WYŻSZA SZKOŁA MENEDŻERSKA
W WARSZAWIE
Wydział Prawa i Administracji
Kierunek - Administracja
Krytyka czystego rozumu - Immanuela Kanta
Warszawa rok akademicki
Kant myśliciel oświecenia, epoki kultu rozumu, epoki krytycyzmu wobec etyki, filozofii, teologii. Kant chciał ułożyć system etyczny nie opierający się na żadnej religii - w owych czasach była to nowa, bardzo odważna teza- opierający się tylko na rozumie. Postawił więc pytanie: czy istnieje coś co jest dobre i na czym opiera się cała reszta? Odpowiedź jest twierdząca. Tym czymś jest dobra wola. Chęć czynienia czegoś dobrego. Intencja decyduje o dobroci czynu, o wartości tego czynu. Kant podzielił uczynki na te uczynione bez dobrej woli i te uczynione z dobrą wolą.
W dalszych rozważaniach Kant skupił się na tych pierwszych. Zauważył, że nie są one sobie równe. Są czyny, które na dobrej woli się opierają, są nią przepełnione, wynikają z niej. Ale są też takie, w których jest jeszcze przyjemność. Te nazwał Kant czynami legalnymi. To czy dany czyn jest moralny Kant zostawił człowiekowi. Jednocześnie szukał jakiegoś kryterium, które by o tym decydowało. Kant chciał wyeliminować z czynów przyjemność, korzyści i skłonności.
Kant jako pierwszy wprowadza w dziejach etyki zasadę głoszącą, że człowiek istnieje jako cel sam w sobie - nie tylko jako środek.
Kant stawiał nauce filozoficznej nowe zagadnienia otrzymując w ten sposób nowe wyniki. Takim pytaniem na przykład było czy na podstawie przedstawienia możemy zdobyć wiedzę o tym, co nas w naszej egzystencji otacza? Dysponujemy tylko przedstawieniami i tworzymy wypowiedzi o rzeczywistości. Pytanie go nurtujące dotyczyło jak się ma przedstawienie w stosunku do czegoś nazywanego przedmiotem. Transcendentalnymi zostały nazwane badania Kanta (zresztą sam był inicjatorem tej nazwy), odnosiła się ona do tak zwanego przekraczania.
Celem tych badań było odnalezienie takich przedstawień przekraczające ograniczenia, jeśli idzie oczywiście o podmiot, przystosowujące się, jeśli idzie
o przedmiot. Cała jego filozofia poznania opierała się na bardzo ważnych badaniach, filozofia jego nazywana była krytyczną a sam Kant stosował nazwę transcendentalnej.
Filozofia transcendentalna- zagadnieniem podstawowym, z którego Kant wyszedł w „Krytyce czystego rozumu”, było pytanie, jak jest możliwe przejście
od przedstawień do rzeczy i co uprawnia człowieka, mającego tylko przedstawienia
o rzeczach, do wydawania o nich sądów. Odpowiedź na to miały dać badania nazywane przez Kanta „transcendentalnymi”, to znaczy nie dotyczącymi przedmiotów, lecz samego sposobu ich poznawania, mianowicie czy jest ono możliwe a priori. Zadanie filozofii transcendentalnej polega na zbadaniu warunków możliwości doświadczenia. Warunki te należy rozumieć u Kanta jako logiczne założenia aprioryczne w umyśle ludzkim, będące podstawą powszechności
i konieczności wszelkiego poznania.
Sądy jako podstawa poznania i doświadczenia- zarówno poznanie, jak doświadczenie wyraża się w sądach, które Kant dzieli na sądy a priori (niezależne
od doświadczenia, a zależne od umysłu) i a posteriori (empiryczne, czyli zależne
od doświadczenia). Był to pierwszy krok w kierunku zniesienia przeciwieństwa między racjonalizmem a empiryzmem przez sprowadzenie ich do struktury sądzenia. Ze względu na stosunek, jaki zachodzi między orzeczeniem i podmiotem, Kant dzieli następnie sądy na analityczne, tzn. takie, których orzeczenie jest zawarte
w podmiocie i da się wyprowadzić z jego analizy (np. wszystkie ciała są rozciągłe),
i syntetyczne, czyli takie, których orzeczenie nie jest zawarte w podmiocie i nie da się zeń wyprowadzić, a jednocześnie coś nowego podmiotowi dodaje (np. wszystkie ciała są ciężkie albo 7+ 5= 12). W związku z tym tylko sądy syntetyczne rozszerzają nasze poznanie. Łącząc ten podział z poprzednim, Kant przyjmuje, że wszystkie sądy analityczne są a priori, podczas gdy sądy syntetyczne mogą być a posteriori, jeśli połączenie orzeczenia z podmiotem dokonuje się na podstawie doświadczenia, albo a priori, jeśli takie połączenie odbywa się bez oparcia na doświadczeniu. Stąd rozróżnia się trzy gatunki sądów syntetycznych a priori: matematyczne (prosta jest najkrótszą linią między dwoma punktami), czysto przyrodoznawcze (np. twierdzenie, że w procesie zmian zachodzących we wszechświecie, ilość pozostaje niezmienna)
i metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).
