2.3.1. PROZDROWOTNY STYL ZYCIA

Rozpatrując związki między stylem życia a zdrowiem używa się różnych terminów: zdrowy (lub niezdrowy) styl życia", "styl życia sprzyjający (lub zagrażający) zdrowiu", __ prozdrowotny styl życia". Zdefiniowanie "prozdrowotnego stylu życia" oraz określenie, jakie komponenty (wzory zachowań) składają się na to pojęcie, jest trudne. Ostrowska (1999a, s. 27) przytacza dwie jego definicje:

Prozdrowotny styl życia to:

• '" wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów i dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw (Cockerham, 1985)

• nie tylko wzory zachowań związanych ze zdrowiem, ale także wartości i postawy I reprezentowane przez ludzi w odpowiedzi na warunki ich społecznego, kulturowego I i ekonomicznego środowiska (Abel, 1991)

Prozdrowotny styl życia oznacza:

• źe ludzie podejmują świadomie działania ukierunkowane na zwiększenie potencjału swego zdrowia (przedrostek "pro­ odnosi się do wzorów zachowań i działań ludzi korzystnych dla zdrowia, ku zdrowiu do zdrowia, określanych, jako prozdrowotne)

• oraz eliminują zachowania zagrażając mu.

Lista tych działań i zachowań jest bardzo zróżnicowana i zależy od tego, czy konstruują ją profesjonaliści, czy laicy (tzw. zwykli ludzie). Nie ma także jasność, jakie i ile zachowań należy wziąć pod uwagę, jaka jest hierarchia ich ważności. Zalet używa się terminu w liczbie mnogiej - prozdrowotne style życia, uwzględniając różne konstelacje działań i zachowań sprzyjających zdrowiu.

Wśród zachowań tych można wyróżnić cztery grupy, choć podział te ma charakter umowny, porządkujący i nie wyczerpuje wszystkich możliwości:

• Zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym:

• Dbałość o ciało i najbliższe otoczenie;

• Aktywność fizyczna;

• Racjonalne żywienie;

• Hartowanie się;

• Sen - odpowiedni czas jego trwania i jakość.

• Zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym:

• Korzystanie i dawanie wsparcia społecznego;

• Unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem.

• Zachowania prewencyjne:

• Samokontrola zdrowia i samobadanie;

• Poddawanie się badaniom profilaktycznym;

• Bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym

• Pracy);

• Bezpieczne zachowania w życiu seksualnym.

• Niepodejmowanie zachowań ryzykownych:

• Niepalenie tytoniu;

• Ograniczone używanie alkoholu;

• Nienadużywanie leków niezaleconych przez lekarza;

• Nieużywanie innych substancji psychoaktywnych.

ZACHOWANIA ZDROWOTNE (ang. health behaviour)

Definicje i rodzaje .zachowań zdrowotnych

• Stan świadomości jednostki i celowość jej działania - wyróżnia się dwie grupy zachowań:

Zachowania zdrowotne, czyli działania intencjonalne (celowe), świadomie przez człowieka w celu umocnienia lub zwiększenia potencjału swojego niezależnie od ich skuteczności;

Zachowania związane ze zdrowiem, którym nie towarzyszy uświadomiony cel, działania (czynności), które ludzie podejmują w swym codziennym życiu, a ich

Mogą być pozytywne lub negatywne dla zdrowia; tę grupę zachowań określa się, jako nawyki lub reakcje na daną sytuację.

• Skutki zachowań dla zdrowia człowieka - wyróżnia się też dwie grupy zachowań o przeciwnych znakach:

Zachowania pozytywne (prozdrowotne) - sprzyjające zdrowiu, zwiększające jego potencjał, chroniące przed zagrożeniami lub służące przywróceniu zdrowia; należą do m.in.: racjonalne żywienie, odpowiednia aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem; niedostatki tych zachowań mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie;

Zachowania negatywne (antyzdrowotne) - stwarzają ryzyko dla zdrowia, "powodują bezpośrednie lub odległe szkody zdrowotne; należą do nich m.in. używanie substancji psychoaktywnych, zachowania agresywne; określa się je, jako zachowania ryzykowne lub problemowe.

