wyrazem mogłoby być przyjęcie przez Radę Gminy odrębnej uchwały stanowiącej generalną wytyczną dla Strategii rozwoju zrównowa­żonego oraz Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze­strzennego gminy . [Górka, Poskrobko, Radecki, 1995]

Przegląd środowiskowy

Stosowana w zarządzaniu środowiskiem norma ISO-14001 nie wymaga przeprowadzenia wstępnego przeglądu środowiskowego. Przegląd jest jednak zalecany ze względu na konieczność zgromadzenia kompleksowej wiedzy na temat stanu środowiska a w przypadku gdy to możliwe zmian zachodzących na przestrzeni czasu tak aby poznać ich kierunek i móc stworzyć spójny obraz ekonomiczno- przyrodniczych uwarunkowań występujących na danym terenie.
Przegląd powinien obejmować:

- wymagania wobec środowiska jakie obowiązują jednostkę w świetle przepisów prawnych,

- ocenę aspektów środowiskowych związanych z działalnością organizacji,

- weryfikację dotychczasowych praktyk i procedur związanych z ochroną środowiska,

Przeprowadzenie przeglądu zwłaszcza w gminie jest nieodzowne także z uwagi na relacje między gminą a podmiotami gospodarczymi i mieszkańcami. Urząd kształtując politykę środowiskową, powinien wpływać na zmiany sposobu my­ślenia nie tylko pracowników, ale i mieszkańców. [Kowalkowski, Janczy, 2002]

Wstępny przegląd stanu zarządzania środowiskowego w gminie powinien obejmować:

- gospodarkę wodną i ściekową (zaopatrzenie w wodę, zbiorniki wodne, wody podziemne i powierzchniowe, stan ich czystości, źródła zanieczysz­czeń itd.),

- zbadanie stanu czystości powietrza (charakterystyka głównych źródeł oraz składu emisji zanieczyszczeń do powietrza, lokalny lub regionalny monitoring stanu zanieczysz­czenia powietrza),

- stan ochrony przed hałasem,

- celowość i efektywność wykorzystania energii z poszczególnych źródeł,
- plany gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi, niebezpiecznymi,
- stan zasobów glebowych,
- inwentaryzację ożywionych i nie ożywionych zasobów przyrody,
- celowość i efektywność wykorzystania funduszy przeznaczonych na ochronę środowiska,

• analizę wypadków środowiskowych oraz podjęte działania z tego wynikające w celu eliminacji tego typu zdarzeń w przyszłości

- istniejące plany awaryjne

System zarządzania środowiskowego

Norma ISO 14001:1996 przewiduje stworzenie i wdrożenie jednego lub większej ilości programów zarządzania środowiskiem. Program powinien zawierać: dane związane z etapem planowania, produkcji, marketingu i usług. Może się to odnosić zarówno do bieżących, jak i nowych zadań, wyrobów lub usług. [Kowalkowski, Janczy, 2002]

Mając określoną politykę systemu zarządzania środowiskowego, dobraną do charakteru organizacji i wpływu jaki wywiera ona na środowisko, uwzględniającą zobowiązanie do ciągłego doskonalenia, przestrzegania przepisów prawnych dotyczących środowiska, i posiadając zidentyfikowane aspekty środowiskowe, organizacja powinna ustalić cele środowiskowe i zadania środowiskowe dla każdej komórki organizacyjnej wchodzącej w jej skład. [Kowalkowski, Janczy, 2002]

Cele środowiskowe wynikające z polityki środowiskowej powinny mieć charakter ilościowy i powinny być spójne z polityką środowiskową wraz z zobowiązaniem do zapobiegania zanieczyszczeniom środowiska. Cele powinny być specyficzne, a realizowane w oparciu o nie zadania mierzalne.

Zadaniami Systemu zarządzania środowiskowego mogą być:

- zasady ochrony środowiska,

- cele i terminy realizacji poszczególnych zadań w zakresie ochrony środowiska, odpowiedzialności i środki do ich osiągnięcia,

- ustanowienie i zebranie najistotniejszych środowiskowych aktów prawnych, rozporządzeń i standardów, uwzględniających specyfikę funkcjonowania danej organizacji,

- sformułowanie i ustanowienie zadań środowiskowych do realizacji,
- określenie możliwych następstw z niezrealizowania zadań środowiskowych czy niedotrzymania przepisów prawnych,