Podstawowym pytaniem, na które Kant chce dać odpowiedź w „Krytyce czystego rozumu”, brzmi: jak są możliwe sądy syntetyczne a priori, wchodzące faktycznie
w skład naszej wiedzy, jak jest możliwe, że wypowiadają one o rzeczach coś,
co na podstawie doświadczenia nie zostało z nich zaczerpnięte. Odpowiedź Kanta wyraża się w twierdzeniu, że sądy syntetyczne a priori w zakresie matematyki
i czystego przyrodoznawstwa mają obiektywną wartość dla wszystkich danych doświadczenia, podczas gdy w zakresie metafizyki filozofia transcendentalna musi znaleźć odpowiedź na inne pytanie: nie jak, ale czy sądy syntetyczne a priori mogą mieć obiektywną wartość.
Sądy analityczne są pewne i powszechne, ale nie poszerzają naszej wiedzy. Sądy empiryczne, czyli syntetyczne a posteriori, powiększają wiedzę, lecz nie
są pewne ani powszechne. Kant - podobnie jak poprzednicy - szukał wiedzy, która byłaby powszechna i pewna. Znalazł ją w sądach syntetycznych a priori.
Podział sądów według Kanta |
||
sądy |
a priori |
a posteriori |
analityczne |
oparte na zasadzie niesprzeczności; objaśniają posiadaną wiedzę i mają charakter definicji; występują w matematyce i pojawiają się w metafizyce |
nie istnieją |
syntetyczne |
sądy metafizyki we właściwym sensie; dostarczają wiedzy powszechnej i pewnej |
wywiedzione z doświadczenia; poszerzają naszą wiedzę; występują w przyrodoznawstwie |
Transcendentalna estetyka - czyli wiedza o czystych przedstawieniach jako zasadach poznania zmysłowego. Kant wskazuje, jak jest możliwa nie zależna
od doświadczenia, czysta matematyka. W skład matematyki wchodzi geometria, która zajmuje się liniami i figurami, a tym samym dotyczy przestrzeni, oraz arytmetyka, zajmująca się liczbami, czyli następstwem jednostek, które implikuje czas. Przestrzeń i czas są więc podstawowymi składnikami ogólnych i koniecznych sądów matematycznych. Przestrzeń i czas są aprioryczne, ponieważ są koniecznym warunkiem wszelkiego doświadczenia. Nie są one pojęciami ogólnymi ani własnościami rzeczy, ale czystym oglądem, intuicją, czyli wyobrażeniem form,
w których przebiega wrażenie; nie są również przedmiotami wrażeń. Przestrzeń
i czas są czymś jednym i pozaempirycznym. Jako formy uwarunkowujące wszelkie postrzeżenia sprawiają one jednocześnie, że dane zmysłowe stosują się do nich, skąd wynika obiektywny charakter budowanych na nich sądów matematycznych, które w skutek tego, jakkolwiek aprioryczne, muszą posiadać konieczny związek
z przedmiotami. Dlatego w doświadczeniu przestrzeń i czas są czymś realnym, ujmowane zaś transcendentalnie - są idealnymi formami umysłu.
