Âci▒ga 1 , Periodyzacja hist


  1. Periodyzacja hist. administracji polskiej.

Periodyzacja jest to podział dziejów na okresy. Podstawowym kryterium periodyzacji są przemiany w stosunkach społeczno gospodarczych, zmiany polityczne i ustrojowe prawne.

Pierwszym okresem w periodyzacji hist. admin. polskiej jest okres państwa plemiennego i kształtowania się państwa polskiego. Trwał od od VIII w. do połowy X wieku.

Kolejnym jest monarchia patrymonialna. Trwa od połowy X wieku do 1320 roku (koronacja Władysława Łokietka) Wyróżniamy dwa podokresy. Pierwszy to państwo wczesnofeudalne, od 966 do 1138 (Testament Krzywoustego). Drugi to okres rozbicia dzielnicowego, od 1138 do 1320 roku.

Następnym jest monarchia stanowa. Trwa od 1320 roku do 1454 roku (przywileje nieszawskie)

W dalszej kolejności wymieniamy okres Rzeczpospolitej szlacheckiej ( I RP), trwa od 1454 roku do 1794). Na tym etapie wyróżniamy 3 podokresy. Pierwszy - demokracja szlachecka - od 1454 do 1652 (pierwsze zerwanie Sejmu). Drugi - oligarchia magnacka - od 1652 do 1764 (Sejm Konwokacyjny). Trzeci - początki monarchii konstytucyjnej - od 1764 do 1794 roku.

Następnie jest okres zaborów - od 1772/1795 do 1918 (koniec I Wojny Światowej).

W dalszej kolejności wyróżniamy okres II Rzeczpospolitej - od 1918 do 1939 roku. Ten okres dzieli się na dwie części. Pierwsza to ustrój parlamentarny, od 1919 (Sejm Ustawodawczy) do 1926 roku (Zamach Majowy). Drugi to okres ustroju autorytarnego, od 1926 do 1939.

W kolejności mamy okres okupacji, który trwał od 1939 roku do 1944/1945 roku. Do czasu wyzwolenia Polski spod okupacji niemieckiej.

Przedostatnim okresem periodyzacji jest Polska Ludowa. Jest to okres kiedy państwo Polskie ma ograniczoną suwerenność. Trwa od 1944 do 1989 roku (pierwsze w pełni wolne i demokratyczne wybory po II WŚ).

Ostatnim okresem w hist. adm. jest okres III Rzeczpospolitej. Trwa od 1989 do czasów obecnych.

4. Urzędy nadworne okresu monarchii wczesnofeudalnej. Wpływ monarchii karolińskiej.

W okresie wczesnofeudalnym nie odróżniano urzędów dworskich i państwowych. Dostojnicy dworscy byli równocześnie najwyższymi urzędnikami państwowymi. Wywodzili się oni z dawnej starszyzny plemiennej. Monarcha dobierał sobie grono pomocników, którym wydawał jednorazowe polecenia. W miarę stabilizowanie się tych funkcji powstawały kolejne urzędy. Początkowo urzędnicy byli sobie równi, dopiero później wytworzyła się hierarchia urzędów. Na jej kształt miały wpływ wzorce karolińskie. Komesowie stanowili początek władzy wykonawczej. Nie było u nas majordomów. Na wzór monarchii karolińskiej zamiast komesem pałacowym był wojewoda. Pierwszym palatynem był Sieciech. Jego następcą był Skarbimir. Urzędnicy nie mieli własnych kompetencji - zawsze występowali w imieniu monarchy.

Urzędy nadworne:

Komes nadworny (pałacowy, comes palatinus, palatyn, wojewoda):

Najwyższy spośród urzędników,

Dowodził wojskiem w zastępstwimonarchy,

Zastępował władcę w różnych dziedzinach zarządu państwem oraz sprawował sądy,

Komornik książęcy

Zarządzał domenami monarchy,

Zarządzał dworem książęcym,

Marszałek - odpowiednik komornika na Śląsku, jego stanowisko odpowiadało wojewodzi

Kanclerz - zwykle duchowny, musiał być piśmienny:

Sprawował pieczę nad pieczęcią

Prowadził korespondencję władcy,

Kierował kancelarią w której pracowali fachowi pisarze - protonotariusz (późniejszy podkanclerzy) i notariusze,

Skarbnik

Odpowiedzialny za finanse państwa,

Kierował archiwum monarchy,

Przechowywał insygnia władcy oraz kosztowności i dokumenty,

Zarządzał skarbem,

Sędzia dworski (iudex curie)

Pomagał władcy w wymiarze sprawiedliwości,

Czuwał nad prawidłowym przebiegiem postępowania sądowego

Mincerz:

Sprawował zarząd nad mennicą,

Ściągał dochody z regaliów i daniny pieniężne

Kontrolował wymianę pieniądza,Ścigał i karał fałszerzy monet,

Z czasem powstawały stanowiska zastępców zwanych poddostojnikami - np. podkomorzy, jako zastępca komornika, podstoli - stolnika, podczaszy - cześnika. Zdarzało się też, że zanikał główny urząd, a pozostawał jego zastępca.

7. Immunitety i przywileje Ziemskie

Zmiany jak zaszły w zakresie państwa i społeczeństwa w okresie rozbicia dzielnicowego doprowadziły do systematycznego uszczuplania prawa książęcego na rzecz duchownych czy świeckich dostojników . W konsekwencji doprowadziło to do uformowania się przywilejów ziemskich które staną się punktem wyjścia dla przywilejów generalnych, obejmujących cały kraj.

Do tej pory standardową metodą zdobywania poparcia rycerstwa w XII wieku były nadania ziemskie. Przyczyniały się one do podnoszenia efektywność produkcji i wzrostu zamożności książąt. W niedługim czasie problemem stała się kwestia osadników którzy wedle ciągle obowiązującego prawa podlegali władze monarszej w postaci różnego rodzaju danin i posług. Pochłaniały one znaczną część produkcji gospodarstwa chłopskiego a co za tym idzie także dochód właścicieli dóbr. Dlatego panowie dążyli do ugruntowania zależności chłopskiej poprzez wdrożenie procesu immunizacyjnego.

Immunitety skarbowe polegały na zwolnieniu ludności zamieszkującej ziemie prywatne z określonych danin i posług na rzecz księcia. Natomiast Immunitety sądowe (sądowo- administracyjne) ograniczały książęcą władzę sądowniczą. Te prawa które książę sobie zastrzegł ciągle podlegały dziedzinie prawa książęcego. Pozostałe z chwilą nadania immunitetów - przechodziły z władzy państwowej na instytucje kościelną lub pana świeckiego. Ponadto nadanie immunitetu często wiązało się z przekazaniem części regaliów na rzecz właścicieli, wzmacniając pozycje nowego ustroju..

Stosunkowo najpełniej i najszybciej immunitety zostały wprowadzone na terenie wielkopolski i małopolski. Jako Pierwsze uzyskały je klasztory w XII wieku, następne biskupstwa a w XIII wieku na szerszą skale także panowie świeccy. Znaczną rolę w popularyzacji tego zjawiska odegrał arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz który doprowadził do zjazdu książąt dzielnicowych w Borzykowej i w Wolborzu (1210-1215)

Dzięki niemu Leszek Biały, Konrad Mazowiecki i Władysław Odonic potwierdzili postanowienia statutu łęczyckiego, zgodzili się na wolny wybór biskupa i odrębne sądownictwo oparte na prawie kanonicznym.

Immunitet ekonomiczny odgradzał chłopa od samowoli urzędników książęcych dokonujących częstych nadużyć a zarazem umożliwiał panu monopolizację świadczeń zależnych od niego chłopów. Odtąd mógł pobierać dla siebie, już w formie renty gruntowej te wszystkie świadczenia które przedtem szły na rzecz księcia i kasztelanów.

Immunitet sądowo-administracyjny przekazywał uprawnienia sądownicze właścicielowi dóbr lub wyznaczonemu sędziemu a także ograniczał władzę administracyjną urzędników książęcych nad ludnością w dobrach immunizowanych (zakaz wjazdu). Immunitet ten wzmacniał bezpośrednią władzę nad chłopami przynosząc dodatkowy dochód panu z tytułu płaconych kar.

Pierwszymi ważniejszymi przywilejami prowincjonalnymi były przywileje z lat 1228 i 1291. Okoliczności wydania przywileju w Cieni były związane ze śmiercią księcia krakowskiego i sandomierskiego Leszka Białego co spowodowało zanik formalnych pozostałości pryncypatu. Jego małoletni syn Bolesław nie mógł samodzielnie objąć rządów dlatego panowie małopolscy posadzili na tronie w Krakowie Władysława Laskonogiego, księcia wielkopolski. Wydał on w maju 1228 roku dwa dokumenty dla kościoła i feudałów ziemi krakowskiej i Sandomierskiej. Pierwszy potwierdzał immunitety kościoła krakowskiego. W drugim Laskonogi zobowiązał się do opieki nad Bolesławem Wstydliwym, a także przyrzekał bronić Małopolski z pomocą rycerstwa wielkopolskiego i zapewniał, że nie będzie nakładał nienależytych ciężarów i podatków. Przywilej w Cieni gwarantował sprawiedliwe sądy oraz przestrzeganie (zgodnie z radą biskupa krakowiego i baronów ) uczciwych praw.

Rola przywileju z cieni dla kształtowania się świadomości politycznej najwyższych warstw społecznych była bezcenna. Kolejny gwoźdź, na drodze do pozbawienia monarchy jego uprawnień został nadany przez księcia czeskiego Wacława II z przemyślidów u progu jego rządów w Krakowie. We wrześniu 1291 roku Wacław II usankcjonował swoją władze nad Małopolską wydając doniosły akt w którym potwierdził wszystkie wcześniejsze immunitety, nadania i przywileje. Przywilej W Lutomyślu zobowiązywał władce do nie nakładania nowych podatków, obsadzania urzędów w porozumieniu z dostojnikami danej ziemi oraz zwalczania przestępczości i przestrzegani dawnych zwyczajów.

Obydwa wspomniane przywileje miały ograniczony zasięg terytorialny - odnosiły się wyłączenie do Małopolski , rozumianej jako ziemia krakowska i sandomierska. Jednakże ich rola w tworzeniu podstaw do przyszłych znaczniejszych ograniczeń władzy jest bezdyskusyjna. Dzięki niemu możnowładztwo małopolskie uzyskało takią władzę, że mogło wpływać na wybór następcy tronu. W XIV wieku następował jednak rozwój monarchii stanowej.

8. Skarbowość w czasach monarchii patrymonialnej

Pierwsza forma - dań = trybut (składana przez uzależnione terytoria na rzecz władcy centralnego) -> dania w naturze lub w pieniądzach, składane od każdego gospodarstwa z osobna

Daniny i służebności.

Wiele służebności wiązało się z systemem komunikacyjnym; przewaga gosp. rynkowej;

  1. Powóz (związane z transportem, obowiązkiem dostarczania koni, wołów dla podróży monarchy; najdłużej się utrzymała),

  2. Podwoda (obowiązek dostarczania koni podróżującym urzędnikom),

  3. Przewód zwykły (chłopski, przewóz żywności i in. Świadczeń ludności ustalonymi szlakami),

  4. Przewód rycerski (eskorta więźniów, przewóz kruszców).

XIII w. służebność stanu uległa zamianie na daninę zryczałtowaną, świadczoną w naturze lub w pieniądzu.

Służebności łowieckie - ochrona zwierzyny zastrzeżonej dla regalii królewskich, karmienie piesków gończych, utrzymanie łowców książęcych.

Domena monarsza.

Gospodarka własna monarchy w postaci włości z dworami monarszymi, jako ośrodkami gosp. wyłączonymi z systemu grodowo - prowincjonalnego; stanowiły własność monarchy; daniny i służebności tam zaczęły przybierać charakter renty.

Regalia.

Myta i cła.

Mennica.

Zwierzchność mennicza panującego -> wyłączne prawo bicia monety oraz wymiany starej, będącej w obiegu na nową, ale także prawo nakazania używania monety bieżącej.

Własna moneta -> od Mieszka I,

Od Bolesława Śmiałego -> upowszechnia się moneta polska (rozwój wymiany na targach), Waga grzywny polskiej (213 g srebra), z której bito początkowo 240 denarów, 10 denarów = skojec, 6 skojców -wiardunek (60 denarów = ¼ grzywny),

Rozwój gosp. towarowej -> zapotrzebowanie na pieniądz rośnie -> zmniejszanie wagi monety przy zachowaniu nominalnej wartości.

Brakteaty - cieniusieńki pieniądz, bity po jednej stronie, licznik,

Przymusowa wymiana monety = renowacja monety,

Prawo wybijania monet - XIII w.; niektórzy biskupi, opaci, niektóre miasta; ale zwierzchność mennicza władcy obowiązywała,

Rozwój wymiany, czynsze pieniężne na wsi, urbanizacja,

Pocz. XIV w.; król Wacław II; grosz ( z Czech, 1 grzywna = 48 gr praskich) -> uregulowanie systemu monetarnego -> pozytywne znaczenie dla dalszego rozwoju gospodarczego kraju.

Dochody z kar.

Pieniężne kary sądowe; także przedmioty wartościowe,

źródło dochodu książąt oraz urzędników sprawujących sądy,

dochody z kar zmniejszały się w skutek ich dewaluacji, polegającej na tym, że sądy zmniejszały kary zadowalając się 1/3, a potem 1/5 kary nominalnej (wcześniej zbyt wysokie, trudne do ściągnięcia, więc względy fiskalne).

Wydatki państwowe.

Zarząd skarbu - skarbnik,

Pieniądz i kruszce - w mennicy pod nadzorem mincerza,

Dochody skarbowe szły na wydatki panującego, dworu i państwa,

Nie oddzielano wydatków monarchy od państwowych (tu najważniejsze związane z organizacją siły zbrojnej, z uposażeniem urzędników).

  1. Osadnictwo na prawie polskim i niemieckim na ziemiach polskich

Lokacja wsi na prawie polskim- ustna, niepotwierdzona przez żadne dokumenty. Odbywala sie głównie na terenie Ślaska i Mazowsza

Warunki organizacji wsi na prawie polskim:

Miasta na prawie polskim były to miejsca targowe w postaci podgrodzi lub targów. Zamieszkiwali je kupcy oraz lud (rzemieślnicy, ludność służebna, dawni drużnicy)

Lokacja wsi na prawie niemieckim

Najpierw potrzebne było zezwolenie lokacyjne monarchy. Na jego podstawie pan zawierał umowę z organizatorem wsi, czyli zasadźcą. Pan wystawiał jednostronny dokument lokacyjny, który okraślał terytorialny zasięg wsi, prawa i obowiązki chlopów oraz samorząd wiejski. Organami samorządu wiejskiego byli sołtys (zasadźca ) i ława wiejska

Sołtys:

Każdy kmieć osadnik otrzymywał łan ziemi oraz wolnizne od 2 do 24 lat(okrez zwolnienia od czynszu) a takze miał prawo opuszczenia wsi po spłaceniu wolnizny. Kmieć musiał płacic czynsz, miał obowiązek pracy na polu pana od 1 do 4 dni z łana w roku, swiaczył dziesiecinę kościelną, nie brał udzialu w zyciu politycznym, nie miał żadnych przywilejów politycznych

W XVw. zaistniała cheć podporządkowania chłopów, by nie opuszczali ziemi (poddaństwo). Wolna ludność chłopska popadła w zależność od pana, np. w wyniku zadłużenia.

Chłop był zobowiązany do świadczenia:

Wraz z rozwojem gospodarki folwarczo-panszczyźnianej zwiekszal sie wyzysk i uzależnienie chłopów. Zaostrzono poddaństwo osobiste, ograniczono prawo wychodu, zaostrzono kary za zbiegostwo, podwyższano wymiar pańszczyzny, usuwano chlopów z ziemi lub zamieniano ich grunty na grosze, sprzedawano chłopów pozbawionych ziemi.

Miasta wyróżniały się od reszty terytorium:

Podstawą ustrojową miasta był dokument lokacyjny. Pan, aby mógl wydać dokument lokacyjny musiał otrzymać od monarchy odpowiedni przywilej.

Dokument lokacyjny określał:

Na czele miasta stał dziedziczny wójt

Wójt dobierał sobie ławę miejską składającą sie z od 7 do 11 ławników. Stanowila ona organ samorządowy i sądowy miasta.

Pod koniec XIII wiieku w więekszych miastach powstały Rady Miejskie. Powoływane były one przez patrycjat. Dążyły do uniezaleznienia sie od wójta. Rada Miejska skladała się z kilku do kulkunastu rajców z burmistrzem na czele. Do sprawowania sądu Rada Miejska powoływała wójta sądowego na czas określony.Rada miejska była wybierana na rok, nowych członków wybierała ustępująca Rada.

  1. GENEZA PARLAMENTARYZMU W MONARCHII STANOWEJ

Zjednoczenie Polski przyniosło znaczne zmiany w strukturze władzy i jej organów.

Po zjednoczeniu państwa każda ziemia posiadała własny wiec urzędniczy, który podejmował decyzje dotyczące danej ziemi. Sprawy ogólne były rozstrzygane na wiecach. Alternatywnie obok wieców urzędniczych funkcjonowały zjazdy prowincjonalne. Zjazdy prowincjonalne składały się z:

  1. ) szlachty

  2. ) reprezentacji miast

  3. ) kapituł.

W związku z dołączeniem do szlachty reprezentacji miast i kapituł określać zaczęto określać mianem sejmów bądź zgromadzeniami powszechnymi. Zamiast sejmów prowincjonalnych, które funkcjonowały król mógł zwoływać sejm walny . Od początku XV wieku spotykamy się z reprezentacja posłów ziemskich wysyłanych przez sejmiki ziemskie. Cecha wczesnego parlamentaryzmu polskiego była alternatywność sejmu walnego i sejmików ziemskich, tzn. te same zagadnienia można było rozstrzygać na sejmikach jak i na sejmie walnym. Sejmiki były reprezentacją szerszych warstw szlachty i jej interesów, natomiast sejm walny, będący wówczas trzonem rady królewskiej był wyrazicielem interesów i poglądów możnowładców.

Pierwsze walne sejmy nie były poświęcone sprawom podatkowym, które wysunęły się na czoło w latach późniejszych, zwłaszcza po wydaniu statutów cerekwicko-nieszawskich (1454). Rozwijaniu sejmowania służyły także okresy bezkrólewia oraz elekcja w łonie dynastii Jagiellonów dokonywanej przez sejm walny od 1386.

W sejmie walnym kształtowanym w XV wieku wyróżniamy trzy grupy.

Na sejm mógł przybyć ogól szlachty.

Dalszym krokiem w rozwoju przywilejów szlacheckich był akt wydany przez Jagiełłę w Piotrkowie w 1388 r. za potwierdzeniem dawnych przywilejów, przywilej piotrkowski gwarantował szlachcicowi, że król wykupi go z niewoli, jeśli się do niej dostał podczas wyprawy paza granice kraju, oraz zapewniał żołd podczas pełnienia służby wojskowej w wysokości 3 grzywien kopii. Ważniejsze bodaj w skutkach od przywilejów piotrkowskich stały się zobowiązania Jagiełły z 1422 r, podjęte podczas zbierania pospolitego ruszenia na wyprawę wojenną. Szlachta korzystając ze zjazdu w obozowisku pod Czerwińskiem wymogła na królu postanowienie dotyczące nietykalności majątkowej bez prawomocnego wyroku sądowego oraz zakaz łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty. W roku 1423 uzyskała inny ważny przywilej ekonomiczny tzw. WARCKI. Najważniejsze z pkt. tego przywileju to możliwość usunięcia "nieużytecznego lub buntowniczego" sołtysa mimo zagwarantowanego mu dokumentem lokacyjnym prawa dziedziczności. To dawało szlachcie możliwość przejęcia majątków, folwarków sołtysich. Najważniejszym z przywilejów były przywileje jedlneńsko - krakowskie - 1430 - 1433 nadane przez Jagiełłę w zamian za zapewnienie następstwa tronu polskiego, jednemu z synów króla. W przywilejach tych król gwarantował w imieniu swoim i swoich następców że nikogo bez wyroku sądowego więzić nie będziemy. Z tego przywileju były wyjęte 4 artykuły starościńskie: gwałt, rozbój, podpalenie, morderstwo na drodze.