- zadania w zakresie ochrony i bezpieczeństwa pracy,

- schemat struktury organizacyjnej ochrony środowiska i sposób jej wdrażania,

- struktura organizacyjna odpowiedzialności w zakresie ochrony środowiska

- sprawozdawczość w zakresie ochrony środowiska,

- zadania do realizacji w zakresie badań i rozwoju,

- zadania dla rozwoju badań,

- ryzyko środowiskowe i ubezpieczenie,

- praca publiczna i stosunki publiczne. [Kowalkowski, Janczy, 2002]

System zarządzania środowiskowego powinien zakładać stałe podnoszenie świadomości środowiskowej oraz odpowiedzialności za ochronę środowiska zarówno wśród pracowników, kierownictwa danej jednostki lub organizacji jak również wśród ogółu społeczeństwa na terenie na którym funkcjonuje dana organizacja.

Po określeniu celów i zadań organizacja powinna zatwierdzić ścieżkę działań prowadzącą do osiągnięcia poszczególnych celów wraz z wyznaczeniem osób bezpośrednio odpowiedzialnych za ich realizację oraz przewidywanego terminu realizacji.

Ustalony program środowiskowy z reguły odpowiada programowi wdrożenia i wskazuje sposób postępowania dla osiągnięcia celów środowiskowych oraz poprawy sytuacji środowiskowej organizacji.

Zasady działania środowiskowego organizacji

Jednym z kluczowych elementów systemu zarządzania środowiskowego: w każdej organizacji jest przygotowanie oraz zatwierdzenie sposobu oraz procedur dokumentowania zarówno obiegu dokumentów związanych z wdrażanym systemem jak i samego sposobu monitorowania zmian.

Procedury te, powinny być okresowo sprawdzane i nowelizowane. Organizacja działa w określonym otoczeniu - środowisku wewnętrznym i w otaczającym środowisku zewnętrznym systemu globalnego, składającym się z powietrza, wody, ziemi, zasobów naturalnych, flory, fauny, ludzi i wzajemnych ich zależności. Poszczególne działania organizacji, mogą wzajem­nie oddziaływać na otaczające środowisko oraz ze środowiskiem wewnętrznym / zewnętrznym lub z poszczególnymi jego elementami składowymi i w tym sensie są tak zwanymi aspektami środowiskowymi. Należy pamiętać że, każda znacząca zmiana środowisku, zarówno korzystna jak i niekorzystna, która w całości lub czę­ściowo jest spowodowana działaniem organizacji, jej wyrobami lub usługami i wpływem na środowisko, może być znaczącym aspektem środowiskowym. [Kowalkowski, Janczy, 2002]

Identyfikacja aspektów środowiskowych

Identyfikacja aspektów środowiskowych jest procesem ciągłym, który pozwala określić przeszły, aktualny i przyszły wpływ pozytywny lub negatywny podejmowanych przez organizacje działań na środowisko. Uwzględnia się także potencjalny wpływ przepisów, uregulowań prawnych i oddziaływań gospodarczych na orga­nizację, a także wpływów na zdrowie i bezpieczeństwo współpra­cowników oraz ocenę ryzyka środowiskowego.
W procesie identyfikowania znaczących aspektów środowiskowych, związa­nych z działaniami w jednostkach operacyjnych, szczególnie tam, gdzie to nie­zbędne uwzględnia się:

- emisje do powietrza,

- zrzuty do wody,

- postępowanie z odpadami,

- zanieczyszczenia gleb,

- wykorzystanie surowców i zasobów naturalnych,

- inne kwestie związane ze środowiskiem i lokalną społecznością.

Należy przy tym uwzględnić;

- jakie są aspekty środowiskowe działań organizacji, jej wyrobów i usług,

- jaki znaczący wpływ na środowisko mają działania organizacji,

- czy organizacja dysponuje procedurami wpływu na środowisko podejmowanych przedsięwzięć,

- jakie będzie oddziaływanie zamierzonych zmian lub nowych działań wy­robów czy usług na aspekty środowiskowe,

- jak dalece znaczący lub dotkliwy będzie potencjalny wpływ na środowisko występowania niesprawności w procesie lub usłudze,

- jaka może być częstotliwość sytuacji, które mogą prowadzić do wpływu na środowisko,

- jakie to będą znaczące aspekty środowiskowe,

- jaki będzie zakres wpływu na środowisko lokalny, regionalny czy globalny, [Kowalkowski, Janczy, 2002]

---