Zmysły- Rola narządów zmysłów to: odbieranie bodźców z otoczenia i przekazywanie ich do ośrodkowego układu nerwowego. Docierające tu bodźce są odbierane jako w czesne światła, dźwięku, dotyku, itp. Narządy zmysłów służą do kontaktu organizmu ze światem zewnętrznym i poznawania jego cech.
Zmysły to systemy postrzegania, wyposażone są one w wyspecjalizowane jednostki fizjologiczne zw. receptorami.
Wyróżniamy 5 podstawowych zmysłów: dotyk, wzrok, słuch, węch, smak. Możemy je jednak rozszerzyć, bo oprócz dotyku przez skórę odczuwamy ucisk, zmiany temperatury, ból, wibrację- możemy zatem mówić o zmysłach skórnych.
Poza tym wyróżniamy zmysł równowagi, to dzięki niemu organizm określa swoją pozycję w przestrzeni.
Narządy zmysłów są anatomiczne i fizjologicznie powiązane z układem nerwowym, a istota postrzegania zmysłowego to nie tylko odbiór bodźca na poziomie receptora, ale także jego przetworzenie w ośrodkowym układzie nerwowym z analizą w korze mózgowej.
Narząd smaku Receptory smakowe, czyli komórki odbierające czucie smaku wchodzą w skład kubków smakowych. Rozmieszczone są one na języku w obrębie brodawek językowych. Brodawki okolne duże położone są u podstawy języka, natomiast mniejsze grzybowate i liściaste leżą na powierzchni przedniej i bocznej języka. Kubki smakowe mają od strony powierzchownej mikrokosmki, które łączą się środowiskiem zewnętrznym.
Rozpuszczone cząsteczki chemiczne pokarmu dochodzą do tych kosmków pobudzając receptory smakowe. Powstające tu bodźce przekazywane są za pośrednictwem nerwu twarzowego i językowo- gardłowego do podwzgórza, a następnie do kory mózgowej.
Rozróżnia się następujące rodzaje smaków: słodki, słony, kwaśny, gorzki i dodatkowy pikantny. Pozostałe wrażenia smakowe stanowią mieszaninę wrażeń podstawowych. Smak może być mniej lub bardziej intensywny, przyjemny, niemiły, obojętny. Wrażliwość czucia smaku jest największa na substancje gorzkie.
Narząd węchu Zapachy są różnicowane w narządzie węchowym leżącym w górnym odcinku jamy nosowej zw. okolicą węchową. Receptory węchowe (chemoreceptory) rozmieszczone są w błonie śluzowej małżowiny nosowej górnej. Od górnego brzegu komórki węchowej odchodzi dendryt zakończony rzęskami (nie ma zdolności ruchowej), zaś od podstawy- akson. Podczas wdechu, a także podczas jedzenia przez jamę ustną i nozdrza tylne zapach dostaje się do okolicy węchowej. Powonienie to zmysł bardzo czuły, chociaż najbardziej rozwinięty jest u owadów. Bodźce zapachowe mogą dawać uczucie przyjemności lub wręcz przeciwnie wstrętu.
Podstawowe grupy zapachowe: kwiatowy (róże), eterowy (gruszki), piżmowy (piżmo), kamforowy (eukaliptus), gnilny (zepsute jajo), żrący (ocet).
Powonienie zostaje zaostrzone przy głodzie.
Droga węchowa- powstałe impulsy biegną aksonami i niciami węchowymi do opuszek węchowych. Opuszka położona jest w jamie czaszki. Nici węchowe biegną po obu stronach przegrody nosa, przechodzą przez otworki kości sitowej, dalej kierując się do opuszki stąd za pośrednictwem nerwu węchowego, są przekazywane dalej do podwzgórza.
Narząd słuchu Ucho człowieka pełni rolę narządu słuchu oraz narządu równowagi. Wyróżniamy ucho: zewnętrzne, błonę bębenkową, ucho środkowe, i wewnętrzne.
Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego. Skóra pokrywająca części chrząstkowe przewodu jest wyposażona w gruczoły woskowinowe i łojowe, których wydzieliny mieszają się ze złuszczonym nabłonkiem tworząc tzw. woskowinę.