Warunkiem objęcia dziedzictwa po Kazimierzu Wielkim było dochowanie istniejących praw przez jego następcę Andegaweńskiego ( przywilej w Budzie ) , podobnie było z przywilejem w Koszycach , nawet Jagiełło musiał przed objęciem władzy zaprzysiądz istniejące prawa , w czasach Jagiełły po raz pierwszy uwidacznia się rola sejmików m. in. po pokoju w 1401 r. ( wykup ziemi dobrzyńskiej ) , sejmiki same zebrały potrzebną kwotę . Wraz z rozwojem przywilejów szlacheckich szlachta coraz bardziej stawała się narodem politycznym ( dwa ważne przywileje - nikogo bez wyroku sądowego więzić nie będziemy , cerkwicko - mierzawski gdzie król zobowiązał się do niepodejmowania działań politycznych o poważniejszym znaczeniu bez zgody sejmików ) .

Tu tkwi geneza polskiego parlamentaryzmu , ponieważ trudno było monarsze uzgadniać z każdym z sejmików z osobna swoje decyzje również i sejmiki poszczególnych ziem chciały znać swoje stanowiska , tak więc wykształcał się zwyczaj wysyłania posłów od sejmików ziemskich na zjazdy generalne prowincji - Małopolski , Wielkopolski , aby uzgodnić stanowiska , aż w wkrótce w 1493 r. wykształcił się sejm walny , złożony z Izby Poselskiej i Izby Senatorskiej

O funkcji sejmu walnego zadecydowała konstytucja nihil novi sub omni mum - nic nowego bez zgody wszystkich , tzn. nic nowego bez zgody trzech sejmujących stanów , oraz nic nowego bez zgody wszystkich posłów ziemskich . Przyjęto , że posłowie reprezentują tylko i wyłącznie szlachtę danej ziemi

W pierwszej połowie XV wieku sejm walny odbywał się raz w roku . Miejscem obrad był Piotrków . Jeśli sejm walny nie odbywał się zastępowały go sejmy prowincjonalne dla Wielkopolski w Kole a dla Małopolski w Nowym Mieście Korczynie.

SEJMIKI ZIEMSKIE

Po zjednoczeniu dawny wiec dzielnicowy rozbił się na sad wicowy, wykonujący sądownictwo w różnych sprawach i radę dostojników ziemskich, zwanych izba panów ziemi, która zajmowała się sprawami administracji lokalnej i ustawodawstwem partykularnym . Od końca XIV wieku sejmiki ziemskie uformowały się składając z dwu ciał : rady panów ziemi i ogółu szlachty . Trakcie XV wieku zanikł ten podział na dwie grupy, a sejmik stał się wyrazicielem stanowiska całego stanu szlacheckiego .

Sejmiki odbywał się we wszystkich ziemiach i województwach . Na sejmikach małopolskich przewodził wojewoda, a w Wielkopolsce starosta, a na ziemiach gdzie nie było wojewody najstarszy godnością urzędnik ziemski. Uchwały sejmikowe określano jako lauda - kodyfikowały one prawo zwyczajowe danej ziemi, sejmik pełnił funkcje sadownicza jako sąd wyższy, nakładały one także podatki. Znaczny wzrost znaczenia sejmików nastąpił po 1454 roku gdyż przywileje cerekwicko- nieszawskie ustanowiły, że król nie może bez zgody sejmików ziemskich nakładał nowych podatków oraz zwoływał pospolitego ruszenia.

W XV wieku współistniały sejmiki ziemskie, prowincjonalne ora sejm walny . Zgromadzenia te były alternatywne i równoległe.

GENEZA I CHARAKTER URZĘDÓW ZIEMSKICH.

Początki urzędów łączą się z powstaniem państwa. Urzędy i godności w dobie plemiennej nie występowały . Powoływanie urzędników początkowo jako zastępców panującego wiązało się z rosnącym zakresem władzy państwowej zwiększaniem się terytorium państwowego. Z biegiem czasu wykształciły się dwa piony urzędów: centralne i ziemskie.

Podział administracyjny na ziemie i województwa wiązał się z organizacją i funkcjonowaniem urzędów .

Rozwój polityczny i gospodarczy wymagał ściślejszego zespolenia tych wszystkich ziem, utworzenia silnego organizmu państwowego , wzmocnienia centralizacji władzy.

Po zjednoczeniu królestwa urzędy dzielnicy krakowskiej rozciągnęły się na cały kraj.

Dawni urzędnicy dzielnicowi jak wojewodowie kasztelani przekształcili się w urzędników ziemskich.

Wśród urzędników ziemskich istniał podział na urzędy dygnitarskie ( wojewoda, kasztelan, podkomorzy i sędzia ziemski) i urzędy honorowe ( chorąży, wojski, stolnik, podstoli, łowczy, cześnik, podczaszy, miecznik)

Wojewoda stał na czele rady panów województwa . W XV wieku przewodniczył na sejmiku elekcyjnym, który przedstawiał królowi kandydatów na wakujące stanowiska sadowe. Uczestniczył w sadzie wiecowym. Funkcja wojewody wyrastała z palatyna. Wojewoda powoływał woźnych sądowych i sprawował sądownictwo nad nimi. Sprawował jurysdykcje nad ludnością żydowska, posiadał określone prawa nadzoru nad miastami, był on na czele hierarchii urzędniczej danej ziemi. Był członkiem rady królewskiej, przewodził pospolitemu ruszeniu, ustalał taksy wojewódzkie - ceny na wyroby rzemieślnicze, od XVI wieku zasiadał w Senacie.

Kasztelan - na skutek wprowadzenia urzędu starosty utracili oni większość swych dotychczasowych uprawnień, a kompetencje sądowe przeszły do sądów ziemskich w 1454 roku.

W XII kasztelan zarządzał grodem jak i otaczającym go okręgiem w imieniu księcia, posiadał władze wojskowa, administracyjno-gospodarcza oraz sądową jednak zakres jego władzy był sukcesywnie zmniejszany na skutek znacznego rozwoju nadań immunitetów. Kasztelan władze wojskowa wykonywał przy pomocy chorążego i wojskiego, sądową przy pomocy sędziego grodowego zaś gospodarczą za pomocą włodarza. W XV wieku kasztelan stał się urzędnikiem ziemskim nie mającym szerszych kompetencji . Godność kasztelana uprawniała do zasiadania w Senacie jednak prawo to dotyczyło tylko kasztelanów większych kasztelanii np. krakowskiej oni mięli zagwarantowane stałe miejsce w Senacie natomiast pozostali takowych uprawnień nie posiadali, określani byli oni mianem kasztelanów drążkowych.

Innym ważnym urzędem był urząd podkomorzego, który przejął sądownictwo w sprawach granic posiadłości, sprawdzał czy rycerz samowolnie nie zmienił chorągwi danej ziemi, w Wielkopolsce uczestniczył w procesach o naganie szlachectwa, zasiadał w składzie sądu ziemskiego . W koronie był zastępcą sierot i ubogich przed sądem . Innym urzędem był urząd sędziego ziemskiego , sądził sprawy szlachty osiadłej z wyjątkiem czterech artykułów grodzkich ( podpalenie, rabunek na drodze publicznej, napaść na dom szlachcica, zgwałcenie). Pomocnikiem sędziego ziemskiego podsędek i pisarz ziemski oraz woźny sądowy.

Osobną kategorię urzędów ziemskich stanowiły urzędy honorowe. Do tego typu urzędów należy zaliczyć urząd chorążego, wojskiego, podstolego, łowczego, cześnika, podczaszego oraz miecznika.

Chorąży spełniał różne funkcje wojskowe nosił chorągiew ziemska lub królewska podczas uroczystości, wciągu XIV wieku funkcja ta sprowadziła się do funkcji czysto honorowej.

Wojski-by zwolniony ze służby wojskowej, dbał o bezpieczeństwo ziemi w czasie pospolitego ruszeni, opiekował się rodzinami walczących. Stolnik była to również funkcja honorowa od XIV wieku. Do XIII wieku urzędnik sprawujący piecze nad stołem panującego.

Jego zastępca był podstoli w okresie monarchii wczesnopiastowskiej był to urząd nadworny od XIV wieku był honorowy urząd ziemski. Kolejnym urzędem ziemskim o charakterze honorowy był łowczy, który organizował łowiectwo w lasach królewskich. Innym urzędem ziemskim o znaczeniu honorowym był cześnik który dbał o piwnice panującego oraz podczaszy, który był jego zastępcą a którego funkcje sprowadzały się do próbowania trunków nim spożył je książę.

Urzędy były nadawane dożywotnio. Przy obsadzie urzędów dygnitarskich król obowiązany był zasięgnąć rady panów ziemi , urzędy te dawały tylko prestiż

Temat 11. Organizacja stanów w okresie monarchii stanowej.

Monarchię stanową w Polsce można podzielić na 2 etapy. 1 etap w latach od 1320 (koronacja Władysława Łokietka) do 1370. W tym okresie nad pozycją stanów miała przewagę pozycja władzy królewskiej w rękach Piastów, którzy zasiadali na tronie w wyniku dziedziczenia władzy w państwie. 2 etap trwał od 1370 roku do 1454. Osłabienie władzy królewskiej spowodował fakt, iż na tronie zaczęły pojawiać się inne dynastie, takie jak Andegawenowie i Jagiellonowie, a także przywileje jakie zaczęli oni nadawać, aby umocnić swoja pozycję w państwie. Przywileje nadawane były stanom najsilniejszym, czyli przeważnie szlachcie, przez co duchowieństwo i mieszczaństwo straciły na znaczeniu.

Początek monarchii stanowej ustanowił zasadę niepodzielności państwa polskiego, które trwało podczas rozbicia dzielnicowego, zasadę suwerenności oraz zasadę niepozbywalności terytorium państwowego. Schyłek monarchii stanowej w Polsce nastąpił w roku 1454 (przywilej cerekwicko - nieszawski). W Polsce brak było jednolitego przedstawicielstwa stanów, wykształciły się organy takie, jak Sejm Walny, zjazdy i sejmiki. Zjazdy wywodziły się z wieców feudalnych. Były one zwoływane przez monarchę w razie potrzeby. Nie miały, więc cyklicznego sposobu zwoływania i nie miały też określonego składu. Te zjazdy były zwoływane albo dla całego państwa, albo dla poszczególnych prowincji. Przykładem takiego zjazdu jest zjazd w Sulejowie (1318). Zwołał go Władysław Łokietek, aby uzyskać poparcie w swoich staraniach o koronację. W monarchii stanowej sejm walny nie miał ściśle określonego składu, ale z reguły pojawiali się tam zaproszeni przez władcę urzędnicy, a także wyżsi dostojnicy kościelni oraz niekiedy przedstawiciele największych polskich miast. Sejmy walne były zwoływane nieregularnie w razie potrzeby i nie miały ściśle określonych kompetencji, ale zajmowały się najważniejszymi sprawami państwa zarówno w dziedzinie polityki zagranicznej jak i najważniejszymi sprawami wewnętrznymi w tym np. spisywanie i porządkowanie prawa. Sejmiki pojawiają się najpóźniej, bo na przełomie XIV i XV wieku. Ich cechą charakterystyczną był fakt, że w ich skład wchodziła wyłącznie szlachta. Sejmiki rozwinęły się w Rzeczypospolitej Szlacheckiej.

Organizacje państwa i stanów

Szlachta - obejmowała grupę osób wywodzących się z możnych i rycerstwa. Zanim stał się stanem zamkniętym został uzupełniony o mieszczan i sołtysów o dobrej sytuacji ekonomicznej. Później szlachcic musiał być urodzony, nobilitowany (przez monarchę) za zasługi. W tym stanie obowiązywała zasada równości jedyny podział szlachty był wynikiem różnic materialnych (magnateria, szlachta średnia, drobna, zagrodowa (zaściankowa) i gołota). Pierwsze cztery to tzw. posesjonaci - właściciele ziemscy. Wiele przywilejów należało do tego stanu : prawo nietykalności osobistej (1430-1433) i majątkowej , brak możliwości pozbawienia majątku lub wolności bez orzeczenia wyroku (czerwiński 1422), sądzenie wg prawa pisanego (1422) . Unormowanie stanu szlacheckiego dokonały przywileje nieszawskie 1545 r. nadane przez Kazimierza Jagiellończyka (odtąd monarcha nie może bez zgody szlachty nakładać nowych podatków, zwoływać pospolitego ruszenia ani stanowić nowego prawa a wolę swoją ma wyrażać na sejmikach ziemskich.

Stan duchowny - jest stanem otwartym ( seminarium lub zakon ). Od 1138 przywilej łęczycki Kazimierza Sprawiedliwego dał możliwość wprowadzenia nowego prawa kanonicznego. Przywilej Ludwika Węgierskiego z 1381 przyznał duchowieństwu zwolnienie od podatków (z wyjątkami).

Podobnie przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły 1388

Mieszczaństwo - jest stanem otwartym (każdy może po wniesieniu opłaty do kasy miejskiej razem z opinią od proboszcza o dobrej opinii dostać się do stanu). W XIV w stan ten formował się. Celem było stworzenie samorządu terytorialnego tworzenie rzemiosła i nawiązywanie kontaktów handlowych. XIV-XV nasilenie lokacji miast podyktowane względami ekonomicznymi króla i prywatnych właścicieli. Dążenia do separacji miast, ograniczenie kompetencji wójta i podporządkowaniu do radzie. Wzrost znaczenia organizacji cechowej.

Chłopstwo - na początku dominowała gospodarka czynszowa. Zaczęto ograniczać wolność chłopstwa. Spadek znaczenia funkcji sołtysa na rzecz pana feudalnego.

WŁADZA KRÓLEWSKA I REPREZENTACJA STANOWA

Koronacja:

Przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa.

Osobę kandydata ustala najpierw rada królewska, a potem obioru dokonuje zjazd elekcyjny (rada królewska, szlachta, przedstawiciele miast).

Po elekcji odbywa się koronacja (pomazanie króla i akt koronacji) - dokonuje tego arcybiskup gnieźnieński.

Akt koronacji polegał na wręczeniu królowi insygniów władzy królewskiej (korony, berła, jabłka, miecza i pierścienia).

Królowie składali przysięgę liturgiczną i państwową (obowiązek przestrzegania dotychczasowych praw i przywilejów, odzyskanie utraconych ziem i obrona granic).

Przeprowadzenie elekcji wymagało przeprowadzenia trzech sejmów :

Sejm konwokacyjnego - zwoływał konfederację generalną (tzw. kaptur), zatwierdzał skład sądów kapturowych , ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików przedsejmowychna sejm elekcyjny. Spisywanie egzorbitancji (błędów i wypaczeń)

Sejm elekcyjny - odbywał się zwykle na woli pod Warszawą, wysłuchiwał legatów przedstawiających osoby kandydatów i układał pacta conventa. Osobno obradowały senat i izba poselska.

Sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas lub inny biskup. Ponadto na sejmie odbierano od króla przysięgę i uzyskiwano potwierdzenie praw.

Pacta conventa - bryły to umowy publicznoprawne zawierane pomiędzy obranym królem a szlachtą. Układano je na sejmie elekcyjnym. Zawierały indywidualne zobowiązania króla.

Artykuły henrykowskie - powstałe równocześnie z pacta conventa zawierały fundamentalne prawa i zasady ustroju Rzeczypospolitej. Należały do nich uznanie przez króla wolnej elekcji i zrzeczenie się dziedziczności tronu, zwoływanie sejmu walnego co 2 lata, zaciąganie opinii senatu w sprawach wojny i pokoju. Utrzymanie wojska kwarcianego, utworzenie rady przybocznej, zapewnienie tolerancji religijnej, zwoływanie pospolitego ruszenia tylko za zgodą sejmu. Niedotrzymanie przez króla postanowień uprawniało do wypowiedzenia mu posłuszeństwa w praktyce realizowano przez zawiązanie rokoszu

Zakres władzy królewskiej:

władzę królewską ograniczały przywileje szlacheckie i statuty (prawo sądowe - sejmy walne i sejmiki ziemskie)

król był zwierzchnikiem całej administracji (swoboda nominacji urzędników dworskich)

nominacja królewska na urzędy ziemskie była uzależniona od rady szlachty tej ziemi, w której urząd zawakował, a kandydat mógł pochodzić tylko spośród posesjonatów tej ziemi

król był źródłem sprawiedliwości i najwyższym sędzią (faktycznie decydującą rolę w sądzie królewskim odgrywali zasiadający w nim dostojnicy)

król utracił swobodę nominacji sędziów ziemskich, choć zachował wpływ na obsadę personalną sądów

król był naczelnym dowódcą wojska

kierował polityką zagraniczną

Rada królewska

charakter ogólnopolski

w jej skład wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi), dygnitarze ziemscy (wojewodowie, kasztelanowie więksi), arcybiskup gnieźnieński i lwowski oraz biskupi katoliccy

królowi przysługiwało prawo powoływania innych osób do rady

funkcje rady nie były unormowane, ale w praktyce miała ona wpływ na najważniejsze sprawy państwa (polityka zagraniczna, wojna, pokój, obsadzanie urzędów, bicie monety)

członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego, sądzącego pod przewodnictwem króla

Sejm walny (pierwszy 1493):

Reprezentacja stanowa - z dawnych wieców rozwinęły się zjazdy ogólnopaństwowe nazywane sejmami walnymi (uczestniczyli w nich : król, dostojnicy państwowi i duchowni przedstawiciele szlachty oraz początkowo reprezentanci miast królewskich (potem spotykali się na zjazdach prowincjonalnych). Na zjazdach ogólnopolskich dokonywano elekcji królów, uchwalano statuty, oddziaływano na króla celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne to głownie ustawodawstwo. W XV na sejmy walne zaczęła przybywać szlachta nie odgrywają większej roli. Z czasem zaczęto wysyłać jedynie posłów wybieranych na sejmikach ziemskich (przewodniczył starosta)

Sejm walny:

Organizacja - składał się z 2 izb : senatu (izba wyższa), oraz izby poselskiej (izba niższa) częścią składową był też król ( posiadał uprawnienia odrębnego stanu)

Izba poselska - była reprezentacją stanu szlacheckiego. Zasiadali w niej posłowie szlacheccy, wybierani na sejmikach przedsejmowych. posłowie byli reprezentantami poszczególnych ziem. Obowiązywały ich pisemne instrukcje poselskie do których musieli się stosować Do izby sejmowej nie weszli przedstawiciele miast oraz kapituł. Izbie przewodniczył marszałek. Liczba posłów 130-250.

Izba senatorska - to rada senatorska ( dawna rada królewska ). W jego skład wchodzili : wojewodowie, kasztelanowie, ministrowie oraz dygnitarze królewscy. Senatowi przewodniczył król. Nie ma pojęcia quorum lecz senatorowie mają obowiązek usprawiedliwiania nieobecności

Pierwotnie nie było stałych terminów

Kompetencje - ogólne określała konst. Nihil novi główne to ustawodawstwo ogólnopaństwowe. Ograniczało ono dotychczasowy uprawnienia ustawodawcze pozostawiając wydawanie edyktów w spawach miast królewskich, żydów, lenn, chłopów i górnictwa. Projekty konstytucji inicjowali : senat, król, rzadziej posłowie. Sejm uchwalał podatki (uniwesale), cła, monopole. Kontrolował podskarbich i wybór poborców podatkowych. W dziedzinie polityki zagranicznej sejm wysłuchiwał zagranicznych posłów, integrował lenna, nadawał ogólny porządek polityki zagranicznej i zawierał traktaty i reformy systemu obronnego.

Obrady - Otwarcie sejmu inicjowała uroczysta msza święta. Po niej obrady sejmu otwierał marszałek przez powitanie króla. Następnie przedstawiano najważniejsze sprawy mające być przedmiotem obrad. Po wypowiedziach senatorów izby rozdzielały się rozpatrując oddzielnie projekty ustaw. Celem informowanie się izby schodziły się na wspólne posiedzenia. Obrady plenarne odbywały się w sali senatorskiej, w której do głosu dochodzili posłowie. Po osiągnięciu consensusu podejmowano uchwały. Na koniec uroczyste pożegnanie i msza św.

Wymóg zgody powszechnej - jednomyślności był wymogiem. Na tej podłożu wyrosło liberum veto jako sprzeciw zrywający sejm ( pierwszym był Siciński nie pozwalający na prolongatę ). Okresem upadku instytucji sejmu były czasy saskie 1697-1762, w których pomyślnie zakończono 5 sejmów. Uchwały zapadające zgodą wszystkich uczestników nazywano konstytucjami. Ostateczna redakcja należała do kancelarii królewskiej.

Sejmiki - od powstania sejmu 1493 rola sejmików ziemskich zmieniła się. Upadek sejmu w latach 1652-1717 przyczynił się do tzw. rządów sejmikowych.