• Terminy pokrewne związane zachowaniami działaniami ludzi w zdrowiu i chorobie:

- "niedziałanie zdrowotne", które polega na niepodejmowaniu działania skierowanego na zdrowie we wszystkich sytuacjach, w których takie działanie - ·).Powinno być podjęte. Przykładem takiego zachowania jest palenie tytoniu i nie­»1ejmowanie prób jego rzucenia przez osobę znającą szkodliwe jego skutki oraz inne przejawy "lekceważenia zdrowia" przez osoby określające je, jako wartość Puchalski 1997, s. 199-200);

- zachowania medyczne - związane z aktywnym korzystaniem z instytucji świadczeń medycznych (np. wizyty u lekarza, w tym także profilaktyczne);

- zachowania prewencyjne - działania podejmowane w celu zapobiegania ~(\robie (np. szczepienie ochronne przeciwko grypie) lub wczesnego jej wykrycia podawanie się badaniom profilaktycznym, samobadanie piersi); zapobieganie urazom (np. zapinanie pasów bezpieczeństwa w samochodzie);

- zachowania promocyjne - ukierunkowane na zwiększanie potencjału zdrowia pomnażanie, potęgowanie), np. systematyczna aktywność fizyczna, racjonalne żywienie.

• W odniesieniu do ludzi chorych wyróżnia się ponadto specyficzne grupy zachowań (także definiowane), w tym:

- zachowania w chorobie - sposób, w jaki chory reaguje na zaobserwowane u siebie zmiany w stanie zdrowia, szuka pomocy, podejmuje lub nie podejmuje o zgłoszeniu się do lekarza lub wybiera inne formy zaradcze; zachowanie te m.in. od percepcji objawów, oceny zagrożeń, wiedzy na temat choroby, więzi społecznych, wieku i płci, gotowości do szukania pomocy;

- samoopieka - aktywność własna osoby uważającej siebie za chorą, poprawy swego zdrowia, często z ograniczeniem udziału terapeuty i pomocy ze strony otoczenia.

Czynniki wpływające na kształtowanie zachowań zdrowotnych

• Styl życia człowieka, w tym jego zachowania zdrowotne, zmieniają się w całego życia.

• Zmiany te są zależne od wielu różnorodnych czynników, w tym: właściwości jednostki (m.in.wiek, płeć, cechy osobowości, stan zdrowia

• Trzy główne grupy czy wpływających na kształtowanie zachowań zdrowotnych wyróżnili: L. W. i M.W. Kreuter (1991).

- czynniki predysponujące - wiedza, przekonania, wartości, postawy;

- czynniki umożliwiające - umiejętności ważne dla zdrowia, przepisy

Priorytety i polityka zdrowotna na poziomie lokalnym krajowym, dostępność opieki zdrowotnej;

- czynniki wzmacniające - normy obyczajowe - społeczna akceptacja brak w stosunku do danego zachowania w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w miejscu pracy, ze strony pracowników służby zdrowia itd.; ta grupa czy powiązana jest z warunkami, w jakich żyje jednostka.

Najważniejszym okresem dla kształtowania zachowań zdrowotnych jest dzieciństwo i młodość..Kształtują się one w procesie socjalizacji, pod wpływem różn01 czynników i wzorców osobowych w domu, przedszkolu, szkole, grupie rówieśników, społeczności lokalnej, mediach, reklamach itd. Szczególne znaczenie ma modelowanie zachowań przez osoby znaczące dla dziecka i młodego człowieka Edukacja zdrowotna w dzieciństwie i młodości powinna wspierać proces kształtowania się zachowań prozdrowotnych i przeciwdziałać zachowaniom ryzykownym

---