Na dnie przewodu słuchowego zewnętrznego znajduje się sprężysta błona bębenkowa reagująca drganiem na napierające na nią fale dźwiękowe za błoną bębenkową zaczyna się ucho środkowe.
Ucho środkowe- w jego skład wchodzi jama bębenkowa, kosteczki słuchowe, trąbka słuchowa Eustachiusza. Kosteczki słuchowe to młoteczek, kowadełko i strzemiączko, dzięki którym drgania błony są przenoszone do okienka owalnego znajdującego się na granicy ucha środkowego i wewnętrznego. Okienko ma budowę błoniastą i ma możliwość ruchu.
Ucho wewnętrzne- to szereg jam i kanałów wydrążonych w części kolistej kości skroniowej nazywanych błędnikiem kostnym. Błędnik składa się z przedsionka kanałów półkolistych i ślimaka. Błędnik kostny wypełniony jest płynem zwanym przychłonką, która licznymi drogami komunikuje się z płynem podpajęczynówkowym czaszki.
Wewnątrz błędnika kostnego jest błędnik błoniasty, składa się z woreczka, łagiewki, kanału półkolistego i przewodu ślimakowego. Przestrzenie te wypełnia płyn śródchłonka. Ślimak to skręcone spiralne kanały, światło ślimaka podzielone jest na dwa piętra zw. schodami.
W przewodzie ślimakowym w błonie podstawnej oddzielającym go od schodów bębenka przebiega podłużne zgrubienie tworzące narząd spiralny Cortiego zawierający receptory słuchowe, są nimi tzw. komórki rzęsate.
Słuch to zdolność odbierania, kodowania i przesyłania informacji słuchowej. Bodźcem akustycznym są drgania powietrza tworzące fale dźwiękową. Fala wprawia w drgania błonę bębenkową ucha. Drgania te przenoszą się przez układ kosteczek w uchu środkowym na podstawie strzemiączka, które porusza się na kształt tłoka, a następnie do ucha wewnętrznego- do schodów przedsionka. Podwyższone w ten sposób ciśnienie perylimfy powoduje uciskanie komórek narządu Cortiego, oraz pobudzenie zakończenia nerwu słuchowego. W skutek tak ciągłych drgań strzemiączka powstają fale biegnące jedna za drugą.
Bodźce nerwowe biegną drogą części ślimakowej nerwu VIII, a następnie szlakiem słuchowym do ośrodków słuchowych, w korze nerwowej płata skroniowego gdzie odbierane są jako dźwięki. Ucho człowieka słyszy dźwięki o częstotliwości 10 do 20.000 drgań/ sekundę. Najbardziej jest wrażliwe na dźwięk o częstotliwości 2 do 5.000 Hz. Intensywność dźwięku ciśnienia jakie wywiera fala akustyczna jest mierzalna i wyraża się w decybelach. Kiedy przekracza wartość 100-120 decybeli, dźwięk staje się nieznośny i wywołuje efekt bólowy. Odchylenie słyszalności od normy określa audiogram.
Zmysł równowagi
Sprawne poruszanie się człowieka może być zapewnione tylko wówczas gdy dobrze funkcjonuje jego zmysł równowagi. Jest w ustroju narząd wchodzący w skład ucha wewnętrznego, którego receptory odbierają sygnały o położeniu ciała w trójwymiarowej przestrzeni. Receptory te są wyspecjalizowanymi komórkami zaopatrzonymi w rzęski zanurzone w gęstym płynie (endolimfa) wypełniające 3 kanały półkoliste ucha wewnętrznego. W czasie ruchu ciała, szczególnie zaś obrotu głowy endolimfa wypełniająca kanały w skutek własnej bezwładności spóźnia się w stosunku do ścian kanałów i wytwarza wodny prąd poruszający rzęskami komórek receptorowych. Ruch rzęsek powoduje wytworzenie zmian w komórkach receptorowych, w wyniku czego powstaje potencjał elektryczny, który dalej jest przewodzony nerwem przedsionkowym do gałek ocznych, do móżdżku, oraz kory mózgowej. W móżdżku ora z w korze następuje kompleksowa analiza położenia ciała w przestrzeni i powstaje reakcja kolidująca odchylenie.