Przedsejmowe - wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich

Relacyjne - wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych

Elekcyjne - wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego

Deputackie - coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego

Kapturowe - organizowanie na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia

Gospodarcze - podejmowanie uchwał w sprawie ziemi, podatków i wojska

Sejmiki zwoływał król ( poza elek. i deput.) na 3 tyg. Przed sejmem zwyczajnym. Najczęściej obradowano w kościele. Wybierano marszałka (większością głosów), senatorzy wygłaszali wota i podejmowano uchwały (lauda)

Konfederacje i rokosze

Konfederacja była dobrowolnym związkiem szlachty o charakterze wojewódzkim służących do realizacji zamierzeń których nie mógł zrealizować król. Akt założenia konfederacji i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych. Działały one niejako w zastępstwie monarchy lub dla wymuszenia określonych postulatów.

Rokosze - były to konfederacje zawiązywane przeciwko królowi (Zebrzydowski 1606, Lubomirski 1666)

URZĘDY LOKALNE I CENTRALNE

Urzędy centralne - dzieliły się na nadworne i koronne. Obejmowały one kanclerza i podkanclerzego (sprawowały je osoby duchowne, kierowały pracami kancelarii, do kompetencji należało prowadzenia korespondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów), podskarbich koronnego (zarządzał skarbem państwowym i król. Nadzorował mennicę, wpłaty i wypłaty, archiwum) i nadwornego (rachunkowość państwa), oraz marszałków- wielkiego koronnego (zażądane dworem, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen żywności) i nadwornego (zastępca). Wyłoniły się z dzielnicy krakowskiej.

Urzędy lokalne - zarząd terytorialny należał do urzędników lokalnych, którzy dzielili się na ziemskich i królewskich.

Wojewodowie - stali na czele hierarchii urzędników ziemskich. Do kompetencji należało przewodniczenie radzie panów województwa, sejmikowi elekcyjnemu, uczestnictwo w wiecu sądowym, powoływanie woźnych, jurysdykcja nad ludnością żydowską, nadzór nad miastami, ustalenie cenników na towary rzemieślnicze.

Kasztelanowie - utracili większość swoich kompetencji administracyjnych, skarbowych i sądowych, zasiadali w radzie królewskiej.

Podkomorzowie i sędziowie ziemscy - wykonywali zadania sądowe.

Przywilej czerwiński 1422 wprowadził zakaz łączenia niektórych urzędów.

SĄDOWNICTWO

Sądy centralne - Sąd zaczyna kontrolować orzecznictwo innych sądów. Może on skasować orzeczenie innego sądu jeżeli uzna, że sąd nadużył prawo w postępowaniu.

Sąd królewski - Król pozostał najwyższym sędzią do 1578 w tym czasie występował w formie sądu nadwornego, komisarskiego (po 1504 stracił uprawnienia) i sejmowego. Największym obciążeniem było od 1523 rozpatrywanie apelacji

Sąd sejmowy - sądził pod przewodnictwem króla z wyjątkiem spraw o obrazę majestatu. Składał się z senatorów-asesorów od 1588 z 8 deputowanych szlacheckich po utworzeniu trybunałów uprawnienia zostały ograniczone. Sądził ciężkie przestępstwa.

Sąd asesorski (n)- (koronny) zwany Asesorią wykształcił się w XVI w z sądu nadwornego. Na czele stali kanclerz za nim podkanclerz, referendarze, rejenci, sekretarze. Stał się sądem najwyższym w sprawach właściwy dla mieszczan z miast królewskich. Rozpatrywał odwołania od wyroków sądów miejskich. Przejął on od sądów komisarskich sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych od prywatnych. Posiadał dobrą opinię fachowości i nieprzekupstwa. Zasiadający tam mieli dobre przygotowanie i wykształcenie.

Sąd relacyjny - był formą sądu asesorskiego z udziałem króla i obecnych na dworze senatorów. Był on sądem apelacyjnym dla obszarów lennych Korony (Prusy i Kurlandia) w XVII rozszerzył uprawnienia na orzeczenia wydane przez biskupów prawosławnych. Rozstrzygał spory pomiędzy kościołem unickim a prawosławnym

Sąd marszałkowski - Sądził w rezydencji króla obejmując przestępstwa popełnione na dworze królewskim lub w miejscu pobytu monarchy. W XVII rozszerzono uprawnienia w stolicy monarszej o sprawy z gier hazardowych, oszustwa i niedotrzymanie umowy (najem lokali).

Sąd referendarski (n) - wykształcił się z sądu nadwornego monarchy. Był to najwyższy sąd dominialny króla Orzekał w sprawach chłopów z dóbr państwowych (sprawy cywilne i karne). Z czasem stał się organem ustawodawczym dal wsi królewskich wydając ordynacje regulujące stosunki wiejskie. W procedurze językiem był polski. Stosowano uproszczoną procedurę sądową a jego wyroki egzekwowali komisarze.

Trybunał koronny i litewski - utworzono po zrzeczeniu się Batorego praw do najwyższego sądownictwa 1578. Przejęły one orzecznictwo w II instancji nad stanem szlacheckim. Rozpatrywał apelacje sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich w sprawach karnych i cywilnych. Orzeczenie było ostateczne i winno zapaść jednomyślnie. Gdy nie osiągnięto tego w trzecim głosowaniu sprawę odsyłano do sądu sejmowego. Składał się z 27 deputatów wybieranych na sejmikach deputanckich oraz 6 duchownych wybieranych na synodach diecezjalnych. Przewodniczył marszałek. Dla małopolski odbywał się w Lublinie (wiosną i latem) dla wielkopolski w Piotrkowie (jesienią i zimą). Litewski sądził w Nowogródku, Wilnie i Mińsku. Trybunały działały przy sporym aplauzie szlachty.

12. Przywileje stanowe szlachty- regulacje dotyczące urzędów.

1. przywilej koszycki 1374

-urzędy ziemskie są dożywotnio udzielane z nominacji monarszej szlachcie osiadłej posiadającej wlasność ziemską w danym okręgu

-urzędnik nie jest odpiwedzialny ani usuwalny

-starostwa grodowe mogą obejmować wyłącznie Polacy

-starostą nie może zostać książe

-starosta nie musi pochodzić z danej ziemi i nie jest mianowany dożywotnio-może być odwołany

2. przywilej piotrkowski 1388

-monarcha zrzeka się prawa wyadawania listów zapowiednich (ekspektatyw,obietnic objęcia urzędu)

-obietnica zniesienia urzędu oprawcy, który ścigał ciężkie przestępstwa, wydawał wyroki i egzekwował je-otrzymywał połowę wartości skonfiskowanych majątków

3. czerwiński przywilej 1422

- zakaz łączenia urzędów starosty i sędziego ziemskiego

- Rada Królewska decyduje o systemie monetarnym

3. statut warcki 1423

-sprecyzowano kompetencje starosty (a jakie te kompetencje były to sie cholera nie doszukałam :/ )

4. Przywileje nieszawskie 1454

-zakaz łączenia urzędu starosty z urzędem wojewody lub kasztelana

-równy dostęp do urzędów centralnych dla szlachty z małopolski i wielkopolski

-wprowadzenie taksy wojewodzińskiej (cenników na wyroby rzemieślicze ;| )

zasada incompatabilitias w PL (zasada o niełączeniu w jednym ręku niektórych urzędów)

Starosta nie mógł się łączyć z:

- 1422 - sędzią ziemskim

- 1454 - kasztelanem (z wyłączeniem Małopolski)

- 1454 - wojewoda

- 1504 - kanclerz

- 1550 - urząd grodzki (wszystko, co w grodzie, margrabi a, sędzia, wojski)

- 1556 - urząd ziemski

- 1565 - starosta w innym okręgu

Wojewoda

Nie może być:

- 1454 - starostą

- 1504 - kanclerzem

- 1538 - starostą grodzkim

- 1538 - kasztelanem

- 1550 - nie może pracować w urzędzie grodzkim

- 1562 - nie może pracować w urzędzie ziemskim

- 1565 - starostą niezagrodowym

- 1565 - wojewodą

- 1565 - minister

Kasztelan

- 1454 - Starosta, bez ziemi krakowskiej

- 1504 - kanclerz

- 1538 - wojewoda

- 1538 - starosta grodzki

- 1562 - burgrabia

- 1565 - urząd ziemski

- 1565 - marszałek wielki

- 1565 - podskarbi

Kanclerz

- 1504 - Kasztelan, wojewoda, biskup, prymas Polski

- 1669 - hetman

Marszałek

- 1565 - wojewoda

- 1565 - kasztelan

- 1669 - hetman

- 1736 - minister

Hetman Wielki

- 1565 - wojewoda

- 1669 - marszałek

- 1669 - kanclerz

- 1669 - podskarbi

- 1706 - minister

Podskarbi

- 1565 - Wojewoda

- 1565 - Kasztelan

- 1669 - Hetman

- 1736 - Minister

Temat 13: „Urzędy dygnitarskie w monarchii stanowej”

Monarchia stanowa to ustrój państwowy w którym władza królewska ograniczona zostaje rzecz stanów, szczególnie duchowieństwa i mieszczaństwa. W Polsce o tym okresie możemy mówić od panowania Kazimierza Wielkiego do czasu wydania statutów nieszawskich, które były podstawą kształtowania się demokracji szlacheckiej. Był to więc XIV- XV wiek.

W odrodzonym królestwie powstały szlacheckie urzędy ziemskie, które wiązały się silnie z okresem rozbicia dzielnicowego, kiedy to w ramach swych księstw dzielnicowych pełniły centralne, bądź lokalne funkcje. Zjednoczenie zdegradowało dawne organa centralne do roli ziemskich i oddało je w ręce stanu szlacheckiego. Urzędy ziemskie dzieliły się na dygnitarskie i niższe urzędy ziemskie. Miały one hierarchiczną strukturę. Pochodziły zwykle z nominacji królewskiej spośród miejscowej szlachty. Nominacja dygnitarska musiała jednak uprzednio być konsultowana z panami danej ziemi. Kandydat powinien być zasłużony, rozważny i cieszyć się dobrą sławą. Nieomal do końca XIV wieku król dawał ekspektatywę, co oznaczało oficjalne przyrzeczenie pierwszeństwa obsady zwolnionego urzędu ziemskiego. Zakaz ekspektatywy wprowadzono za panowania Władysława Jagiełły, ale bywał on wielokrotnie naruszany. Do urzędów dygnitarskich zaliczano: wojewodów, kasztelanów,( a na Kujawach koniuszów, którzy w XV wieku przybrali tytuł kasztelanów konarskich), podkomorzych i sędziów ziemskich, którzy teoretycznie byli nieusuwalni. Szczególne znaczenie wojewodów i kasztelanów polegało na ich udziale w Radzie Królewskiej, w późniejszym senacie. Wojewoda stał na czele hierarchii ziemskiej, tylko w krakowskiem wyprzedzał go kasztelan krakowski. Poza uprawnieniami sędziowskimi wojewoda dowodził pospolitym ruszeniem województwa, nadzorował miasta, ustalał ceny na wyroby rzemieślnicze, czyli tzw. taksy wojewodzińskie, przewodniczył radzie panów ziemi, przewodniczył także w sejmikach elekcyjnych, które wysuwały kandydatów na wakujące urzędy. W Wielkopolsce wojewoda jako jako reprezentant ziemi miał według statutów Kazimierza Wielkiego prawo udzielania azylu osobom zagrożonym arbitralnym sądem króla, a przede wszystkim starosty. Prócz tego wojewoda powoływał woźnych sądowych i sprawował sądownictwo nad nimi. Sprawował także jurysdykcję nad Żydami i posiadał określone prawa nadzoru nad miastami np. W Krakowie prawo powoływania radców do rady miejskiej. Kasztelan zwany także komesem grodowym pełnił funkcję administracyjną, wojskową i sądową w grodzie i na obszarze kasztelanii. Na początku pod sąd w którym przewodniczył kasztelan podlegała cała ludność zamieszkała w kasztelanii, mógł on orzekać karę śmierci i konfiskatę mienia. Jednak w skutek immunitetów utracił on swoje uprawnienia skarbowe i większość sądowych np. w stosunku do ludności wiejskiej w dobrach panów duchownych i świeckich. Sądownictwo kasztelana nie obejmowało także spraw zastrzeżonymi dla księcia np. nie wolno mu było sądzić rycerstwa. Pozostałe funkcję utracił on na rzecz starosty i sądów ziemskich. Doprowadzał on także do wojewody oddziały pospolitego ruszenia ze swojej kasztelanii. W XV wieku król zaprzestał powoływania do rady królewskiej kasztelanów mniejszych, a występujący na Kujawach oraz ziemi sieradzkiej i łęczyckiej kasztelani konarscy weszli w skład rady królewskiej. Podkomorzy pełnił głównie funkcje sądownicze. Rozstrzygał sprawy dotyczące granic posiadłości. W razie zwołania pospolitego ruszenia należało do niego sprawdzenie czy rycerz samowolnie nie zmienił chorągwi. W Wielkopolsce komorzy uczestniczył także w procesach o naganę szlachectwa i zasiadał w składzie sądu ziemskiego, a w całej Koronie był z urzędu zastępcą sierot i ubogich wdów przed sądami. Sędzia ziemski był najniższym rangą urzędem dygnitarskim, jak sama nazwa wskazuje zajmował się sądownictwem. Rozstrzygał sprawy sporne o niewielkim znaczeniu na określonym terenie.

14. 14. starostowie-ich rodzaje i kompetencje.

a)rodzaje starostów:

- starosta ziemski:

-starostowie grodowi i generalni

b) kompetencje wojskowe i sądowe starosty ziemskiego

- kompetencje wojskowe:

-kompetencje sądowe

16. W XV w. król mógł zasięgnąć opinii szlachty dzięki sejmikom ziemskim (zjazdom szlachty danej ziemi). Przy królu istniała rada królewska składająca się z dostojników (magnatów) Królestwa Polskiego. Szlachta zwiększyła swój wpływ na rządy dzięki przywilejom cerekwicko-nieszawskim, według których król nie mógł powoływać pospolitego ruszenia, stanowić nowych praw oraz nakładać nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich.

Jan Olbracht, chcąc ograniczyć wpływy magnaterii i oprzeć rządy na średniej szlachcie, zwołał w 1493 r. sejm walny, jako ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich. Posłowie szlacheccy obradowali oddzielnie w izbie poselskiej, zaś rada królewska przekształciła się w senat. Na koniec obie izby spotkały się, aby uzgodnić stanowisko i uchwalić konstytucję. W ten powstał dwuizbowy sejm (izba poselska, senat), którego częścią składową stał się też król. Odtąd mówi się o trzech stanach sejmujących: królu, senacie i izbie poselskiej. Początkowo nie było stałych terminów zwoływania sejmu ani stałego miejsca. Sejm zwoływał król wtedy, kiedy zaszła potrzeba i tam, dokąd chciał, określał również przedmiot obrad. System sejmowania uregulowały artykuły henrykowskie, które nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co dwa lata, przewidując ponadto możliwość zwołania sejmu w pilnych sprawach. Odtąd sejmy dzieliły się na:

Miejscem wspólnych polsko-litewskich sejmów stała się po unii lubelskiej Warszawa. Od 1573 r. co trzeci sejm miał odbywać się w Grodnie. Sejmy koronacyjne odbywały się nadal w Krakowie.

Dwuizbowy sejm:

- składał się z Senatu, jako izby wyższej, oraz Izby Poselskiej jako izby niższej. Posłów wybierano na sejmikach, w województwach i ziemiach, zwoływanych uniwersałem królewskim, informującym o czasie i miejscu obrad sejmu. Posłowie byli reprezentantami sejmiku, a nie całej Rzeczypospolitej. Zasada ta przetrwała do Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 r. W sejmikach przedsejmowych uczestniczyła szlachta zamieszkała w województwach i ziemiach (wraz z senatorami). Liczba wybieranych posłów była zróżnicowana.

Ostatecznie do sejmu nie weszli reprezentacji miast, liczących na poparcie przez króla ich interesów. Przedstawiciele kilku miast uczestniczyli tylko w niektórych czynnościach, m.in. podczas elekcji nowego króla, ale nie uzyskali prawa głosowania. Wyjątkiem był Krakoów, którego dwóch przedstawicieli włączono do wspólnoty szlachty krakowskiej. Do izby niższej nie weszli także reprezentacji kapituł katedralnych. W związku z tym skład Izby Poselskiej był całkowicie szlachecki. Od początku XVI w. stopniowo wzrastała liczba członków Izby Poselskiej: 45 (1504), 75 (1531), a po unii lubelskiej 170 posłów, łącznie z litewskimi których było 48.W ciągu stulecia od poł. XVI w. Izba Poselska liczyła ok. 180-190 członków.

Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej. W skład izby wyższej wchodzili dożywotnio powoływani senatorowie świeccy: wojewodowie i kasztelanowie, oraz duchowni: arcybiskup i biskup rzymskokatoliccy, co do których ograniczona była reprezentacja duchowieństwa w parlamencie. Za panowania Zygmunta I nastąpiło ustalenie i zamknięcie składu Senatu. Do Senatu, któremu przewodniczył król należeli następujący dostojnicy koronni nadworni: marszałek wielki koronny, marszałek nadworny, kanclerz koronny, podkanclerz koronny oraz podskarbi koronny. Zwani byli oni ministrami. Nie weszli natomiast hetmani i podskarbi nadworny, gdyż te urzędy ustabilizowały się po jego zamknięciu. W posiedzeniach Senatu z głosem doradczym uczestniczyli referendarze. Senatorowie zasiadali według określonego porządku, począwszy od biskupów. W ciągu XVI w. liczba członków izby wyższej stale wzrastała: 87 (1505), 92 (1529), po unii lubelskiej wraz z przybyciem wojewodów, kasztelanów i ministrów litewskich oraz senatorów z Prus Królewskich było ich 140, a za panowania Władysława IV 150. W odróżnieniu od posłów nie otrzymywali oni diet. Zarazem część senatorów, zwłaszcza kasztelanowie mniejsi, rzadko brała udział w pracach parl.

W senacie nie głosowano, lecz jego członkowie wypowiadali swoje zdanie (votum), na podstawie którego król dokonywał konkluzji, zazwyczaj zgodnie z przeważającymi opiniami.

Procedura zwoływania i obrad sejmu:

- Król uznając potrzebę zwołania sejmu zwraca się w tej sprawie do senatorów z listami deliberacyjnymi,

-układano legację sejmową przekazywaną następnie starostom,

-odbywały się sejmiki przedsejmowe, na których:

- wysłuchiwano laudacji,

- wybierano posłów,

- układano instrukcje,

-następowało otwarcie sejmu (nabożeństwo),

-Rada Królewska i posłowie szlacheccy spotykali się, by powitać króla,

-poprzedni marszałek sejmu sprawdzał mandaty posłów (rugi poselskie),

-następował wybór marszałka izby poselskiej (w senacie osobiście przewodniczył król),

-król przedstawiał połączonym izbom przedmiot obrad (materie od tronu),

-następowały wota senatorskie - senatorowie wypowiadali swoje poglądy na przedstawione sprawy,

-izby rozchodziły się i odbywały się (niezbyt sprawnie) obrady (debaty) izby poselskiej - brak regulaminu obrad, porządek sejmowania wykształcił się przez praktykę,

-ostatnie pięć dni było zarezerwowane na podjęcie uchwał (konstytucji) przez połączone stany sejmujące - uchwały podejmowano jednomyślnie (do połowy XVII wieku ignorowano nieliczną opozycję),

-odbywało się pożegnanie króla oraz nabożeństwo dziękczynne,

-drukowano konstytucje i rozsyłano je do wszystkich ziem,

-odbywały się sejmiki relacyjne, na których posłowie relacjonowali przebieg obrad

Kompetencje Sejmu Walnego:

- uchwalanie podatków,

- uchwalanie nowych praw,

- wyrażanie zgody na zwoływanie pospolitego ruszenia,

- wysłuchiwanie posłów państw obcych i nadawanie kierunku polityce zagranicznej,

- kontrola podskarbich,

- kontrola króla za pośrednictwem senatorów rezydentów,

- sąd sejmowy,

- stosowanie prawa łaski i amnestii,

- wyrażanie zgody na nobilitację,

- zawieranie traktatów pokojowych i sojuszy

17.geneza i rozwój sejmików ziemskich

w XIV wieku następuje reorganizacja wieców dzielnicowych, które były poprzednikiem sejmików ziemskich. W 1320 wiec rozbił się na sąd wiecowy, który rozstrzygał w ważniejszych sprawach sądowych oraz radę panów zajmującą sie ustawodastwem oraz sprawami lokalnymi. Na te zjazdy urzędników zaczęło przybywać coraz więcej szlachty danej ziemi.Do połowy XV w. rada panów odgrywała ważną rolę, dopóki szlachta nie stała się wyrazicielem woli ogółu. W wyniku tych przekształceń powstały sejmiki ziemskie.