Transcendentalna analityka, czyli wiedza o logicznych zasadach przedmiotowego poznania. Wykazawszy możliwość niezależnej od doświadczenia czystej metafizyki, Kant przechodzi do pytania, jak jest możliwe czyste przyrodoznawstwo a priori. Matematyka bowiem nie zapewnia poznania rzeczy fizycznej, a tylko wskazuje
na możliwość formalnej wiedzy przyrodniczej, mającej zawierać zbiory zasad, według których te zjawiska winny być w doświadczeniu myślane. Doświadczenie przedmiotowe jest, zdaniem Kanta, umysłowym zespoleniem wyobrażeń za pośrednictwem pojęć. Czyste doświadczenie dostarcza poznaniu tylko danych materiałowych, które następnie łączy się za pomocą odpowiednich pojęć kategorialnych w sądy dające wiedzę. W tym celu należy wielość danych materiałowych sprowadzić do jedności, ujmując je pojęciowo. Te pojęcia w nauce przyrodniczej nazywa Kant kategoriami, czyli czystymi „formami rozumu”, służącymi, podobnie jak przestrzeń i czas w matematyce, do łączenia wielości wrażeń przez rozum. Czterem gatunkom sądów: dotyczących ilości (ogólne, szczegółowe
i jednostkowe), jakości (twierdzące, przeczące, nieokreślone), stosunku (kategoryczne, warunkowe-rozjemcze) i modalności (problematyczne, zaręczające, apodyktyczne), odpowiada dwanaście kategorii ujętych w grupy utworzone według tego samego kryterium podziału: ilości (jedność, wielość, całość), jakości (realność, przeczenie, ograniczenie), stosunku (substancja, przyczyna, zależność) i modalności (możliwość i niemożliwość, byt i niebyt, konieczność i przypadkowość). Kategorie
są pojęciami jednoczącymi wielość przedmiotową, istniejącą w czasie i przestrzeni. Działanie umysłu, które na gruncie jedności określa pojęciowo przedmiot, jest tym samym działaniem, które w transcendentalnej estetyce sprowadzało nieokreśloność zjawiska do wartości przedmiotowej. Kategorie jako formalne podstawy takiej jedności można odnosić do przedmiotów, są bowiem formalnymi zasadami doświadczenia i jako takie mają wartość przedmiotową. Akt poznania wymaga więc, aby formy oglądu zmysłowego, to znaczy przestrzeń i czas, połączyły się
z kategoriami, tworząc w ten sposób „schemat transcendentalny”, dzięki któremu poznanie staje się czystym myśleniem o przedmiotach podpadających pod doświadczenie, określane apriorycznymi formami oglądowymi czasu. Stąd też kategorie tworzą zasady obowiązujące dla każdego doświadczenia, a tym samym powszechne. Dzięki nim umysł może przypisywać przyrodzie prawa, stwarzać
je a priori, a nie czerpać z niej.
Transcendentalna dialektyka, czyli dociekanie możliwości istnienia metafizyki jako nauki. Jakkolwiek poznanie ludzkie zamyka się w ujętym w ramy przestrzeni i czasu doświadczeniu, nauka pragnie wyjść poza zjawiska i sięgnąć do przedmiotów czysto rozumowych (noumena) i transcendentalnych. Zdaniem Kanta można wprawdzie myśleć o przedmiotach czysto rozumowych, ale nie można ich poznać. Tego rodzaju pojęcia, mające uzupełnić względne poznanie umysłowe, nazywa od ideami, czyli czymś, co porządkuje doświadczenie i absolutyzuje jedność myśli. Idee należą
do zakresu metafizyki i mają charakter wyłącznie regulatywny. Kant wymienia trzy idee stwarzane przez rozum: idee duszy, wszechświata i Boga i na nich opiera swoją krytykę tradycyjnej metafizyki w zakresie psychologii racjonalnej, kosmologii i teologii. Sądy o istnieniu duszy jako substancji myślącej, niematerialnej, prostej
i nieśmiertelnej są paralogizmami, gdyż wniosków dotyczących ich istnienia logicznie nic nie usprawiedliwia. Sądy takie pochodzą z naszego „czystego ja”, które będąc koniecznym uwarunkowaniem każdego poznania, samo w sobie jest jednak niepoznawalne. Dlatego psychologia racjonalna nie może być nauką, a idea duszy posiada wyłącznie wartość regulatywną, jest potrzebna, a zarazem bezpodmiotowa. Większe trudności nastręcza idea świata. Rozum popada tu w antynomie, których Kant wylicza cztery:
1) Antynomie ilości
a. świat ma początek w czasie i granice w przestrzeni,
b. świat nie ma początku w czasie ani granic w przestrzeni, teza-antyteza;
2) Antynomie jakości
a. w świecie istnieją tylko elementy proste i powstałe z nich złożenia,
b. w świecie nie ma żadnych elementów prostych ani powstałych z nich złożeń.
3) Antynomie stosunku
a. oprócz przyczynowości wynikającej z konieczności praw natury istnieje jeszcze
przyczynowość wolna,
b. w świecie nie ma żadnej wolności, a wszystko, co się dzieje, dzieje się według
koniecznych praw natury;
4) antynomie modalności
a. do natury świata należy jakaś absolutnie konieczna istota, czy będzie jego
częścią, czy też jego przyczyną,
b. nie ma żadnego bytu absolutnie koniecznego ani jako części świata, ani poza
nim, jako jego przyczyny.
Antynomie te Kant rozwiązywał w ten sposób, że tezy uważał za prawdziwe dla świata myślnego, zaś antytezy- dla świata zjawiskowego.