Zmysł wzroku Człowiek ma bardzo dobrze rozwinięty zmysł wzroku, do rejestrowania bodźców świetlnych, widzenia przedmiotów służy człowiekowi oko z jego aparatem optycznym i siatkówką. Oko znajduje się w oczodole trzewno czaszki, ma kształt niemal kulisty. Zapewnia mu to zewnętrzna łącznotkankowa warstwa zw. twardówką, oraz ciśnienie wewnątrz gałkowe cieczy wodnistej. Aparat optyczny oka składa się z zewnętrznej zlokalizowanej na przodzie gałki ocznej przejrzystej rogówki, cieczy wodnistej, soczewki i ciała szklistego. Ilość energii świetlnej wpadającej do oka zależy od wielkości źrenicy. Zaopatrzona w mięśnie tęczówka kurczy się i rozkurcza zmieniając w miarę potrzeb wielkość źrenicy. Drugi pod względem ważności element optyczny oka, czyli dwuwypukła soczewka znajduje się z tyłu za rogówką i komorą przednią, i z przodu ciała szklistego. Dzięki swojej elastyczności oraz czynności obsługujących je mięśni, może w pewnym zakresie zmienić wypukłość swoich kształtów. Ta cecha zw. jest zdolnością do akomodacji dzięki której przedmioty bliskie i oddalone są widoczne ostro i wyraźnie. Z tyłu za soczewką i galaretowatym ciałem szklistym znajduje się siatkówka. Wysłana warstwą komórek nerwowych, zaopatrzona ona jest w fotoreceptory, pręciki i czopki. W siatkówce w kilku warstwach neuronów wstępnie powstaje obraz obserwowanego przedmiotu. Ostatecznie jednak analiza oceny bodźców i scalanie ich w obraz ma miejsce w korze wzrokowej mózgu. Bodźce wzrokowe biegną drogami wzrokowymi nie tylko do kory, ale są także analizowane i przetwarzane przez móżdżek, struktury podkorowe oraz pień mózgu i zapewnienia harmonii ruchów.
Gałka oczna- położona jest w oczodole na podściółce tłuszczowej zw. ciałem tłuszczowym, z przodu pokrywają ją powieki, które zabezpieczają oko przed urazami, światłem, a także rozprowadzają łzy. Błonę zewnętrzną oka stanowi twardówka. Zbudowana jest ona z włókien tkanki łącznej, utrzymuje kulisty kształt gałki ocznej i stanowi warstwę ochronną. Do twardówki przyczepiają się mięśnie poruszające gałką oczną. Twardówka wykazuje pewną elastyczność i kurczenie się, w celu wyrównania ciśnienia zewnątrz gałki ocznej. Rogówka stanowi przezroczystą przednią część błony włóknistej oka, która łączy się z twardówką na podobieństwo szkiełka zegarka. Rogówka przepuszcza do wnętrza oka promienie świetlne, aby zachowała swą przejrzystość to musi być cały czas nawilżona co jej zapewnia część łzowa. Rogówka jest obficie unerwiona przez włókna nerwu trójdzielnego dzięki czemu podrażnienie przez ciała obce, kurz, ziarenka piasku, itp., następuje odruchowe zamykanie powieki i łzawienie. Rogówka nie rozciąga się i nie zmienia swego kształtu. Błona naczyniowa stanowi warstwę środkową gałki ocznej, a zbudowana jest z:
-naczyniówki (zaopatruje część wzrokową siatkówki w sieć kapilarną),
-ciała rzęskowego (ma kształt pierścienia, do niego przymocowana jest soczewka zawieszona na niciach łącznotkankowych tworzących obwódkę rzęskową soczewki. Ciało rzęskowe wytwarza wodnistą ciecz wypełniającą komorę oka. Znajduje się tu mięsień rzęskowy związany z akomodacją oka- podczas skurczu przesuwa się do przodu rozluźniając aparat więzadłowy soczewki.
-tęczówka (to najbardziej wysunięta do przodu część błony naczyniowej, nazwę zawdzięcza zabarwieniu które decyduje o kolorze oczu, to barwny krążek średnicy 1 cm, posiadający w środku otwór o zmiennej średnicy zw. źrenicą. Tęczówka może mieć różne odcienie, zmienia swe zabarwienie w zależności od ilości komórek barwnikowych. Tęczówka reguluje ilość światła wpadającego do wnętrza oka (działa jak przysłona w aparacie). Zmiana w średnicy źrenicy następuje dzięki mięśniom zwieraczom źrenicy. O zmierzchu źrenice są rozszerzone.