Obradom sejmików przewodniczył starosta ( w Wielkopolsce) , wojewoda(w Małopolsce), a w pozostałych wypadkach funkcję tę spełniał najstarszy godnością urzędnik ziemski. Od XVII wprzewodniczył marszałek.

Uchwały sejmikowe ( lauda) podejmowane jednomyślnie, zawyjątkiem wyboru posłów i deputatów trybunalskich( wybór większością głosów).Zwoływane były przez króla. do ich kompetencji należało:

- kodyfikowanie prawa zwyczajowego

-nakładanie podatków lokalnych

- sprawowanie funkcji sądowniczej

- wybieranie posłów na Sejm Walny oraz deputatów do Trybunału Koronnego

- wybieranie kandydatów na wolne urzędy ziemskie

- podejmowanie innych uchwał w sprawach ziemi

Znaczenie sejmików wzrosło w 1454 r. po wydaniu przywilejów szlacheckich.Do ich kompetencji doszło wyrażanie zgody na pospolite ruszenie.

Rodzaje sejmików:

przedsejmowy ---> wysłuchiwał legacji królewskiej o powodach zwołania sejmu

-- wybierał posłów na sejm walny

-- układał instrukcje dla posłów zawierała ona wskazówki dotyczące stanowiska, w sprawach które miały być przedmiotem obrad sejmu.

generalny ----> zbierał się przed obradami sejmu

-- posłowie i senatorowie uzgadniali stanowisko każdej prowincji na sejmie walnym. w XVII w zaczęły one zanikać , w to miejesce posłowie i senatorowie zaczęli się zbierać w czasie sejmu na osobne tzw.sesje narodów dla uzgodnienia stanowiska każdej prowincji w sprawach będących przedmiotem obrad.

relacyjny---> wysłuchiwał relacji posłów z obrad sejmowych

--- podejmował uchwały związane z redakcją oraz realizacją konstytucji sejmowych

elekcyjny---> dokonywał wyboru kandydatów na opróżniony urząd ziemski,spośród których król dokonywał nominacji

-- zbierał się w razie wakansu urzędu

zwoływany przez wojewodów

kapturowy---> zorganizowany na zasadzie konfederacji:

*powoływał władze konfederacji

*wybierał sąd kapturowy

* zabezpieczał ład i porządek na terenie ziemi lub województwa

deputacki---> wybierał corocznie deputata do Trybunału Koronnego

gospodarczy---> podejmował uchwały ( lauda) w sprawach ziemi

-- nakładał podatki lokalne

--- wybierał poborców podatkowych i nadzorował ich działalność

-- decydował o podziale podatków uchwalonych przez sejm

--- decydował o wydatkach ze skarbu wojewódzkiego

-- uchwalał zaciąg żołnierza powiatowego i wybierał dowódców

--- wybierał komisarzy do Trybunału Skarbowego.

W opini szlachty sejmiki stanowiły rozproszoną izbę poselską, mogły stanowić ze wszystkich sprawach należących do kompetencji sejmu, udzielając stosownych instrukcji swoim posłom.

uchwały sejmików dotyczące spraw ogólnopaństwowych przedstawiano czasami do zatwierdzenia sejmowi. Zdarzało się,że sejm kasował lauda,mimo protestów szlachty.

20. WOLNA ELEKCJA W POLSCE

Koncepcja wyboru nowego króla.

- zasada elekcyjności tronu polskiego ukształtowała się jeszcze pod koniec XIV w. W czasach panowania Jagiellonów na tronie polskim odbywała się elekcja w ramach dynastii, dopiero po śmierci Zygmunta Augusta doszło do zmiany zasad wyboru króla.

- ukształtowała się wówczas proponowana przez średnią szlachtę zasada wyboru króla w ramach wolnej elekcji (elekcji VIRITIM). Prawo wyboru uzyskał każdy szlachcic, który stawił się na polu elekcyjnym. Pierwsze wielkie bezkrólewie, które rozpoczęło się w r. 1572, miało charakter precedensowy. Określono w czasie jego trwania nie tylko zasady wyboru króla, ale również sprecyzowano podstawowe prawa i ustrój Rzeczypospolitej. Zasady elekcji zmieniła dopiero konstytucja 3 Maja z 1791 r.

Przebieg elekcji.

- na czele państwa w czasie bezkrólewie stał prymas jako INTERREX, zaś w poszczególnych województwach i ziemiach władzę przejmowały konfederacje kapturowe. INTERREX kierował administracją, reprezentował państwo na zewnątrz oraz miał obowiązek przygotowania elekcji. Wybór nowego króla odbywał się w 3 fazach:

Sejm konwokacyjny - na którym posłowie poszczególnych ziem zawiązywali konfederację generalną (kaptur); zatwierdzano skład sądów kapturowych, ustalano czas i regulamin elekcji oraz wyznaczano termin sejmików przedsejmowych przed elekcją.

Sejm elekcyjny - (we wsi Wola pod Warszawą), na którym wysłuchiwano obcych posłów przedstawiających kandydatów na króla; układano PACTA CONVENTA; wybierano króla.

Sejm koronacyjny - (w Krakowie), na którym koronowano króla po złożeniu przez niego przysięgi koronacyjnej i generalnym potwierdzeniu prawo.

Artykuły henrykowskie i pacta conventa

Artykuły henrykowskie: noszą nazwę od pierwszego króla elekcyjnego Henryka Walezego. Ich zadaniem było zebranie zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, które określały prawa i obowiązki króla. Jednocześnie gwarantowały niezmienności ustroju (są nazywane prawami fundamentalnymi państwa). Stanowiły one, iż król podlega prawom Rzeczypospolitej, może zasiąść na tronie tylko za sprawą elekcji VIRITIM, ma obowiązek zwoływać sejm co 2 lata na 6 tygodni, nie może wypowiadać wojny ani zawierać pokoju bez opinii przedstawicieli senatu, nie może zwoływać pospolitego ruszenia i nakładać podatków bez zgody sejmu, nie może wyprowadzać pospolitego ruszenia poza granice kraju, utrzymuje wojsko kwarciane, będzie przestrzegał zasad tolerancji religijnej, przy władzy przebywają stale senatorowie-rezydenci. W przypadku nieprzestrzegania przez króla tych zasad przewidywano MOŻLIWOŚĆ WYPOWIEDZENIA POSŁUSZEŃSTWA - tzw. Prawo oporu (articulus de non praestanda oboedientia).

Pacta conventa - to osobiste zobowiązania elekta wobec szlachty, mające CHARAKTER ZMIENNY, zależne od każdego nowego elekta i jego zobowiązań. Kandydat na elekta składał szlachcie polskiej obietnice. Dzięki nom mógł wygrać wolną elekcję.

4. Znaczenie wolnej elekcji.

Artykuły henrykowskie i pacta conventa jako swoisty kontrakt pomiędzy nowym monarchą a szlachtą.

Umocnienie pozycji szlachty kosztem władzy królewskiej, a w szczególności pozycji magnaterii, która zajmowała olbrzymią większość urzędów w Rzeczypospolitej, miała wpływ na szlachtę.

Ograniczenie władzy królewskiej; każdpróba wzmocnienia tej władzy mogła posłużyć niezadowolonej szlachcie do oskarżenia króla o łamanie prawa i wypowiedzenie mu posłuszeństwa.

Możliwość ingerencji innych państw w proces wyboru króla.

Królowie elekcyjni panujący w Polsce

Henryk Walezy 1573-1574

Anna Jagiellonka 1575-1586 (od 1576 faktyczną władzę sprawował Stefan Batory)

Stefan Batory 1576-1586

Zygmunt III Waza 1587-1632

Władysław IV Waza 1632-1648

Jan II Kazimierz Waza 1648-1668

Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673

Jan III Sobieski 1674-1696

August II Mocny 1697-1706

Stanisław Leszczyński 1704-1709

August II Mocny 1709-1733

Stanisław Leszczyński 1733-1736

August III Sas 1733-1763

Stanisław August Poniatowski 1764-1795

Podsumowanie

Wyniki głosowania zbierano województwami. Ogłaszał je prymas jadąc na białym koniu, towarzyszył mu marszałek, który potwierdzał jego słowa.

Wolna elekcja była systemem, który osłabiał władzę króla, stawała się powodem do kłótni między głosującymi województwami (spory o kandydatów do tronu).

Do momentu ich zniesienia przez Sejm Wielki w 1791 odbyło się 13 wolnych elekcji.

18. Elekcje jagiellońskie w Polsce

Cecha elekcyjności tronu triumfowała przy wyborze na małżonka Jadwigi i króla Polski wielkiego księcia Litwy Władysława Jagiełły, a zwłaszcza gdy trzeba było wyrazić zgodę na prawo sukcesji dla synów Jagiełły z czwartego małżeństwa. Wyboru dokonywał sejm elekcyjny, ale było to faktycznie potwierdzenie decyzji ściślejszego grona - rady królewskiej. Po unii polsko-litewskiej w Krewie (1385 r.) aż do śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. tron polski pozosta­wał w rękach dynastii Jagiellonów. Na zawężaniu elekcji do przed­stawicieli tego rodu zaważył fakt dziedzicznych jego uprawnieni do Litwy i chęci utrzymania związku państwowego z tym sąsiadem Polski. Dopiero przelanie uprawnieni dynastycznych na rzecz Ko­rony Królestwa Polskiego przez ostatniego (zresztą bezpotomnego) Jagiellona w 1564 r. usunęło to ograniczenie

Ludwik Węgierski nie pozostawił męskiego potomka. Ludwik chciał pozostawić polski tron swojej córce, ale w tradycji Polski kobieta nie mogła zasiadać na tronie. Nadał więc w 1374 roku polskiej szlachcie przywilej koszycki, stanowiący, że król nie mógł nakładać na nią nowych podatków bez jej zgody. W zamian szlachta zgodziła się na objęcie tronu przez jego córkę Jadwigę.

1385 - unia krewska w Krewie - książę Litwy, Jagiełło został poprzez małżeństwo, (faktyczne i polityczne) z Jadwigą, królem Polski, łącząc unią dwa państwa. W zamian miał przejść wraz ze swoim ludem na chrześcijaństwo, walczyć z Krzyżakami, wypuścić więźniów politycznych. Rok później został ochrzczony jako Władysław Jagiełło, oraz koronowany. Unia krewska rozpadła się w 1399 r. po śmierci Jadwigi. 1388 przywilej piotrkowski - wydał W. Jagiełło by potwierdzić przywileje andegaweńskie (prawo wykupu szlachty, zamkami królewskimi nie będą rządzić cudzoziemcy, urzędy starosty i sędziego ziemskiego nie będą skupione w 1 ręku, oprawca poddany w pełni władzy starosty)

1401 - unia wileńsko-radomska - potwierdzona i zmieniana w Wilnie i Radomiu - była efektem bezdzietnej śmierci Jadwigi, Witold (kuzyn Jagiełły) miał sprawować rządy na Litwie, a po jego śmierci, władza miała wrócić do Władysława. W 1401 roku w Wilnie wielki książę Witold wystawił dokument uznający zwierzchnictwo Jagiełły i Korony oraz zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do królestwa Polskiego. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi Andegaweńskiej (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarowie litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu

1422 przywilej czerwiński (przed wyprawą krzyżacką- nienaruszalności szlacheckich dóbr ziemskich). 1423 - przywilej warcki - szlachcic ma prawo wykupienia sołectwa od niekompetentnego dziedzicznego sołtysa

przywileje jedleńsko-krakowskie. Wydał W. Jagiełło w zamiana za gwarancje sukcesji tronu dla syna (zakaz aresztowania szlachty bez wyroku sądowego)

Osierocone przez króla państwo wkroczyło w trudny okres. Po wyborze i koronacji 10 letniego syna Jagiełły - WLADYSLAWA, faktyczne rządy w kraju objęła rada opiekuńcza, pod przewodnictwem Oleśnickiego (król węgierski zginął pod Warna 1444)

W czasie nieobecności monarchy państwem rządzili dwaj wyznaczeni przez niego namiestnicy. Duży wpływ na politykę 1430 - 1433 wywierał także nadal Zbigniew Oleśnicki. Między dostojnikami nie było jednak zgody co do sposobu zarządzania państwem. W kraju mnożyły się oznaki rozprzężenia, tym bardziej że środki na wyprawę węgierską płynęły ze skarbu Królestwa, a Władysław zaciągał wiele pożyczek na ten cel, zastawiając dobra monarsze. Na dodatek, w 1440 r. nadeszła ciężka i sroga zima. W tym samym czasie doszło do przejściowego zerwania związku Polski z Litwą. Na Litwę jako namiestnik został wysłany młodszy brat Władysława - królewicz Kazimierz, a panowie litewscy wybrali go wielkim księciem.

Zdecydowane stanowisko Oleśnickiego przesądziło o wyborze KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA. Zgodnie ze zwyczajem zażądano od przyszłego władcy potwierdzenia dotychczasowych praw oraz odnowienia związku z Litwą i przyłączenia do Królestwa Wołynia i Podola, o co od dawna toczył się spór polsko-litewski.

Wielki książę grał na zwłokę. Nie zamierzając rezygnować z tronu polskiego, chciał uniknąć zaprzysiężenia przywilejów ograniczających władzę monarszą (czego dokonał znacznie później). I tak też się stało. Po długich i trudnych rozmowach Kazimierz przybył do Polski w 1447 r. Umocnił prawo władcy do nominacji biskupów - kapituły obierały odtąd osoby wskazane przez monarchę. Ci dostojnicy Kościoła wchodzili bowiem do rady królewskiej i mieli tym samym ważki głos w sprawach państwa. Władca mógł więc od tej pory dobierać sobie współpracowników także wśród dygnitarzy duchownych, a dzięki temu łatwiej realizować cele swojej polityki. Mimo dążenia do wzmocnienia władzy monarcha musiał ulec żądaniom szlachty zainteresowanej osłabieniem roli możnowładztwa i uzyskaniem wpływu na najważniejsze decyzje państwowe.

1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie (Kazimierz Jagiellończyk) (poparcie szlachty dla wojny z Krzyżakami): pospolite ruszenie, nowe prawa i podatki - nie bez zgody sejmików ziemskich; zobowiązanie króla, że na urząd pisarza ziemskiego będzie powoływał 1 z 4 kandydatów przedstawionych mu przez szlachtę danej ziemi

1496 przywileje piotrkowskie (Jan Olbracht) (by uzyska zgodę szlachty na jej udział w wyprawie tureckiej - potwierdziły przewagę stanu rycerskiego w społeczeństwie. Zakazano w nich mieszczanom nabywania dóbr ziemskich i obejmowania wyższych stanowisk kościelnych, z wyłączeniem osób mających stopnie naukowe. Wzorując się na ustawodawstwie Kazimierza Wielkiego ograniczono prawo chłopów do opuszczania wsi i przyznano je tylko raz w roku jednemu kmieciowi w osadzie. Zwolniono od ceł przeznaczone na sprzedaż produkty gospodarstw szlacheckich oraz towary sprowadzane dla dworów ziemiańskich. Zobowiązano wojewodów do nakładania tzw. taks wojewodzińskich, czyli do ustalania cen na wyroby rzemieślnicze, co przede wszystkim miało hamować ich nieuzasadniony wzrost.

1499 - unia krakowsko-wileńska Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 r. nastąpiło przerwanie unii personalnej Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Królem Polski został wybrany Jan Olbracht, wielkim księciem litewskim, zgodnie z życzeniami panów litewskich, domagających się stałej obecności władcy w państwie i wolą zmarłego monarchy, został młodszy brat, Aleksander. Trwające już od stu lat związki obu państw nie zostały jednak zerwane. Władcy uzgadniali swe posunięcia w polityce zagranicznej. Litwa zajmowała się polityką moskiewską i kontaktami z Tatarami. Polska reprezentowała również interesy litewskie w Turcji, w państwach zachodnich i w Watykanie, podobnie jak to było za Kazimierza Jagiellończyka. Państwa udzielały sobie pomocy militarnej. Dlatego można mówić o rodzaju ścisłej unii dynastycznej w tym okresie.

1501 - unia mielnicka w Mielniku. Śmierć Jana Olbrachta 17 czerwca 1501 r. otworzyła możliwość objęcia tronu polskiego jego bratu, wielkiemu księciu litewskiemu Aleksandrowi i przywrócenia unii personalnej

Zjednoczenie Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w jedno państwo (łączą się i spalają w jedno nierozdzielne i nieróżne ciało).

Wspólna elekcja władcy, króla Polskiego. Mieli w niej brać udział ze strony litewskiej biskupi katoliccy, wojewodowie i kasztelanowie. Było to wówczas tylko 9 osób (4 biskupów, 3 wojewodów, 2 kasztelanów), a na dodatek ich nieobecność nie podważała prawomocności elekcji. Jagiellonowie tracili tym postanowieniem dziedziczne prawa do Litwy.

Ustalono obowiązek wzajemnej pomocy wojskowej.

Nad sprawami całego państwa miała obradować wspólna rada. Każda ze stron miała obowiązek udzielania rady i pomocy drugiej stronie.

Postanowiono ujednolicić monety, nadając im jednakową formę i wagę.

Zatwierdzono układy wiążące każde z państz innymi państwami, z zastrzeżeniem, że nie mogą one szkodzić drugiej stronie.

Wprowadzono przysięgę dla starostów i urzędników obejmujących swe funkcje.

Każdy przyszły władca został zobowiązany do zatwierdzenia wszelkich dotychczasowych praw Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego podczas koronacji.

Postanowiono, że zawarta umowa będzie obowiązywać na wsze czasy.

Umowa, oprócz zaprzysiężenia przez członków rady panów (senatu), celniejszych ze szlachty i zatwierdzenia przez elekta (co się stało 23 października), miała być zatwierdzona również przez prałatów, panów, szlachtę i bojarów litewskich

1505 konstytucja nihil novi (sejm w Radomiu) trzy stany sejmującsenat, król, posłowie ziemscy. Zatwierdzono Statut Łaski.Po śmierci Barbary Zapolyi Zygmunt pojął za żonę księżniczkę Bonę z mediolańskiego rodu Sforzów.

Za jej też sprawą doszło w 1529 r. do elekcji, a następnie koronacji lO-letniego ZYGMUNTA AUGUSTA na króla polskiego, nieco wcześniej wyniesionego już w Wilnie do godności wielkiego księcia litewskiego.

Rokosz lwowski- Wybór i koronacja ,,króla młodszego" za życia ojca wywołały wśród szlachty głosy krytyki w stosunku do tronu. Zebrane pod Lwowem w 1537 r. pospolite ruszenie wystąpiło przeciwko niezgodnym z prawem działaniom monarchy.

Pod wpływem wystąpienia szlachty, w latach trzydziestych XVI w., określono ogólne zasady elekcji, dokonywanej dotąd przez senat przy wąskim udziale rycerstwa. Wybór króla miał się w przyszłości odbywać wyłącznie po śmierci poprzedniego panującego, głosami stanu szlacheckiego "za zgodą

i wolą obecnych". Praktycznie forma wolnej elekcji wykształciła się jednak dopiero po zgonie Zygmunta Augusta.

W 1544 r. stary król przekazał synowi rządy na Litwie, zachowując wszakże swą władzę zwierzchnią,

Rozwój przywilejów szlacheckich spowodował, że tylko szlachta miała prawo do elekcji króla. W czasach Jagiellonów na tronie polskim odbywała się elekcja w ramach dynastii, dopiero po śmierci Zygmunta Augusta doszło do zmiany zasad wyboru króla.

21. Urzędy ministerialne w Rzeczypospolitej Szlacheckiej

Ministrowie była to grupa najwyższych urzędników w państwie. Kierowali kluczowymi dziedzinami zarządu państwem. Istniały osobne urzędy dla Korony i Wielkiego Księstwa, jednak o identycznych kompetencjach w ramach każdego z państw (Korona i Litwa były prawnie dwoma osobnymi krajami).

Ministrowie wchodzący z racji sprawowanego urzędu do senatu:

Ministrowie nie wchodzący z racji sprawowanego urzędu do senatu:

22. Zasada niełączenia (incompatibilitas) urzędów (1422-1736) i jej przykłady

Jeden z postulatów ruchu egzekucyjnego średniej szlachty, którego celem było ograniczenie wpływów magnaterii i duchowieństwa. Zasada niełączenia urzędów miała na celu ograniczyc kumulacji najważniejszych urzędów w państwie oraz zapewnic niezależnośc urzędników. Pierwsze ograniczenie wprowadził przywilej czerwiński z 1422 roku. Z biegiem czasu wprowadzano kolejne ograniczenia, które jednak dośc często były łamane, co prowadziło do sporów między szlachtą, królem a magnatami kumulującymi swoje urzędy.