Wreszcie idea Boga jest tylko „konieczną hipotezą dla zaspokojenia rozumu”, a nie podmiotowym warunkiem myślenia”, jest umysłową hipotezą w postaci „pozaświatowego budowniczego”. Dlatego Kant odrzuca umetafizycznione dowody na istnienie Boga (ontologiczny, kosmologiczny i fizyko-teologiczny), uważając,
że dociekania na temat istnienia lub nieistnienia Boga nie mogą być przedmiotem nauki. Nauka o Bogu jest nie możliwa, może natomiast istnieć jako wiedza
o „rzeczach samych w sobie”, czyli o granicach ludzkiego poznania. Wtedy jednak będzie to już wiedza praktyczna, którą Kant zalicza do wiary.
Filozofia transcendentalna Kanta była z jednej strony syntezą całej filozofii nowożytnej, z drugiej zaś - jej zaprzeczeniem i początkiem nowego systemu, który miał zaważyć na dalszym rozwoju myśli filozoficznej. Kiedy w Anglii i we Francji mówiono o autonomii rozumu, autonomię tę rozumiano liberalistycznie i w sposób dość nie określony. Kant natomiast widzi ją we wrodzonych zasadach teoretycznych, którymi umysł dysponuje a priori, opracowując za ich pomocą dane wrażeń zmysłowych i konstruując własne przedstawienie świata w przestrzeni i czasie. Dlatego rzeczywistość świata badanego przez naukę będzie tworem umysłu, dającego tylko poznanie zjawisk, a pozostawiającego poza poznaniem „rzeczy
w sobie”. Podstawową cechą filozofii Kanta jest godzenie materializmu z idealizmem, kompromis między tym pierwszym, a tym drugim, łączenie w jednym systemie różnorodnych, przeciwstawnych kierunków filozoficznych. Gdy Kant zakłada,
że naszym przedstawieniom odpowiada coś na zewnątrz nas, jakaś rzecz sama w sobie jest niepoznawalna, transcendentna- występuje jako idealista. Uznając doświadczenie, wrażenia za jedyne źródło naszej wiedzy. Kant kieruje swą filozofię po linii sensualizmu, a poprzez sensualizm, w pewnych warunkach, również po linii materializmu. Uznając aprioryczność przestrzeni, czasu, przyczynowości itd., Kant kieruje swoją filozofię w stronę idealizmu. Ta połowiczność Kanta była przyczyną,
że walczyli z nim nieprzejednanie zarówno konsekwentni materialiści, jak
i konsekwentni idealiści”. Tym się również tłumaczy, dlaczego filozofia Kanta
z miejsca pozyskała tak wielu zwolenników i przeciwników.
Myśli filozoficzne Immanuela Kanta nie miały od razu ogromnego działania
i swojej można powiedzieć właściwej mocy. Można także zasadnie domniemywać,
iż były - w pewnym sensie - ponadczasowe. Myśli te były czymś zupełnie nowym oraz bardzo trudnym - "Krytyka czystego rozumu", ciężko było ją zrozumieć, próbowali ci, których można było wtedy nazwać zawodowymi filozofami. Na terenie Niemiec rozpowszechniła się taka opinia, iż każdy powinien posiadać swoje własne zdanie na temat kantyzmu, przedstawić je a dopiero później podjąć się procesu krytykowania
Immanuel Kant stworzył system, który wyróżnia się niezwykłą ambitnością,
a także syntezą. System ten zdecydowanie i konkretnie stawał w opozycji do filozofii
i systemów filozoficznych stworzonych, jak on to nazywał, cyklopów. Nazwa
ta wskazywała na jednokierunkowość teorii, czy badań, było brak szerszego spojrzenia. Każda teoria filozoficzna, czy synteza, która jest jednolitą całością, a nie jakimiś częściami połączonymi w jedną całość, wymaga jednolitej podstawy teoretycznej, która wskazuje źródło, któremu podporządkowuje się i któremu podlegają wszystkie zasady stworzonego systemu. W teorii Kanta takim źródłem była teoria człowieka, która jest stworzeniem empirycznym, czyli zmysłowym, a także podmiotem samym w sobie. O to mu chodziło podczas kiedy stworzył swoje niezwykle sławne zawołanie: "Niebo gwieździste nade mną, prawo moralne we mnie"
BIBLIOGRAFIA
Krytyka czystego Rozumu - Immanuel Kant Warszawa 1986
Historia Filozofii - Władysław Tatarkiewicz; Filozofia Nowożytna do roku 1830
Warszawa 1993 , Wydawnictwo Naukowe PWN,
Leszek Kołakowski, O co pyta nas Kant?, Tygodnik Powszechny, 3/2006”.
6