Soczewka- pełni rolę zbliżoną do soczewki aparatu fotograficznego- załamuje padające na nią promienie w ten sposób, że na siatkówce powstaje obraz. Jest dwuwypukła. Z wiekiem w skutek utraty wody soczewka staje się bardziej krucha, prowadzi to do ograniczenia akomodacji i dalekowzroczności starczej. Często występuje zmętnienie soczewki czyli zaćma.
Akomodacja- nastawienie układu soczewkowatego oka na odpowiednią odległość od oglądanego przedmiotu. To jakby nastawienie ostrości obrazu.
Ciało szkliste- leży między soczewką a siatkówką. To galaretowaty twór. Znajduje się tu ciecz szklista utrzymująca ciśnienie śródgałkowe. Ciecz szklista zapewnia przezroczystość ciała szklistego.
Komory oka- wyróżniamy:
-przednią- wypełnia przestrzeń między rogówką a tęczówką i soczewką. Zawiera ciecz wodnistą.
-tylną- między tęczówką a ciałem szklistym, przebiegają tu liczne włókienka, na których zawieszona jest soczewka także wypełniona cieczą wodnistą. Ciecz ta reguluje ciśnienie w gałce ocznej.
Siatkówka- najważniejsza część narządu wzrokowego. Jest receptorem bodźców świetlnych. Część optyczna tylna siatkówki jest światłoczuła, przezroczysta przylega do naczyniówki. Część przednią stanowi tzw. część ślepa rozciągająca się na ciało rzęskowe i tylną część do jej odklejenia. Warstwę receptorów siatkówki tworzą pręciki- odbierają obrazy białe, oraz czopki- odbierają obrazy kolorowe. W okolicy plamki żółtej jest zagęszczenie czopków (brak dobrego oświetlenia) komórki tworzące nerw wzrokowy wychodzą z gałki w obrębie tarczy nerwu wzrokowego (punkt ślepy pola widzenia).
Spojówka- to błona śluzowa pokrywająca tylną powierzchnie powieki, szczelinowata przestrzeń między powiekami a gałką nazywa się workiem spojówkowym. W kącie przyśrodkowym jest zagłębienie- jeziorko łzowe.
Gruczoł łzowy (glandula lacrimalis) leży w bocznym kącie oczodołów. Wytwarza ciecz łzową, która spływa przez całą szerokość worka spojówkowego do przyśrodkowego kąta oka, gdzie znajdują się kanaliki łzowe. Kanaliki łączą się z workiem łzowym na przyśrodkowej ścianie oczodołu, a ten z kolei łączy się z przewodem nosowo łzowym. Ciecz łzowa zawiera enzym bakteriobójczy chroniący przed infekcjami.
Oprócz spojówki także powieki stanowią ochronę oka. Wyróżniamy powiekę górną i dolną- to dwa elastyczne fałdy ograniczające szparę powiek.
Adaptacja- przystosowanie wzroku do ciemności. Adaptacja do ciemności jest powolna (pełna po 2godz.) do światła następuje szybciej.
Krótkowzroczność- za duża odległość między rogówką a plamką. Okulary, soczewki wklęsłe.
Dalekowzroczność- za mała odległość między rogówką a plamką. Okulary, soczewki wypukłe.
Astygmatyzm- zmiany zdolności załamania światła padającego na rogówkę zależne od kąta padania. Powstaje gdy powierzchnia rogówki jest niesymetryczna.
Abberacja sferyczna- ostrość obrazu jest większa w części centralnej, na obwodzie zaś obraz jest nieostra tzw. abberacja sferyczna. Im mniejsza średnica źrenicy tym ostrzejszy obraz, bo udział części obwodowej się zmniejsza.
Abberacja chromatyczna- dla zogniskowania przedmiotów o barwie czerwonej konieczna jest większa akomodacja niż dla barwy niebieskiej. I dlatego przedmioty niebieskie wydają się bardziej oddalone niż czerwone.
1