Przykłady niełączenia urzędów (nie będzie całkiem chronologicznie, tylko ,,chronologiczno - tematycznie" :P - wydaje mi się, że będzie logiczniej i przejrzyściej):

a) Starosta nie mógł łączyc urzędów:

- od 1422 (przywilej czerwiński) - urząd sędziego ziemskiego

- od 1454 (statuty nieszawskie) - urząd wojewody, urząd kasztelana (z wyjątkiem starosty krakowskiego)

- od 1504 - urząd kanclerza

- od 1550 - urząd grodzki (np sędzia grodzki)

- od 1563 - urząd ziemski

- od 1565 - urząd starosty w innym okręgu

b) Wojewoda nie mógł łączyc urzędów:

- od 1454 - urząd starosty

- od 1504 - urząd kanclerza

- od 1538 - urząd starosty grodzkiego, urząd kasztelana

- od 1550 - urząd grodzki

- od 1562 - urząd ziemski

- od 1565 - urząd starosty niegrodowego, urząd drugiego wojewody, urząd ministra

c) Kasztelan nie mógł łączyc urzędów:

- od 1454 - urząd starosty (z wyjątkiem starosty krakowskiego)

- od 1504 - urząd kanclerza

- od 1538 - urząd wojewody, urząd starosty grodzkiego

- od 1562 - urząd burgrabiego (zastępca starosty grodzkiego)

- od 1563 - urząd ziemski

- od 1565 - urząd marszałka wielkiego, urząd podskarbiego

d) Kanclerz nie mógł łączyc urzędów:

- od 1504 - urząd kasztelana, urząd wojewody, urząd prymasa, urząd biskupa: poznańskiego, krakowskiego, kujawskiego, płockiego, warmińskiego

- od 1669 - urząd hetmana wielkiego

- od 1736 - urząd dowolnego ministra

e) Marszałek wielki nie mógł łączyc urzędów:

- od 1565 - urząd wojewody, urząd kasztelana

- od 1669 - urząd hetmana wielkiego

- od 1736 - urząd dowolnego ministra

f) Hetman wielki nie mógł łączyc urzędów:

- od 1565 - urząd wojewody

- od 1669 - urząd marszałka, urząd kanclerza, urząd podskarbiego wielkiego

- od 1736 - urząd dowolnego ministra

g) Podskarbi nie mógł łączyc urzędów:

- od 1565 - urząd wojewody, urząd kasztelana

- od 1669 - urząd hetmana

- od 1736 - urząd dowolnego ministra

23. Urzędy ziemskie i ich rozwój(XVI-XVIII)

Uformowana w okresie monarchii stanowej struktura urzędów administracyjnych uległa ponownym przemianom, zakończonym w XVI wieku. Król był zwierzchnikiem centralnego i lokalnego aparatu administracyjnego. Wyłącznym jego uprawnieniem było mianowanie urzędników. Jednocześnie urzędy w większości stawały się dożywotnie, co w praktyce oznaczało nieusuwalność urzędników. W odniesieniu do urzędów sądowych ziemskich, monarcha dokonywał nominacji spośród kandydatów wybranych przez sejmiki elekcyjne spośród szlachty osiadłej w danej ziemi. Zakaz łączenia przez jedna osobę niektórych urzędów został rozszerzony. Administracja terytorialna państwa utrzymała podział na urzędy centralne i lokalne (ziemskie). Urzędnicy na szczeblu centralnym kierowali kluczowymi dziedzinami zarządu państwem. Istniały osobne urzędy centralne dla Korony Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak o identycznych kompetencjach w ramach każdego z państw. Należeli do nich: kanclerz wielki koronny i kanclerz wielki litewski, podkanclerzy koronny i litewski, marszałek wielki koronny i litewski, marszałek nadworny koronny i litewski, podskarbi wielki koronny i podskarbi wielki litewski.

Urzędy lokalne ( ziemskie) w I Rzeczpospolitej wywodziły się z urzędów książęcych z czasów rozbicia dzielnicowego. Najważniejszymi urzędnikami ziemskimi byli wojewoda i kasztelan, gdyż z urzędu wchodzili do Senatu. Po nich w każdej ziemi następowali pozostali urzędnicy. W większości były to godności honorowe. Urzędy ziemskie dzieliły się na dygnitarskie (łac. dignitates) i officia. Dygnitarzami byli: wojewoda, kasztelan, podkomorzy i sędzia ziemski. Officia to urzędy: stolnika, podstolego, cześnika, podczaszego, łowczego, miecznika, chorążego i Wojskiego.

Wojewodowie, w zależności od ziem, z których pochodzili mieli często różne kompetencje. Np. najmniejsze kompetencje mieli na Rusi Halickiej, największe w Prusach Królewskich. Na przestrzeni lat ich kompetencje ulegały zmianom i ograniczeniom. Urząd wojewody zaczął funkcjonować w czasach nowożytnych w Koronie a częściowo (po 1569 r.) na Litwie, jako zwierzchnik województwa i jego administracji, ale z iluzoryczną władzą. Urząd ten miał charakter stały, był nieodwołalny i niedziedziczny. Wojewoda stał na czele województwa i pełnił jednocześnie funkcję zwierzchnika rady panów. Przewodził sejmikom elekcyjnym i sprawował dowództwo nad oddziałami pospolitego ruszenia. Urzędnikowi temu przysługiwały uprawnienia kontrolne i nadzorcze nad miastami a w Małopolsce sprawował nadzór nad sądami ziemskimi. Dominująca pozycja wojewody w strukturze administracji i większe znaczenie urzędu, wynikało z przysługującego wojewodzie członkostwa w Senacie.

Sędzia był przewodniczącym sądu ziemskiego dla ziemi lub powiatu I Rzeczypospolitej. Sąd ten rozpatrywał wszystkie sprawy szlachty osiadłej wyłączywszy przestępstwa ścigane przez sąd grodzki z tzw. czterech artykułów grodzkich. Sędzia ziemski musiał być szlachcicem posesjonatem, osiadłym w ziemi, której sprawy sądził. Pobierał wynagrodzenie od stron procesowych. Nie mógł przy tym piastować żadnych urzędów grodzkich. Obok sędziego ziemskiego w sądzie tym zasiadał też podsędek i pisarz ziemski.

Kasztelan zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelani. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.

Specyficzny był urząd starosty, który był urzędem królewskim lokalnego zarządu. Starosta nie brał udziału w posiedzeniach Senatu. Pochodził ze swobodnej nominacji królewskiej i mógł być w każdej chwili odwołany. Władza starostów obejmowała zarząd jednym lub kilkoma grodami. Ich kompetencje uległy znacznemu rozszerzeniu w okresie, gdy jednostką administracyjną stawał się powiat; starosta zajął wówczas pozycję administratora powiatu. Nazywany był ramieniem króla, gdyż wykonywał jego zlecenia dotyczące zarządu państwem. Władza starosty była bardzo duża; starosta sprawował zwierzchnictwo nad burgrabiami w grodach, mianował i zatwierdzał wójtów w miastach, sądził szlachtę. Jako namiestnik królewski sprawował w zastępstwie monarchy funkcje administracyjne i wojskowe; miał w szczególności prawo zwoływania pospolitego ruszenia. Nie mógł jedynie wydawać przywilejów. Starostami zostawali zaufani ludzie panującego. Zmianę pozycji starosty usankcjonowała konstytucja z 1611 roku, w której szerokie uprawnienia starosty uległy uszczupleniu.

Sejm szlachecki, rozwój i kompetencje

W drugiej połowie XV wieku Kazimierz Jagiellończyk nieraz odwoływał się nie do sejmu, gdzie przeważali magnaci, lecz do sejmików ziemskich, pragnąc oprzeć się w swej polityce na średniej szlachcie. Od 1493 r. wyodrębniło się stałe ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich w postaci posłów ziemskich. Rychło utworzyli oni osobną izbę poselską, natomiast rada królewska przeistoczyła się w senat. Senat walny XVI wieku stał się dwuizbowy.

Powstanie izby poselskiej i jej skład:

Izba poselska ukształtowała się jako reprezentacja sejmików ziemskich. Stąd w wyborach posłów uczestniczyli również i dygnitarze ziemscy - senatorowie. Od połowy XVI w. posłów wybierała sama szlachta, nie oglądając się na magnatów. Liczba posłów była ustalana zwyczajowo. Większe województwa wysyłały na sejm walny po 6 poslów, mniejsze na ogół 2 lub 1. Odrębnie przedstawiala się reprezentacja w sejmach walnych po roku 1569 posłów z Prus Królewskich których liczba nie była ustalana i bywała czasem nieproporcjonalnie wielka. Posłowie jednego sejmiku początkowo występowali i głosowali lącznie. Dopiero od polowy XVI wieku zaczęli występować indywidualnie.

Po unii lubelskiej w skład izby poselskiej wchodziło 170 posłów, w tym 48 z Litwy. Duchowieństwo było reprezentowane jedynie przez biskupów w senacie. Do izby poselskiej nie wchodzili przedstawiciele miast. Izba poselska była więc reprezentacją wyłącznie stanu szlacheckiego.

Organizacja sejmu walnego:

Początkowo nie było stałych terminów zwoływania sejmu, ani stałego miejsca jego obrad. Sejm zwoływał król, przeważnie co roku, najczęściej w Piotrkowie położonym w centrum Królestwa. System sejmowania uregulowały artykuły henrykowskie, które nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co dwa lata. Odtąd sejmy dzieliły się na sejmy zwyczajne (ordynaryjne) zwoływane co 2 lata i sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne) zwoływane w razie potrzeby. Sejm ordynaryjny nie mógł trwać dłużej niż 6 tygodni, a ekstraordynaryjny nie dłużej niż 2 tygodnie. Przedłużenie obrad w razie potrzeby, zwane prolongacją, wymagało zgody wszystkich posłów. Miejscem wspólnych obrad polsko-litewskich stała się po unii lubelskiej Warszawa. Od roku 1673 co trzeci sejm miał odbywać się w Grodnie.

Za Zygmunta ustalił się skład senatu, wchodzili do niego arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, marszałek wielki, marszałek nadworny, kanclerz i podkanclerzy, podskarbi. Na początku XVII wieku senat liczył łącznie 140 senatorów.

Do podjęcia uchwały sejmowej potrzebna była zgoda powszechna (brak sprzeciwu). Osiągnięcie zgody powszechnej w izbie poselskiej było ułatwione, kiedy posłowie nie byli skrępowani szczegółowymi instrukcjami. W XVI wieku i w pierwszej połowie XVII pomijano nieraz głosy nielicznych oponentów, przyjmując fikcję jednomyślności.

W senacie - dawnej radzie królewskiej - senatorowie nie głosowali, ale kolejno wypowiadali swoje zdanie. Kanclerz formułował opinię generalną, co określano jako konkluzję.

Od schyłku XVI wieku linia rozwoju szlacheckiego parlamentaryzmu w kierunku systemu większościowemu uległa załamaniu. Tego rodzaju postawa groziła niedojściem sejmu do skutku.

Wysuwano także postulat tzw. sejmów rokoszowych, w których mógłby brać udział każdy szlachcic. W Polsce prototypem takiego sejmu był rokosz lwowski z 1537 r.

Działalność sejmu zaczeła ulegać zmianom już w pierwszej połowie XVII w. Sejm funkcjonował coraz mniej sprawnie. Działalność jego krępowały zasada jedomyślności oraz obowiązek ścisłego trzymania się instrukcji sejmikowych przez posłów. W 1652 poseł Władysław Siciński nie pozwolił na prolongatę obrad sejmowych, przez co sejm nie doszedł do skutku. Jakkolwiek ubolewano nad zrywaniem sejmów, uznano legalność liberum veto. W latach 1573-1763 rozeszły się bez podjęcia uchwał lub uległy zerwaniu 53 sejmy.

Kompetencje sejmu:

Zostały one ogólnie ustalone w konstytucji Nihil novi (1505). Określała ona kompetencje ustawodawcze sejmu. Sejm uchwalał podatki, nowe prawo, do niego należało także wyrażanie zgody na zwołanie pospolitego ruszenia, a od 1578 na nobilitację. Sejm wysłuchiwał posłów obcych państw i nadawał ogólny kierunek polityce zagranicznej. Sprawował kontrolę nad rządem, na sejmie odbywał się pod przewodnictwem króla sąd sejmowy w sprawach szczególnej wagi. Do sejmu należało prawo łaski i amnestii, zawieranie traktatów pokojowych i sojuszy.

Senatorowie-rezydenci:

Byli stałym organem sejmowym powołanym do współdziałania z królem w rządzeniu państwem. Instytucja ta miała działać w okresie między sejmami. Senatorowie-rezydenci byli powoływani na dwa lata w liczbie 16, tak by w liczbie tej znajdowali się biskupi, wojewodowie i kasztelanowie. Zadaniem ich było dawanie rad i sprawowanie kontroli, z czego składać mieli sprawozdanie na sejmie. Konstytucją z 1717 r. zobowiązano króla do wykonywania zaleceń senatorów-rezydentów. W praktyce postanowienie to nie miało większego znaczenia, ponieważ instytucja senatorów-rezydentów przestała wkrótce funkcjoować. Została wyparta przez mające szerszy charakter od senatorów-rezydentów rady senatu, złożone z obecnych na dworze senatorów, a także tych, zapraszanych imiennie przez króla. Rady senatu udzielały królowi zaleceń.

Rządy sejmikowe w Polsce (XVII-XVIII w.)

Semiki ziemskie wykształciły się z dawnych wieców dzielnicowych. Wiec rozbił się na sąd wiecowy i radę dostojników ziemskich (radę panów), która sprawowała administrację lokalną i stanowiła ustawodawstwo partykularne.

W miarę słabnięcia działalności sejmu walnego wzrastało znaczenie sejmików ziemskich, które w drugiej połowie XVII w. przerosły sejm. Na sejmikach decydowali w praktyce magnaci za pośrednictwem oddanej sobie szlachty.

W drugiej połowie XVII wieku sejmiki uzyskały prawo wyboru komisarzy do Trybunału Skarbowego, ale też same powoływały wojewódzkie rady (komisje) skarbowe.

Sejmiki zwoływał król. Aby obejść to ograniczenie, w XVII wieku sejmiki zaczęły stosować odroczenie - limitacje obrad i w ten sposób uniezależniły się od władzy centralnej.

Na sejmikach założeniem była w zasadzie jednomyślność z wyjątkiem wyboru posłów i deputów trybunalskich - wybierano ich większością głosów.

Rządy sejmików rozwinęły się w warunkach upadku znaczenia władz centralnych. Od początku XVII w. sejmiki zaczęły zaciągać tzw. żółnierza powiatowego. Rotmistrze wojska powiatowego byli powoływani przez sejmiki i opłacani ze skarbu wojewódzkiego.

Rządy sejmikowe zniosła konstytucja z 1717 r. odbierając sejmikom kompetencje w sprawach wojskowych i większość skarbowych. Pomniejsze zmiany miały przynieść dopiero reformy drugiej połowy XVIII stulecia.

Rodzaje sejmików:

*Przedsejmowy: wybierał posłów, układał dla nich instrukcje

*Generalny: zbierał się przed obradami sejmu, uzgadniano wspólne stanowisko

*Relacyjny: wysłuchiwał relacji posłów z obrad sejmowych

*Elekcyjny: dokonywał wyboru kandydatów na urząd ziemski

*Kapturowy: powoływał władze konfederacji, wybierał sąd kapturowy

*Deputacki: wybierał deputata do Trybunału Koronnego

*Gospodarczy: podejmował uchwały w sprawach ziemi, nakładał podatki lokalne, wybierał poborców podatkowych, decydował o podziale podatków, o wydatkach ze skarbu wojewódzkiego, wybierał komisarzy do Trybunału Skarbowego

  1. Rządy sejmikowe w Polsce (XVII-XVIII w.)

Rozwinęły się one w warunkach upadku znaczenia władz centralnych, których funkcjonowanie nie było w stanie zapewnić ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Przyczynił się do tego w znacznej mierze formalny przymus stosowania się posłów do coraz bardziej szczególnych instrukcji sejmikowych. Odwoływanie się do króla w warunkach niedochodzenia sejmów do skutku- bezpośrednio do sejmików w sprawach podatków na wojsko prowadziło do tego, że sejmiki, uchwalając i ściągając same podatki państwowe, wygospodarowywały nadwyżki kosztem skarbu państwowego. Nadwyżki te, jak również podatki wojewódzkie gromadzono w skarbie wojewódzkim.

W miarę osłabiania Sejmu Walnego i zanikania sejmików prowincjonalnych wzrastało znaczenie sejmików ziemskich. W ważniejszych sprawach w praktyce decydowali magnaci za pośrednictwem swoich klientów wywodzących się ze szlachty gołoty.

Sejmiki uzyskały również prawo do wybierania komisarzy do Trybunału Skarbowego. Zaczęły też powoływać wojewódzkie sądy (komisje) skarbowe co zostało zakazane w 1717 r.

Aby uzależnić się od króla sejmiki coraz częściej stosowały praktykę odraczania (limitacji) obrad. Upadek znaczenia urzędu starosty sprawił, że sejmiki przejęły szereg jego kompetencji w zakresie zarządu lokalnego. Wiele sejmików (w tym wszystkie litewskie) w celu uprawnienia swoich prac wprowadziły zasadę podejmowania uchwał większością.

Od początku XVII wieku sejmiki zaczęły zaciągać żołnierza powiatowego. Rotmistrze wojska powiatowego powoływani przez sejmik opłacani byli ze skarbu wojewódzkiego. Żołnierz powiatowy używany był między innymi do zwalczania rozbójników.

W okresie oligarchii magnackiej (1652-1764) i upadku znaczenia Sejmu Walnego sejmiki przejęły kompetencje ustawodawcze. Nastąpiła daleko posunięta decentralizacja państwa. Rządy sejmikowe formalnie znosiła konstytucja sejmowa z 1717 r., która odebrała sejmikom kompetencje skarbowe i wojskowe, nakazała zlikwidowanie skarbów wojewódzkich oraz znacznie ograniczyła samorząd ziemski, ale nie wprowadziła nowych instytucji.

Funkcjonowanie władz centralnych nie uległo poprawie. W 1791 r. Uchwalono nową ustawę o sejmikach- głos zapewniono szlachcie- dziedzicom oraz ich pełnoletnim (18 lat) synom, a także zastawnikom i posesorom dożywotnim, którzy płacili podatek w oznaczonej wysokości.

26.

Etapy unii polsko-litewskiej:

* umowa w Krewie - 1385 r.

* unia wileńsko-radmowska 1401 r.

* Unia w Horodle 1413 r.

* II unia wileńsko-radmowska 1499 r.

* 1569- unia lubelska

Unia polsko-litewska charakter ustrojowy: Jagiełło

-w zamian za rękę Jadwigii Jagiełło zobowiązał się do: przyjęcia chrztu, inkorporacji Litwy do Polski, odzyskania ziem utraconych przez Polskę, oddania jeńców wziętych do niewoli na ziemiach polskich w poprzednich latach, zapłacenia odszkodowania Habsurgom w zamian za zerwanie zaręczyn Jadwigi z Wilhelmem.

-Jagiełło miał przyłączyć do Polski wszystkie swe ziemie i realizować polski program ekspansji terytorialnej. Unia przez stronę litewską rozumiana była jako patrymonialne połączenie państw. Strona polska interpretowała umowę przez pryzmat zasady Corona Regni Poloniae, co prowadziło do sporów.

-Związek miał na celu wzmocnienie polityczne i militarne obu państw.

1401r. Unia Wileńsko-radomska : Jagiełło

- Witold uznaje zwierzchnictwo Jagiełły i Korony w zamian za jego dożywotnią wielkoksiążęcą władzę na Litwie. Po śmierci Witolda Liwa miała wrócić do Korony.

- Polska i Litwa suwerenne państwa połączone jedynie osobą monarchy

Unia w Horodle 1413 r.: Jagiełło

- Litwa stała się niezależnym politycznie państwem, na czele którego miał zasiadać wielki książę podległy królowi polskiemu.

- Litwa zobowiązała się do niezawierania sojuszów z wrogami państwa polskiego

- nadano polskie przywileje szlacheckie katolickim bojarom litewskim

- elekcja monarchy miała następować za zgodą panów litewskich

- wprowadzono wspólne zjazdy dla rozstrzygania wspólnych spraw

II unia wileńsko-radmowska 1499 r.Jan Olbracht

- na mocy unii w przyszłości miano obierać wspólnie jednego dla obu państw monarchę; ustalono obowiązek wzajemnej pomocy wojskowej

1569- unia lubelska: Zygmunt August

-Korona i Litwa miały istnieć jako dwa państwa których wzajemny federacyjny związek był zabezpieczony:

- wspólnym sejmem (król senat izba poselska)odbywanym w Warszawie

- elekcją wspólnego władcy, który był jednocześnie wielkim księciem litewskim

- wspólną monetą, ale bitą osobno w każdym państwie

- prowadzeniem wspólnych wojen i polityki zagranicznej

- odrębne były: skarb, urzędy centralne, wojsko, sądownictwo

28. Senatorowie rezydenici - Artykuły Henrykowskie ( 1573 ) powołały do życia przyboczną radę monarchy, tzw. 16 senatorów - rezydentów. Wyznaczał ich sejm na okres dwóch lat. Starano się by w jej skład wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie. Czterech senatorów miało stale przebywać u boku władcy, zmieniając się co pół roku. Mieli oni służyć radą królowi i jednocześnie kontrolować go, z czego mieli zdawać sprawozdanie w sejmie. W roku 1641 liczbę tych senatorów zwiększono do 28, a konstytucja 1717 roku zobowiązywała króla do wykonywania ich poleceń. W praktyce nie miało to już większego znaczenia, gdyż wkrótce senatorowie - rezydenci przestali istnieć.

29. Oligarchia magnacka

Okres oligarchii magnackiej liczy się od pierwszego zerwanego sejmu ( 1652 do reform przyjętych na sejmie konwokacyjnym w 1764r.Najważniejszymi zagadnieniami z tego okresu są:

1) Upadek znaczenia Sejmu Walnego w oligarchii magnackiej.

2) Konfederacje i rokosze w Polsce

3) Rządy Saskie w Polsce ( 1697-1763)

4)Reformy Sejmu Konwokacyjnego

1) Upadek znaczenia Sejmu Walnego w oligarchii magnackiej.

Pomimo szerokich uprawnień począwszy od pierwszej połowy XVII wieku Sejm Walny funkcjonował coraz mniej sprawnie. Jego działalność paraliżowały:

.

1.zasada jednomyślności

2.związane posłów instrukcjami sejmikowymi

3.obstrukcja obrad, co powodowało, że sejmy nie dochodziły do skutku

4.zrywanie sejmów ( liberum veto)

5. uznanie wszystkich konstytucji każdego sejmu za całość powodowało to. że w razie zerwania sejmu nie wchodziły w życie także te konstytucje, które zostały uchwalone wcześniej.

W latach 1573- 1763 zebrało się około 150 sejmów, z czego 53 rozeszły się bez odjęcia uchwał lub uległy zerwaniu. W czasach saskich doszło do skutku zaledwie kilka sejmów( ostatni w 1736r, -jedyny sejm, jaki doszedł do skutku za panowania Augusta III) uznane liberum veto za źrenicę wolności szlacheckiej doprowadziło do tego, ze magnat dysponujący jedynym posłem lub agent obcego mocarstwa przekupując jednego posła mógł doprowadzić do zerwania sejmu. Rzeczywistą władze w państwie przejęli magnaci zwani królewiętami, którzy władali swymi latyfundiami przy pomocy własnych urzędników i własnych wojsk. Żadna z rodzin magnackich nie była wystarczająco silna, aby zdobyć władzę w całym kraju, każda miała dość sił, aby uniemożliwić ten cel pozostałym.

1652r. - poseł Władysław Siciński nie pozwolił ostatniego dnia sejmu na

prolognate obrad sejmowych, .

1669. - po raz pierwszy został zerwany sejm przez liberum veto,

1698. - po raz pierwszy zerwano sejm jeszcze przed obiorem marszałka izby, poselskiej

2) Konfederacje i rokosze

Od początku XVII w_ konfederacje szlacheckie stały się istotnym elementem życia politycznego Rzeczpospolitej. Tworzyły się jedno - lub wielostanowe konfederacje, które działały w zastępstwie władzy państwowej lub dążyły do wymuszenia na niej realizacji określonych postulatów stanowych. Konfederacja była ligą, czyli związkiem obejmującym tylko te osoby, które do niej przystąpiły. Członkowie konfederacji zobowiązywali Się do solidarnego występowania dla realizacji celu. Konfederacja miała charakter czasowy trwała do chwili osiągnięcia celu.

Odróżniano konfederacje zawiązywane przy królu-dla poparcia przez szlachtę zamierzeń monarchy oraz .przeciw królowi". Prawnej podstawy zawiązywania konfederacji przeciw królowi dostarczał artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa.

Konfederację nie uznaną przez króla w XVII - XVIII w. nazywano ROKOSZEM.

Konfederacje generalne· gdy przynajmniej większość województw zgłosiła akces; zawiązywane osobno dla Korony i Litwy. Podstawą konfederacji była dobrowolność związku, oparta na Indywidualnym przystąpieniu popartym przysięgą.

Konfederacja obierała swoja władzę - generalność, złożoną z marszałka konfederacji i konsyliarzy, a także powoływała regimentarzy jako dowódców wojsk konfederackich. Konfederacja nakładała podatki, ustanawiała sądy konfederackie. Organem naczelnym była Walna Rada, której przewodniczył z urzędu marszałek konfederacji. Od połowy XVIII w. uchwały zapadały większością głosów.

Konfederacje stanowiły element korygujący wady ustroju, aktywizujący szlachtę. Były przejawem

szlacheckiej demokracji bezpośredniej.

3) Rządy Saskie w Polsce ( 1697-1763)

W latach 1697 - 1763 pomiędzy Rzeczpospolitą a Saksonią istniał związek oparty na unii personalnej Pierwszy na tron polski wstąpił August II z dynastii saskiej Wettinów, a po nim w wyniku elekcji, jego August IIl (1733 ).

Królowie sascy zmierzali do przekształcenia unii w realną.

August II wprowadził do Polski wojska saskie, które przebywały tu aż do 17l7r .Miały one służyć królowi do umocnienia władzy monarszej w Polsce wg wzorów istniejących w Saksonii. Również polityka zagraniczna Rzeczpospolitej była Kierowana przez ministrów saskich. Zachowanie się Sasów w Koronie i Litwie przybierały znamiona okupacji. Dlatego sejm w 1717r. nakazał królowi usunięcie wojsk saskich z kraju oraz postanowił, że najwyżej 6 urzędników saskich może przebywać przy królu w Warszawie. Zaprowadził także ład finansów państwa- podatkami przeznaczonymi na cele wojskowe były:

Pogłówne generalne

Pogłówne żydowskie

Kwarta

Hiberna

Na Litwie- także podatki pośrednie

Unia z Saksonią przyczyniała się do pogłębienia kryzysu Rzeczpospolitej, którą panowie sascy traktowali jako teren eksploatacji gospodarczej oraz dogodny teren do prowadzenia swoich wojen. Kryzys pogłębiał się wskutek upadku Sejmu Wielkiego, bezwładności administracji centralnej oraz partykularnych sądów sejmikowych.

4) Reformy Sejmu Konwokacyjnego

Datę 1764r. można przyjąć za początkowe stadium tworzenia się monarchii konstytucyjnej.

Pierwsze reformy z lat 178-4 ·66 objęły przede wszystkim usprawnienie działań sejmu. Mniej ważne sprawy zwane materiami ekonomicznymi będą przyjmowane większością głosów. Inne zwane materiami status, o większym znaczeniu państwowym - wymagały jednomyślności ( np. podatki ). Z sejmików postanowiono wyłączyć szlachtę • gołotę. Zakazano też zaprzysięgania przez posłów Instrukcji sejmikowych, co zmierzało w Kierunku zwiększania samodzielności parlamentu. skład senatu powiększył się o wprowadzonych do niego w 1766r. hetmanów wielkich, a w 1775r. podskarbiego nadwornego. Utworzono dwa centralne urzędy zorganizowane kolegialnie, osobne dla Litwy i Korony : Komisję Skarbową I Komisję Wojskową. Zniesiono wewnętrzne cła. Od 1768r. wprowadzono budżet, czyli zastawienie przewidywanych dochodów i wydatków państwowych na określony czas, a uchwalanych przez sejm. Powołana została w.1773r. Komisja Edukacji Narodowej ­była niezależna . Do sejmu należała jednak kontrola nad jej sprawozdaniami finansowymi.

30. KONFEDERACJE.

  1. Od początku XVII wieku:

*ważny element życia politycznego Rzeczypospolitej

*służyły do wypełniania luk ustroju państwowego w czasie bezkrólewia

tzw. KONFEDERACJE KAPTUROWE- we wszystkich województwach, własne

sądy zapewniające bezpieczeństwo, które łączyły się w kaptur generalny

służyły także do realizacji zamierzeń szlachty, których nie wykonywała władza

monarsza

  1. Podczas przewagi magnatów w XVII-XVIII wieku:

często służyły osobistym celom magnatów

podział konfederacji na:

-konfederacje „przy królu”

-konfederacje „przeciw królowi”- ROKOSZE- w odpowiedzi na rokosz król

zawiązywał konfederację swoich zwolenników lub uznawał jego postulaty i

przystępował do niego, przez co stawał się legalny

konfederacja generalna- następowała, gdy do konfederacji zawiązanej w jednym

województwie przystępowały wszystkie lub większość województw; konfederacje

konfederacje generalne zawiązywano osobno dla Korony i Litwy

przystąpienie do konfederacji było dobrowolne, składana była przysięga

akt konfederacji i jej uchwały (tzw. sancita) wpisywano do ksiąg sejmowych

władza konfederacji- generalność- składała się z marszałka konfederacji+konsyliarzy

i powoływała regimentarzy- dowódców wojsk konfederackich

konfederacja uchwalała podatki, ustanawiała sądy konfederackie

walna rada- organem naczelnym, wybierana przez sejmiki konfederackie,

przewodniczył na niej marszałek z urzędu, od XVIII w. uchwały zapadały

większością głosów (wcześniej w drodze negocjacji)

niektóre walne rady (1710, 1735) miały charakter sejmów nadzwyczajnych

uchwalając konstytucje; podobny do nich charakter miał sejm niemy (1717) w czasie

trwania konfederacji tarnogardzkiej

ogólnie rzecz biorąc, konfederacje były konsekwencją słabej władzy państwowej,

korygowały wady ustroju, były przejawem szlacheckiej demokracji bezpośredniej

najważniejsze konfederacje-warszawska (1573), rokosz Zebrzydowskiego(1605),

Rokosz Lubomirskiego(1665-1666), konfederacja barska(1768-1772), konfederacja

Targowicka(1792-1793)

31. SEJM NIEMY 1717 I JEGO REFORMY

Przyczyna zawiązania sejmu:

Obie strony wywołanej przez Augusta II wojny domowej oglądać się zaczęły za mediacją Rosji. Wojska Piotra I wkroczyły na Litwę, a poseł carski podyktował pod koniec 1716 r. warunki pokoju między królem i szlachtą. Podpisany w Warszawie traktat „pacyfikacyjny” przyjęto na jednodniowym sejmie w dniu 1 lutego 1717 r. Przejść miał on do historii jako sejm „niemy”, ponieważ w obawie przed jego zerwaniem nie pozwolono nikomu zabrać głosu.

Postanowienia:

- faktyczna klęska dotychczasowej polityki Augusta II:

  1. związek między Saksonią a Rzeczpospolitą mógł mieć związek wyłącznie unii personalnej,

  2. ukrócenia została samowola hetmanów,

  3. sprawy wojska i skarbu powróciły w ręce państwa,

  4. uchwalono stałe podatki na zawodową armię, której wielkość określano na 24 tys.

  5. Sascy ministrowie Augusta II nie mogli podejmować decyzji w sprawach polsko-litewskich, zaś Polacy i Litwini - w saskich,

  6. władca został zobowiązany do wycofania swoich wojsk z terenów Rzeczypospolitej,

  7. uchwalono stały budżet państwa (10 mln. zł),

  8. ograniczenie władzy senatu,

  9. zabroniono królowi Augustowi II Mocnemu opuszczania terytorium Polski na dłuższy czas.

34. Wpływ ideologii oświecenia na reformy ustrojowe w II połowie XVIII wieku

Ostatnie 30 lat Rzeczpospolitej charakteryzuje się próbami ocalenia dawnego ustroju (prawa kardynalne 1767-1768, wpływ mocarstw sąsiednich), ale także nawiązywano do wystąpień reformatorów z pierwszej połowy XVIII wieku. Od 1764 możemy mówić o okresie reform. Prowadziły one do monarchii konstytucyjnej, mimo wielu przeszkód.

Państwa ościenne wcześniej już wprowadziły oświeceniowy ład. W krajach tych rozwinęły się monarchie absolutne. Ich przywódcy interweniowali w sprawy Polski (Traktat trzech czarnych orłów-1732).

W końcu i do Polski trafiło oświecenie, czyli racjonalistyczna postawa ideowa i światopoglądowa, znajdująca swój wyraz w nauce i sztukach pięknych, publicystyce, teatrze, literaturze, myśli politycznej i prawnej.

W oświeceniu polskim można wyodrębnić trzy kierunki: liberalny, reformatorski, rewolucyjny.

Reformatorami polskiego oświecenia były grupy patriotyczne i nowatorsko myśląca szlachta (około 10% ludności - bardzo dużo, we Francji tylko 1,5%). Konflikty między konserwatywną, a postępową szlachtą.

Ludzie oświecenia wierzy we wszechmoc reform państwowych, roli władzy i administracji, które wypływają z rozumu. Chcieli również nowych praw, które są dostosowane do praw natury.

Rozwój publicystyki: nowe edycje dzieł Andrzeja Frycza Modrzewskiego, „Głos wolny wolność ubezpieczający” Stanisława Leszczyńskiego, „O skutecznym rad sposobie” Stanisława Konarskiego.

W oświeceniu nastąpił również rozwój szkolnictwa. W 1740 Stanisław Konarski otworzył Collegium Nobilium, szkołę dla młodych szlachciców. 1765 król Poniatowski otworzył Szkołę Rycerską. W 1773 roku powołano też Komisje Edukacji Narodowej. Wszystko po to, aby polska elita była bardziej kompetentna, oświecona.

Największy rozwój idei oświecenia nastąpił w Wielkopolsce i Prusach Królewskich. Najmniejsza na wschodnich kresach.

Po I rozbiorze Polski dopuszczano w Polsce do urzędów średnią szlachtę i inteligencję. Wcześniej było to niemożliwe. Poszerzał się i zmieniał krąg elity politycznej. W Sejmie Czteroletnim zasiadało aż 517 parlamentarzystów.

Król wiązał się z rodzącą się burżuazją, zwłaszcza warszawską. Podczas insurekcji kościuszkowskiej na scenę działań narodowych wchodzą też chłopi, rzemieślnicy, plebejusze, pod przywództwem inteligencji - urzędników, nauczycieli, księża, pisarze, dziennikarze.

Powstały trzy koncepcje odejścia od narodu szlachecko-magnackiego poprzedniej epoki.

-naród posiadaczy - kompromis mieszczan ze szlachtą,

-naród wszystkich mieszkańców, bez przynależności stanowej i pozycji społecznej,

-naród pospólstwa - skoro stanowi większość społeczeństwa, powinni być bardziej docenieni.

Polskie oświecenie sięgające do początków XIX wieku, stworzyło podstawy rozwoju polskiej sprawy narodowej w następnym stuleciu.

35. Sejm Wielki i jego reformy 1788 - 1792.

Stronnictwa:

Ugrupowanie królewskie zamierzało umocnić władzę króla i sejmu, zlikwidować wolną elekcję i liberum veto, wprowadzić stałe podatki, powiększyć armię; miało nadzieje dokonać tego za zgodą Rosji (Stanisław August, Julianem Ursyn Niemcewicz, Stanisław Staszic).

Stronnictwo patriotyczne chciało przeistoczyć Polskę w monarchię konstytucyjną ze słabą władzą króla. Zmian miano dokonać bez oglądania się na Rosję (Ignacy i Stanisław Potoccy, Hugo Kołłątaj, marszałek sejmu Stanisław Małachowski), tzw. „prawdziwi patrioci”.

Stronnictwo konserwatywne (republikanckie, hetmańskie) broniło sarmackiej Rzeczypospolitej (Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski).

Reformy:

1788:

1789:

1790:

1791:

Komisja Policji Obojga Narodów

Skład: 15 komisarzy wybieranych na sejmie - 3 senatorów, 6 szlachciców i 6 pleniponentów miast.

Kompetencje:

36. Ustawa o sejmikach 24. 03. 1791r.

M. Kallas, w wyniku porozumienia między Stronnictwem Patriotycznym a królem rozpoczęto prace nad wcześniej ułożonym projektem ustawy o sejmikach. Był to świadomy wybór mający umożliwić odbywanie niejawnych spotkań w celu prac nad konstytucją, które trwały do końca kwietnia. W tym czasie przyjęto kilka tekstów później włączonych do ustawy zasadniczej, m. in. Ustawę o sejmikach i prawo o miastach.

Bardach: na sejmikach zapewniono głos szlachcie-dziedzicom i ich synom, zastawnikom i posesorom dożywotnim, jeśli płacili podatek o ustalonej wysokości. Nieposesjonaci zostali z sejmików usunięci. Dolna granica wieku- 18, uprawnieni do głosowania zapisywani w osobnych księgach, tzw. Ziemiańskich.

Art. VI konstytucji 3. Maja: „Prawo o sejmikach, na teraźniejszym sejmie uchwalone, jako najistotniejszą zasadę wolności obywatelskiej uroczyście zabezpieczamy.”

Tekst źródłowy:

miejsce: wyznaczone miasta, w nich jedno miejsce sejmikowania przygotowane przez Komisję Wojewódzką lub Powiatową, ewentualne wydatki pokrywa składka obywateli.

Czas: sejmiki elekcyjne poselskie i komisarzów wojewódzkich, deputackie i gospodarskie - co dwa lata; sejmiki relacyjne nazajutrz po deputackich lub gospodarskich.

Sesja od 10:00 do 15:00;

głosują: szlachta dziedzice płacący podatek, ich synowie, zastawnicy, którzy opłacają podatek, szlachta wojskowi w czasie pokoju, powyżej 18- stu lat.

Nie głosują: szlachta nieposesjonaci, płacąca czynsz z ziemi, na której siedzi, notowani jako przestępcy.

Kandydaci do elekcji: płacący podatek z dziedzicznej posesji, z wojskowych w aktualnej służbie po wysłużeniu 6 lat;

Nie mogą kandydować: poniżej 23 lat, niepełniący dotąd żadnej funkcji publicznej przez 2 lata, mający zarzuty w sprawie cywilnej

Kandydaci zgłaszają się ustnie lub pisemnie.

Porządek obrad: dokładnie opisany, ale po co to komu, senatorowie, urzędnicy, komisarze, ex posłowie, ex deputaci zasiadają wokół stołu, odczytanie i uzupełnienie księgi ziemiańskiej;

Rugi: jak ktoś ma wąty, to pisze;

Wybór Marszałka sejmikowego i 6 asesorów

Marszałek czyta uniwersał z propozycjami i projekty przysłane, potem przechodzi do czytania list kandydatów. Trzykrotnie pyta o każdego, kogo wybiorą jednomyślnie, ten jest, jeśli nie ma zgody- tajne głosowanie.

Pierwszego dnia składa się podpisane propozycje instrukcji dla posła, głosuje się za i przeciw w jawnym głosowaniu.

Na sejmikach gospodarskich radzi się o potrzebach województwa

Sejmiki relacyjne - wiadomo, relacja, potem obiera się posłów na następny sejm ordynaryjny w miejsce: zmarłych, rezygnujących, zostających senatorami itd. Jeśli nie ma wakatów, zatwierdza się skład, można wnioskować o wymianę posła, będzie to głosowane

Sejmiki są nieważne jeśli: odbywają się w innym niż wyznaczone miejsce, marszałek obrany niezgodnie z prawem, mimo wniosków o tajne głosowanie, odbyło się jawnie; częściowo nieważne jeśli wybrany zostanie kandydat niespełniający wymogów;

Sejmik nie może nakładać opłat, poza dobrowolną składką;

Wszelkie inne prawa o sejmikach zostają zniesione.

Rota przysięgi Marszałka i assessorów.

38. KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791

PRZCZYNY POWSTANIA KONSTYTUCJI

Wielu historyków uważa, że głównym powodem upadku kraju było nadużywanie prawa liberum veto, które od 1652 r. pozwalało każdemu szlachcicowi na zerwanie Sejmu i odrzucenie wszystkich przyjętych przez Sejm uchwał. Korzystając z takiej możliwości magnaci, a nawet agenci działający na rzecz państw ościennych, mogli z łatwością przekupić jedną lub więcej osób, aby odrzucić jakiekolwiek niewygodne z ich punktu widzenia reformy. Jedynie tzw. "sejm skonfederowany" był wolny od liberum veto. Sejm Czteroletni (zwany też Sejmem Wielkim), który przyjął Konstytucję Trzeciego Maja był właśnie takim sejmem i tylko to pozwoliło na przyjęcie radykalnych, jak na ówczesne czasy, reform.

Konstytucja 3 maja miała być odpowiedzią na pogarszającą się sytuację wewnętrzną i międzynarodową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, która jeszcze 150 lat wcześniej była jedną z największych potęg europejskich i największym krajem w Europie.

Podczas panowania ostatniego polskiego króla (1764-1795), Stanisława Augusta Poniatowskiego, oświecenie zaczynało zakorzeniać się na ziemiach polskich. Król przystąpił do wprowadzania rozważnych reform - utworzył ministerstwa skarbu i wojska oraz ustanowił cło krajowe. Rozpoczęto również dyskusję nad potrzebą gruntownych reform ustrojowych. Jednakże idea reform w Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie była wygodna dla państw sąsiadujących. Słabość królestwa polskiego była dla nich korzystna, więc powstanie potężnego i bardziej demokratycznego państwa nie leżało w ich interesie.

Aby zapobiec powstaniu nowoczesnego państwa polskiego caryca Katarzyna Wielka i król Prus Fryderyk Wielki sprowokowali konflikt pomiędzy "konserwatystami" w Sejmie a królem, dotyczący praw mniejszości religijnych. Caryca Katarzyna i król Fryderyk stanęli w tym konflikcie po stronie szlachty i październiku 1767 r. pod Warszawą stanęły wojska rosyjskie. W obliczu przeważających sił August Poniatowski i jego zwolennicy przystali na narzucone siłą przez Rosjan warunki o nienaruszalności wolności szlacheckich i ich prawa do liberum veto oraz prawa szlachty do buntu przeciwko władzy królewskiej - rokoszu.

Nie wszyscy jednak zgodzili się z decyzją Augusta Poniatowskiego i 29 lutego 1768 roku kilku magnatów, między innymi Kazimierz Pułaski zawiązało konfederację barską mająca stawić czoła rosyjskiej interwencji zbrojnej. Dało to początek wojnie domowej, która trwała aż do roku 1772 kiedy to siły polskie uległy przeważającym siłom rosyjskim.

Klęska konfederacji barskiej była dramatycznym początkiem następnych, tragicznych dla Polski zdarzeń. 5 lipca 1772 przedstawiciele trzech sąsiadów Polski (Rosji, Prus i Austrii) spotkali się w Sankt Petersburgu, gdzie podpisali akt I rozbioru Polski. Trzej zaborcy zabrali z terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów ponad 211 tys. km². Wymówką do tego jawnego ataku na suwerenność Rzeczypospolitej była rzekoma anarchia i brak współpracy z siłami zaborców jakoby usiłujących przywrócić porządek. Zaborcy zażądali, aby Sejm ratyfikował ten rozbiór, a w przypadku braku zgody Sejmu zagrozili dalszymi rozbiorami. Pod tą presją król August Poniatowski zwołał Sejm który zebrał się 19 kwietnia 1773 r. Na posiedzeniu Sejmu stawiło się tylko 102 posłów. Pozostali wiedząc już o zgodzie króla na podział kraju odmówili uczestnictwa w farsie. Pomimo protestów w czasie posiedzenia Sejmu włącznie z dramatycznym gestem Tadeusza Rejtana Sejm ratyfikował akt, który stał się znany jako I rozbiór Polski.

Ze wsparciem króla Stanisława Augusta, wprowadzono szereg nowych reform. Najważniejszą było utworzenie w roku 1773 Komisji Edukacji Narodowej - pierwszego w historii ministerstwa oświaty. W miastach i na wsiach otwierano nowe szkoły, drukowano ujednolicone podręczniki, kształcono nauczycieli, a biednych uczniów wspomagano finansowo. Zmodernizowano wojska Rzeczypospolitej tworząc stałą armię. Wprowadzono reformy ekonomiczne i handlowe poprzednio zaniedbane i uważane za nieistotne przez szlachtę oraz wspierano rozwój produkcji. Chłopom nadano pewne prawa. Nowe ministerstwo policji zwalczało korupcję. Reformy były powszechne od systemu dróg do systemu więziennictwa. Powołano Radę Nieustającą - nowy organ wykonawczy złożony
z 5 ministerstw.

Wydarzenia na świecie stworzyły atmosferę sprzyjająca reformatorom. Sąsiedzi Polski byli zbyt zaangażowani w wojny (w szczególności z Imperium Osmańskim) i w rozwiązywanie wewnętrznych konfliktów, aby ingerować w Polsce. Największe możliwości reform otworzył Sejm Czteroletni obradujący w latach 1788-1792. Od roku 1790 przyjął formę sejmu skonfederowanego. W wyniku podniesienia bezpieczeństwa kraju dzięki zawiązaniu 29 marca 1790 roku sojuszu zaczepno-odpornego z Prusami, król Stanisław August zaczął sprzyjać Stronnictwu Patriotycznemu. Wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez króla z udziałem między innymi Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego, Hugo Kołłątaja, Stanisława Staszica oraz osobistego sekretarza króla Scipione Piattoliego.

Zwolennicy Konstytucji, w obawie przed groźbą użycia siły przez Stronnictwo Moskiewskie, przyspieszyli termin obrad nad dokumentem o dwa dni (planowanym terminem był 5 maja 1791) korzystając z faktu, że główni oponenci nie powrócili jeszcze z wielkanocnej przerwy świątecznej. Obrady i przyjęcie Konstytucji odbyło się w warunkach zamachu stanu. Wielu posłów przybyło wcześniej w tajemnicy, a miejsce obrad (Zamek Królewski w Warszawie) był strzeżony przez Gwardię Królewską. Uchwalenie konstytucji zostało przeprowadzone przez powstałe w sejmie i wokół niego Stronnictwo Patriotyczne. Jednym z jego przywódców był marszałek Stanisław Małachowski. Cześć tego obozu przekształciła się w ugrupowanie polityczne pod nazwą Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja. Konstytucja składa się ze wstępu i 11 artykułów. W toku drugiego dwulecia obrad zostały uchwalone w pierwszych miesiącach 1791r. trzy ważne ustawy, mianowicie:

- w marcu ustawa o sejmikach
- w kwietniu ustawa o miastach królewskich
- w maju ustawa rządowa, zwana konstytucja 3 maja

Autorami Konstytucji 3 Maja byli:
- król Stanisław August Poniatowski (zmierzał do systemu monarchii parlamentarnej
na wzór angielski, a także do wzmocnienia pozycji tronu i rządu
- Ignacy Potocki ( zmierzał do zagwarantowania zreformowanemu parlamentowi głównej
roli w państwie)
- Hugo Kołłątaj (rozwijał program „łagodnej rewolucji” - zespół poczynań reformatorskich,
wymierzonych przeciw oligarchii)

Obie poprzednie ustawy uznano za część Konstytucji majowej. Miały one uzupełnić dalsze ustawy rozwijając sformowane w niej założenia. Nazwa Ustawa Rządowa tłumaczy się ówczesnym rozumieniem słowa rząd, które znaczyło tyle co ustrój państwowy. Ustawa Rządowa regulowała prawa i obowiązki ogółu mieszkańców kraju oraz zasady organizacji władzy państwowej, stanowiła zatem ustawę zasadniczą, Konstytucja 3 Maja była drugą w świecie- po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787r.-spisaną ustawą tego typu.

Konstytucja została przyjęta tego samego dnia przytłaczającą większością głosów, co zostało owacyjnie przyjęte przez tłum zgromadzony przed zamkiem.

BARDACH

USTAWA RZĄDOWA Z DNIA 3 MAJA 1791

USTRÓJ SPOŁECZNY

SZLACHTA

- Konstytucja gwarantowała stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności,
prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym jako niewzruszone
- zabezpieczono szlacheckie nietykalności osobistą i własną
- pełne prawo własności
- zwierzchność dominalna szlachty nad chłopstwem
- Wewnątrz szlachty miała być utrzymana formalnie równość wszystkiej szlachty -
postanowienie dotyczyło tylko posesjonatów (szlachta-ziemianie)
- szlachtę nieosiadłą i czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając
ją praw udziału w sejmikach
- świeże szlachectwo nie daje w pierwszym i drugim pokoleniu prawa piastowania wyższych
urzędów (kontynuacja skartabelatu)
- zachował się ustrój stanowy, ale przegrody stanowe nie były już tak rygorystyczne
- szlachectwo łączyło się nie tylko z urodzeniem, ale również z własnością ziemi oraz funkcją
społeczną

MIESZCZANIE

(ustawa z 17 kwietnia 1791 o miastach królewskich została uznana przez konstytucję
za jej część składową)
- posesjonatom (właścicielom nieruchomości miejskich) zostały przyznane przywileje, które przysługiwały dotąd wyłącznie szlachcie

1. nietykalność bez wyroku sądowego
2. nabywania dóbr ziemskich
3. piastowania niższych urzędów administracyjnych, sądowych we wszystkich sądach,
dostępu do palestry, osiągania niższy rang oficerskich w wojsku, poza szlachecką
kawalerią narodową
4. otrzymywania w szerokim zakresie przez zamożnych mieszczan i inteligencji miejskiej szlachectwa (część elit mieszczańskich przeszło do szlachectwa)

- wszystko zmierzało do zbliżenia szlachecko-burżuazyjnego przy utrzymaniu dominacji szlachty

CHŁOPI

- zostali objęci postanowieniem o opiece prawa i rządu nad chłopami:
1. konstytucja zachęcała dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych lub zbiorowych co do rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń
2. konstytucja zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy by zechcieli powrócić do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy

STOSUNKI WYZNANIOWE

- swoboda wyznania
- pierwszeństwo dla religii katolickiej jako panującej
- odstępstwo od religii katolickiej było uznawane jako przestępstwo apostazji (odejście od wiary; w pierwotnym znaczeniu — całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej. Apostata sam pozbawia się łączności z Kościołem, więc konsekwentnie nie może oczekiwać życia sakramentalnego, kościelnych urzędów, godności, przywilejów itp.)
- tron i stanowiska ministerialne były zastrzeżone dla katolików

NARÓD I OBYWATELE

- w konstytucji można dostrzec wyraźny proces formowania się nowoczesnego narodu
polskiego, podejmującego walkę w obronie niepodległości i rozwijającego swą kulturę
- ludność zaczęto obejmować określeniem „naród”, które dotyczyło również mieszczan
chłopów, a nie jak wcześniej tylko szlachty
- początki teorii zwierzchnictwa narodu
- mówiąc o wolności obywatelskiej konstytucja miała na myśli wszystkie stany, a nie jak
wcześniej tylko wolność szlachecką

USTRÓJ POLITYCZNY

- konstytucja świadomie pominęła sprawę wzajemnego stosunku Korony i Wielkiego
Księstwa (wynik stałej tendencji Stanisława Augusta do centralizacji władzy i unifikacji
dualistycznej Rzeczypospolitej)
- utrzymano osobne urzędy centralne (osobna kasa skarbowa i osoby skarbowy trybunał
litewski)

PODZIAŁ WŁADZY (Montesquieu- trójpodział władzy)

- „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”
- władza prawodawcza w stanach zgromadzonych
- władza wykonawcza króla i Straży Praw
- władza sądownicza

SEJM

- sejm dwuizbowy
- Izba poselska (204 posłów wybieranych na sejmikach)
- Izba wyższa- senat- (132 senatorowie: wojewodowie, kasztelanowie i biskupi diecezjalni
i ministrowie)
- W izbie poselskiej zasiadać mieli również plenipotenci miast (24) wybierani przez
zgromadzenia miejskie wydziałowe- pełnomocnicy miast, a nie pełnoprawni posłowie
- sejm został szlachecki
- król zwoływał sejm, ale mógł się on również zebrać z mocy prawa, jeśli król nie zwołał
go w terminie, mógł również się zbierać na zarządzenie marszałka sejmu, gdyby panujący
nie zwołał sejmu mimo jego interwencji w przypadkach, w których należało zorganizować
sesję nadzwyczajną
- senat otrzymał tylko prawo weta zawieszającego w zakresie praw politycznych, cywilnych
i karnych.
- sejm konstytucyjny przewidziany był co 25 lat (dla rewizji konstytucji)
- senat nie miał inicjatywy ustawodawczej

ORGANIZACJA SEJMU

- zniesiono moc wiążącą instrukcji uchwalanych na sejmikach, które krępowały posłów (posłowie byli przedstawicielami całego narodu)
- posłów wybierano raz na 2 lata
- sejm prawodawczy (zwyczajny) miał się odbywać co 2 lata i trwać przez 70 dni z możliwością przedłużenia do 100 dni
- sejm nadzwyczajny miał się zbierać w przypadku różnic miedzy królem a Strażą Praw lub miedzy Strażą a Komisjami
- sejm miał nie tylko władzę ustawodawczą, ale również kontrolną rządu i nadzoru nad wszystkimi organami w państwie
- zniesiono liberum veto
- wprowadzono zasadę większości głosów: prosta większość lub kwalifikowana (2/3 lub nawet ¾)
- prace nad poszczególnymi sektorami powierzano Komisjom (deputacjom) wybranym przez sejm i na zgromadzeniach plenarnych podejmowano szybkie decyzje czy przyjąć lub odrzucić ustawę lub ewentualnie odsyłano ją do komisji, żeby ta poprawiła ustawę;

SEJMIKI

- zapewniono głos szlachtom-dziecicom i ich dorosłym synom (18 lat) oraz zastawnikom
i posesorom dożywotnim, jeśli płacili podatek w ustalonej wysokości
- uprawnionych do głosowania wpisywano do ksiąg, tzw. ziemiańskich

STANOWISKO KRÓLA

- wprowadzono dziedziczność tronu
- konstytucja tron powierzyła dynastii Wettynów
- był przewodniczącym Straży Praw
- zasada kontrasygnaty (każdy akt podejmowany w Straży Praw musiał mieć podpis odpowiedzialnego ministra)

STRAŻ PRAW ( rada ministrów)

najwyższa władza wykonawcza

składKról jako przewodniczący

Prymas jako głowa duchowieństwa i przewodniczący komisji Edukacji Narodowej

5 ministrów

Jeden z marszałków jako minister policji

Dwóch kanclerzy:

jeden jako minister pieczęci czyli spraw wewnętrznych,

drugi jako minister spraw zagranicznych

Jeden z hetmanów jako minister wojny

Jeden z podskarbich jako minister skarbu

Pełnoletni następca tronu (bez prawa głosu)

Marszałek sejmu (bez prawa głosu)

król powoływał ministrów do Straży spośród wszystkich ministrów, których było 14 (w podwójnej liczbie Korony i Litwy)

nominacji dokonywano w czasie sesji sejmu

Straż Praw stała na czele administracji

KOMISJE RZĄDOWE

- podlegały Straży Praw
- Komisje Wielkie:

- Skarbu
- Wojska
- Edukacji Narodowej
- Policji (dla miast)

- Przewodniczącymi komisji byli ministrowie nie należący do Straży
- w skład komisji wchodziło 14 lub 15 członków wybieranych na sejmie na okres 2 lat
oraz 6 plenipotentów miast wybieranych do komisji Policji i Skarbu


- Komisja Skarbu:

- Ściąganie podatków i innych dochodów państwowych
- Rozwój ekonomiczny kraju przez zakładanie lub popieranie manufaktur
- Budowa i utrzymywanie dróg, kanałów, rzek, poczty
- Roztaczała opiekę nad produkcją krajową i handlem

- Komisja Policji

- Sprawowała nadzór na miastami
- Zajmowała się sprawami bezpieczeństwa, obyczajności, handlu, zdrowia,
dobroczynności
- Zbierała dane statystyczne o stosunkach krajowych
- Podzieliła kraj na 26 okręgów, w których określone grupy miały podlegać
ustanowionym przez nią intendentom

KOMISJE PORZĄDKOWE
- składały się z 15 komisarzy wybieranych przez sejmiki co 2 lata spośród szlachty osiadłej
w danym okręgu
- wprowadzono później 3 mieszczan, powiększając skład komisji do 18 osób
- zajmowały się sprawami cywilno-wojskowymi
- rekrutacja do wojska
- wydawanie paszportów
- kontrola ruchu ludności
- prowadziły wykazy statystyczne
- udzielały porad rolnictwu
- zajmowały się podniesieniem wydajności rzemiosła, handlu, szkołami
- zajmowały się opieką społeczną nad biednymi i chorymi

USTRÓJ MIAST
- Miasta królewskie uznano za wolne
- Wszystkie miasta miały mieć jednakowe przywileje i ordynacje
- Prawo miejskie obowiązywało wszystkich mieszczan i szlachtę osiadłą w miastach
- Czynne i bierne prawo wyborcze przyznano posesjonatom
- cały kraj podzielono na wydziały, a do każdego z nich zaliczano pewną liczbę miast, miasta
te otrzymywały prawo urządzania zgromadzeń wydziałowych złożonych z deputatów

ORGANIZACJA SĄDÓW
- Powstały sądy komisji rządowych i porządkowych
- całą ludność poddano pod sądy Komisji Skarbowej i Komisji Porządkowych w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych
- połączono sądy grodzkie, ziemiańskie i podkomorskie, tworząc na ich miejsce kolegialne sądy ziemiańskie złożone z 10 sędziów, wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich
- ustanowiono Trybunały jeden dla Wielkopolski z siedzibą w Piotrkowie, drugi dla Małopolski w Lublinie
- zreformowano sąd sejmowy, złożony z 12 senatorów i 24 posłów, orzekał o winie ministrów i innych wyższych urzędników za naruszenia prawa i przestępstwa polityczne
- utworzono sądy magistratów miejskich i sądy apelacyjne wydziałowe

SKARBOWOŚĆ
- podwyższono opłatę stemplową od nadawania urzędów duchownych i urzędów świeckich, od orderów i indygenatów i nobilitacji
- podwyższono opłaty od dóbr królewskich, dzierżawionych przez szlachtę
- ustanowiono podatek 20% od dochodu duchowieństwa (nie obejmował proboszczów wiejskich)
- powstały komisje lustracyjne dla ustalenia podstaw wybierania „ofiary 10 grosza”

WOJSKO
- Uchwalono aukcję wojska, tzn. powiększenie liczby wojska do 100 tys. żołnierzy
- zmieniono sposób zaciągu do wojska, rekrutacja przymusowa
- służba wojskowa miała trwać od 6 do 8 lat

39. Uchwały sejmu grodzieńskiego z 1793 r.

Przeciwko uchwałom sejmu czteroletniego, została w Petersburgu związana konfederacja, ogłoszona w Targowicy( 14 V 1792r., marszałek konf. -Stanisław Szczęsny Potocki, poźniej przystąpił Stanisław August Poniatowski i. Przywódcy konf. wezwali wojska carskie na pomoc. Po opanowaniu kraju przez konfederatów został zwołany sejm do Grodna, na którym: (wd. Skryptu Kruszewskiego)

  1. Ustanowiono nowe prawa kardynalne (dominacja szlachty nad chłopami jako jedno z praw).

  2. Potwierdzono wszystkie przywileje szlacheckie.

  3. Pozostawiono mieszczanom >nietykalność osobistą i prawo nabywania ziemi, zabrano> instytucje plenipotentów.

  4. Utworzono nową Rade Nieustającą

  5. Sejm miał się zbierać co 4 lata

  6. Król miła pochodzić z elekcji sejmu(elekcyjnego w potrójnej liczbie posłów).

  7. Wprowadzono nowy podziała terytorialny (18 województw).

  8. Administracja> komisje porządkowe ziemi, cofnięto urząd starostów.

  9. Nowa uchwała o miastach (podział na klasy)>miasta główne( 10 Korona, 5 Litwa na czele z prezydentem> wojewódzkie(siedziby wojewodów), parafialne.

  10. Zatwierdził drugi rozbiór Polski.

SEJMU WIELKLKI uznano za niebyły!!!

40. Organy władzy w Insurekcji Kościuszkowskiej.

Akt powstania z 24 marca 1794 roku ustanowił władze tymczasowe, w skład których wchodził Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej oraz (10 maja 1794 )Rada Najwyższa Narodowa. Naczelnikiem został Tadeusz Kościuszko, a następnie Tomasz Wawrzecki. Na Litwie powołano Deputację Centralną Wielkiego Księstwa Litewskiego, która podlegała centralnym władzom warszawskim. Rada Najwyższa dzieliła się na 8 wydziałów: Porządku, Bezpieczeństwa, Sprawiedliwości, Skarbu, Żywności, Potrzeb Wojskowych, Interesów Zagranicznych i Instrukcji Narodowej. Na czele wydziału Instrukcji Narodowej stał F. Dmochowski, który wpłynął na wzrost nastrojów rewolucyjnych, podlegała mu prasa i propaganda. Wydział Skarbu objął Kołłątaj, wprowadził progresywne podatki, zastosował rekwizycje a także wprowadził do obiegu pierwsze bilety skarbowe, umacniając w ten sposób podstawy gospodarcze powstania kościuszkowskiego. Wydział porządku zajmował się nadzorem nad drogami, pocztą i transportem oraz ogłaszaniem zarządzeń. Do zadań wydziału sprawiedliwości należała kontrola sądów, egzekucja wyroków, dozór nad więzieniami. Wydziału bezpieczeństwa dotyczyły sprawy związane z aresztowaniami, rewizjami i więziennictwem. Handlem, zakładaniem magazynów i rolnictwem zajmował się wydział żywności a produkcją broni, szkoleniami wojskowymi oraz poborem rekrutów zajmował się wydział potrzeb wojskowych . Do zadań ostatniego wydziału - wydziału interesów zagranicznych - należało zabieganie o pomoc zagraniczną. W skład Rady Najwyższej Narodowej wchodzili: Naczelnik siły zbrojnej, 8 członków - kierowników poszczególnych resortów oraz 32 zastępców. Rada Najwyższa była centralnym organem o charakterze ustawodawczym, rządowo-administracyjnym, wojskowym i cywilnym. Rada zbierała się na zebraniach plenarnych. Organami administracji terytorialnej były komisje porządkowe w województwach i ziemiach. Były to organy kolegialne, dzieliły się na 7 wydziałów (bez interesów zagranicznych). W ich skład wchodziło 21 członków, 8 szlachciców, 8 mieszczan, 5 duchownych. Najniższym szczeblem administracji powstańczej, a zarazem i sądownictwa państwowego w zakresie stosunków wiejskich były dozory, na których czele stali dozorcy. Dozorcą mógł zostać każdy mieszkaniec powiatu umiejący czytać, pisać i liczyć. Pełnili oni funkcję pośredników w sprawach spornych między dworem a wsią, sporządzali spisy ludności, sprawowali nadzór nad drogami i mostami, nad rozwojem rolnictwa, ochroną lasów oraz szkolnictwem wiejskim. Taki podział administracji utrzymał się do upadku powstania kościuszkowskiego, czyli do 10 października 1794 roku.

41. Rozbiory Polski - wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku Rzeczpospolitej w XVIII w.

Upadek Rzeczpospolitej był procesem trwającym ponad 100 lat, zwłaszcza II poł. XVIII wieku, która była dla Polaków „ekspresową windą do piekła” niewoli.

Początek końca można ulokować w roku 1652 roku, kiedy to doszło do pierwszego zerwania Sejmu zasadą liberum veto, natomiast ostateczny koniec na rok 1795 - III ostateczny rozbiór Polski.

Przyczyny tego upadku można podzielić na wewnętrzne, a więc takie, którym Polacy byli sami sobie winni oraz zewnętrzne, gdzie Polakom pomogli uprzejmi sąsiedzi. Tak czy inaczej, są one ze sobą ściśle powiązane.

Przyczyny wewnętrzne:

Przyczyną nr 1 była Oligarchia Magnacka. Nadmierna rozległość terytorialna Polski jeszcze w XVII wieku osłabiła organizację państwa - jego spójność. Ponadto Magnateria bardzo poważnie osłabiła pozycje Króla i średniej szlachty. Szlachcice byli tzw. „Królewiętami”, bardzo bogaci, o ogromnych posiadłościach, niejednokrotnie z prywatną armią. Ponadto piastowali wiele ważnych urzędów dożywotnich. Rządzili poddanymi im chłopami, mieszczanami, a także szlachcicami. Prywatna armia dawała im możliwość toczenia prywatnych wojen z obcymi dworami. Mieli swój wpływ na władzę, a tam gdzie ich decyzyjność ograniczały przywileje ogólno szlacheckie, pieniądze otwierały im możliwości. Korupcja wśród szlachty - zwłaszcza gołoty - była powszednia. Upadła cała kultura polityczna i zaczęło dochodzić do anarchizacji życia publicznego.

Przyczyna nr 2 - ogromne zacofanie gospodarcze kraju:

- liczne wojny na terenach Rzeczpospolitej, zwłaszcza w XVII wieku doprowadzały do zniszczeń ziemi i upraw. W końcu Szlachcice idący pod broń zaniedbywali swoje gospodarstwa.

- brak rozwoju handlu i świadome zahamowania mieszczan co powodowało ich zacofanie i biedotę. Nie mieli mieszczanie praw politycznych - mogli być tylko bierni wobec sytuacji w kraju.

- brak reform gospodarczych - szlachta zajmowała się nadmiernie rozwojem folwarków co powodowało ciągły i pogłębiający się nacisk chłopów. Do tego Folwarki były zacofane przez brak reform. Próbowali oni ratować swoją sytuację przez manufaktury no i do tego przymus propinacyjny.

- silna władza „Królewiąt”, którzy ściągali ogromne cła generalne na swój użytek - czasami sięgały one nawet 35% wartości towaru.

Przyczyna nr 3 - Problemy polityczne:

- bardzo słaba władza króla nie pozwalała mu podejmować wielu radykalnych decyzji wiążących. Prawie na wszystko potrzebował zgody szlachty (władzę taką nadały szlachcie przywileje)

- brak sprawnej władzy ustawodawczej - ogromna większość sejmów była zrywana bez podjęcia uchwał - liberum veto.

- brak władzy administracyjnej w państwie - zniszczony aparat urzędniczy i brak egzekucji postanowień sejmu oraz niewydolność sądów.

- polska armia była bardzo mała, słaba i zacofana - brak armii zawodowej, działalność pospolitego ruszenia. Decyzje w tej sprawie podejmowały sejmiki!

- brak monarchy dziedzicznego - w Polsce panowała wolna elekcja, a co za tym szło, umowy króla ze szlachtą - kontraktowość instytucji króla. Król potrzebował zgody szlachty nawet na małżeństwo. Szlachta bardzo mocno obawiała się absolutyzmu.

- Liczne wojny domowe, rokosze i konfederacje

Przyczyna nr 4 - problemy natury mentalnej szlachty:

- zła interpretacja słów „złota wolność szlachecka” - była to raczej „złota swawola szlachecka”. Szlachta dbała o swoją wygodę zamiast dbać o państwo. Byli niechętni do świadczenia pieniędzy na rozwój państwa, armii, gospodarki, co robiły państwa sąsiednie. Ponadto byli bardzo niechętni do reform i zmian. Bali się ich.

- Szlachta nie dostrzegała postępującego upadku Rz. Cechowało ich zdradziectwo i przekupstwo.

Przyczyny zewnętrzne:

- wzrost potęgi i znaczenia państw ościennych

- ingerencja państw ościennych w sprawy wewnętrzne Polski - głównie Rosji --- na własne życzenie Polaków o czym więcej powiem dalej

- zadawnione konflikty zewnętrzne

- brak sojuszników i układów politycznych.

Już pod koniec XVII wieku Polska weszła w unię personalną z Saksonią - był to kraj znacznie bardziej rozwinięty gospodarczo i przemysłowo (uprzywilejowane mieszczaństwo) oraz rządzone absolutnie. Taki sam sposób sprawowania władzy August II Mocny chciał przenieść do Polski. Aby to osiągnąć próbował oprzeć swoją władzę na polskiej magnaterii i urzędnikach saskich - pierwszy gwóźdź do trumny, wzbudzało to nieufność szlachty. Chcąc odzyskać Inflanty wprowadził Polskę w wojnę Północną co spowodowało pierwszy ważniejszy konflikt wewnętrzny w samej Polsce. W 1704 powstały dwie opozycyjne konfederacje. August musiał uciekać a tron przejął Leszczyński. Pierwsza interwencja Rosji w 1706 unieważniła traktat z Altranstädt i na tron wrócił August II Mocny. Kilka lat później konfederacja tarnogrodzka przeciw królowi i druga interwencja rosyjska (obie interwencje na prośbę szlachty) i „Sejm niemy” w Warszawie pod bagnetami rosyjskimi. Podtrzymano wolną elekcje w Polsce by obcy elekci mogli ingerować, zakazano reform, ustalono małą stałą armię (24 tyś, przy czym sama Austria miała jej 180 tyś). Wyrazem słabości Rzeczpospolitej i zacierania rąk przez państwa ościenne był traktat Löevenvolda („trzech czarnych orłów”), kiedy to Austia, Rosja i Prusy uzurpowały sobie prawo do decydowania o monarchii w Polsce. 1733 - śmierć Mocnego i kolejna elekcja. Zwycięstwo Leszczyńskiego i ingerencja wojskowa Austrii i Rosji, żeby wsadzić na tron Augusta III. Już rok później doszło do kolejnej wojny wewnętrznej z udziałem wojsk zewnętrznych Leszczu VS August III - wynik 0:1 dla Sasa. Dopiero wybór w 1764 Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla był światełkiem w tunelu dla Polski. Niestety jak wiemy, szlachta go nie pochwalała, gardziła nim głównie ze względu na wiek i pochodzenie oraz zamiłowanie do sztuki. Mimo to plecy w postaci naszej ulubionej (przez Kruszynkę również) carycy Katarzyny II dały mu dojście do władzy - Kasia pewnie też uprzednio przy nim doszła parę razy;) Pomysły Poniatowskiego były bardzo trafne, ale niestety spóźnione.

- Sejm konwokacyjny z 1764: cło generalne; ujednolicony system miar i wag; komisja mennicza i skarbowa; zniesienie instrukcji sejmowych; uchwały podejmowane większością głosów; szlachta gołota nie mogła uczestniczyć w obradach sejmików.

Kolejne dwa lata były rozwinięciem i nadzorem reform. Utworzono m.in. Szkołę Rycerską oraz dążono do stopniowego zniesienia liberum veto. Takie sprytne i mądre inicjatywy Poniatowskiego zdenerwowały: a) magnatów i hetmanów, b) familię, c) Rosję - był dla Kasi zbyt samodzielny. Znowu magnateria zadziałała za granicą i w 1766 kolejna interwencja Rosji, a właściwiej pieniążków od Rosji, powołało kolejne 3 konfederacje spowodowane ograniczeniem praw dysydentów (innowiercy - pretekst dla Rosjan jako obrońców prawosławnych). Stąd 1767 Sejm Repninowskiego też pod okiem stojących w pobliżu wojsk rosyjskich. Uchwalono prawa kardynalne i przyznano prawa dysydentom - Rosja była ich gwarantem! Szlachta odzyskała swoje prawa. Wszystko dla większego rozbicia Rzeczpospolitej. Żeby tego było mało kolejna konfederacja - Barska tym razem (1768-1772) kryzys pogłębiła, bo wojska rosyjskie znowu zainterweniowały. To był sam początek ostatecznego końca - w 1773 doszło do pierwszego rozbioru polski, a wzięły się zań: Rosja, Austria i Prusy. Mimo protestu Rejtana, który z żalu zerwał z siebie wszystkie ubrania, sejm rozbiorowy (1773) napaść zalegalizował i zatwierdził. Ponadto powołano Zdradę Nieustającą (pardon: Radę Nieustającą) a wojsko ustalono na 30 tyś. Dopiero sejm czteroletni -wielki wprowadził reformy, ale to nie ta bajka (tutaj mówimy o przyczynach upadku, a nie próbach reform). W 1791 Konstytucja 3-go maja rozpętała piekło, zarówno w Polsce wśród hetmanów, magnatów, jak i w Rosji i Prusach. Powstała Targowica (1792) jeden z ostatnich już gwoździ do trumny Rzeczpospolitej. Dzięki kolejnej 100-tyś. Militarno-osobowej pomocy Rosji, Poniatowski i Kołłątaj przystąpili do Targowicy, konstytucja upadła, a Polskę podzielono po raz kolejny w 1793. Sejm w Grodnie(„milczenie oznacza zgodę) - kolejne odchudzenie armii polskiej do 17tyś. a władzę realną w Polsce zaczął sprawować ambasador rosyjski. Wbito kolejny gwóźdź. Ostatni zryw w postaci Powstania Kościuszkowskiego (1794) i kolejna klęska. W roku 1795 młot przeznaczenia zapowiedział trzeci rozbiór Polski, który miał być ostatnim gwoździem - teraz Austria nie odmówiła udziału w uczcie! Polska zniknęła z map świata. Staruszek Poniatowski abdykował. Dla pewności w 1797 przybiła do trumny ostateczny, wręcz kosmetyczny, gwóźdź w postaci konwencji petersburskiej, mówiącej o zakazie używania tytulatury króla polskiego, aby wymazać z kart historii wszelkie informacje o Rzeczpospolitej.∗

42. GENEZA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

Księstwo Warszawskie, było jednym z autonomicznych terytoriów Wielkiego Cesarstwa (franc. Grand Empire) stworzonego przez Napoleona Bonaparte w czasie największego rozkwitu jego kariery. Stanowiło krótką, bo ok. 7 letnią, przerwę w długim okresie wymazania Polski z mapy Europy i świata pozwalającą na wzmocnienie świadomości narodowej Polaków.

Początki Księstwa Warszawskiego datuje się na rok 1807, kiedy wojna z IV koalicją, zwana dla celów propagandowych przez Napoleona- I wojną polską, chyliła się ku końcowi.

Cesarz Francuzów po rozbiciu armii Prus i wkroczeniu na tereny rozbiorowe, rozpoczął działania przeciw Rosji, jednak nie mogąc poradzić sobie z walczącymi w chaotyczny sposób oddziałami kozackimi potrzebował pomocy Polaków, którzy nie chętnie przystępowali do walki u boku „Boga wojny” ze względu na brak jakichkolwiek gwarancji profitów z jego strony. Zmusiło to Napoleona do zrobienia pierwszego kroku w stronę utworzenia Księstwa Warszawskiego, wydania w dniu 14 stycznia 1807 roku Dekretu o ustanowieniu Komisji Rządzącej.

Nie stanowił on wprawdzie jeszcze o ostatecznym powstaniu autonomicznego państwa polskiego a miał być jedynie rozwiązaniem czasowym „Dopóki los Polski zdobytej na królu pruskim nie będzie ustalony przez pokój ostateczny (…)” ale był istotnym elementem na drodze do choćby częściowego odzyskania niepodległości.

Komisja rządząca o ustanowieniu, której mówił dokument była rządem tymczasowym ze Stanisławem Małachowskim jako prezesem na czele, i: hrabią Małachowskim, Gutakowskim, hrabią Stanisławem Potockim, Wybickim, hrabią Działyńskim, Bielińskim, Sobolewskim jako resztą składu. Kompetencje Komisji nie zostały sprecyzowane stwierdzono jedynie, że

„ Komisja Rządząca nadaną ma sobie zupełną władzę potrzebną, aby (…), prawa tyczące się sprawiedliwości, administracji wewnętrznej, skarbu, wojny i policji krajowej stanowić mogła.”. Rozkaz powołujący Komisję Rządzącą równocześnie podzielił ziemie polskie zaboru pruskiego na 6 departamentów (warszawski, poznański, bydgoski, płocki

i białostocki). Nad działalnością tego organu czuwał rezydent francuski w Warszawie. Istniała ona do powołania „właściwego” Księstwa Warszawskiego.

W 1807r., po zwycięskiej dla Francuzów bitwie pod Frydlandem, zawarli oni w lipcu w Tylży pokój z Rosją oraz Prusami, na mocy, którego podjęto kompromisowe rozwiązanie dotyczące Polski a mianowicie stworzenie z ziem II i III zaboru pruskiego bez okręgu białostockiego (przyłączony do Rosji) oraz Gdańska (ustanowiony wolnym miastem), autonomicznego, polskiego tworu państwowego- Księstwa Warszawskiego. Wydarzenie to było jednym z ostatnich etapów pełnego utworzenia i zorganizowania KW. 22 lipca 1807 roku przebywający w Dreźnie Napoleon oktrojował Księstwu konstytucję, która pod wpływem wysłanników Komisji Rządzącej pomimo podobieństwa do innych tego typu aktów nadawanych w poprzednich latach pozostałym państwom Wielkiego Cesarstwa przez Cesarza nawiązywała do polskich tradycji m.in. poprzez: nadanie dominującej roli szlachcie czy większym zakresie kompetencji sejmu. Łączyła ona równocześnie KW unią personalną

z Saksonią, stawiając na czele państwa przedstawiciela Wettinów- Fryderyka Augusta,

oraz ustanawiała tę dynastię dziedziczną dynastią polską (nawiązanie do konstytucji 3 maja).

Ostateczny kształt terytorialny Księstwo Warszawskie uzyskało w roku 1809 po wygranej wojnie z V koalicją, kiedy to na mocy pokoju w Schonbrunn (czyt. Szenbrun) KW zyskało odebraną Austrii część Galicji.

Jak widać na przykładzie powyższego tekstu droga do powstania Księstwa Warszawskiego była długa i wyboista, od ogłoszenia powstania do uzyskania przez nie ostatecznego kształtu minęły 2 lata. Zarówno Francuzi jak i Polacy ponieśli wiele ofiar i włożyli wiele wysiłku w budowę Księstwa Warszawskiego.

Jednak żadna ze stron nie robiła tego bez interesownie, o ile oczywistym jest powód dla, którego w to przedsięwzięcie zaangażowali się Polacy o tyle zastanawiać może dlaczego tak ochoczo pomagał Napoleon. Przyczyna też jednak jest prosta, otóż KW zostało pomyślane przez Cesarza jako wielki obóz wojskowy i baza zaopatrzeniowa dla wojsk francuskich i im sprzymierzonych stacjonujących w tym najdalej na wschód wysuniętym pro-francuskim bastionie, równocześnie stanowiło ono świetną bazę wypadową dla armii Napoleona w razie wojny z którymś z państw należących już wcześniej do jednej z anty-francuskich koalicji.

43. Księstwo Warszawskie

1.Po stronie Napoleona

- Poparcie przywódców Sejmu Czteroletniego ze Stanisławem Małachowskim na czele

- W 1806 na ziemiach II i III rozbioru pruskiego powołana

- Komisja Rządząca - przewodniczący Stanisław Małachowski - podlegali jej dyrektorzy resortów - dbano o wyżywienie i zaopatrzenie wojsk polskich i lwowskich, rekrutacja wojska, skarbowość, administracja, szkolnictwo, sądownictwo

- przywrócono moc obowiązującą dawnego prawa polskiego

- Księstwo Warszawskie powstało na mocy traktatu w Tylży w 1807

- Księstwo Warszawskie - 101,5 tys. km2, 2,5 mln mieszkańców

- w 1809 po przyłączeniu Galicji zachodniej - 154 tys. km2, 4mln mieszkańców

- Gdańsk - Wolne Miasto

2. Charakter Księstwa i jego instytucji

- Konstytucja - nadana przez Napoleona w Dreźnie w 1807 - oktrojowana

- Konstytucja - stosunkowo większa dla sejmu, uprzywilejowana pozycja szlachty

- Księstwo - zarodek odrodzenia państwowego

- Prezes Rady Stanu, organizator oświaty - Stanisław Kostka Potocki

- Resort Sprawiedliwości - Feliks Łubieński

- Minister Skarbu - Tadeusz Matuszewicz

- Minister Wojny - ks. Józef Poniatowski

USTRÓJ SPOŁECZNO-POLITYCZNY

3. Równość wobec prawa, a pozycja szlachty

- Konstytucja - nie znosiła podziału stanowego, ale znaczenie go ograniczyła

- utrzymano znaczne uprzywilejowanie szlachty

4. Szlachta i mieszczaństwo

- „mundur obywatelski” - prawo do jego noszenia dla szlachty, a także urzędnikom i sędziom spośród mieszczan

- Wojsko, urzędy, sądy - tworzyła się grupa inteligencji miejskiej

- W sejmie większość mandatów dla szlachty

5. Żydzi

- Dekret króla z 1808 - wyłączenie ludności żydowskiej spod praw obywatelskich - odjęto im prawa polityczne, ograniczenie wolności osobistej i swobodnego zarobkowania, wymagano zezwolenia na zawarcie małżeństwa, pozbawiono ich praw nabywania dóbr ziemskich i dzierżawy dóbr narodowych, nałożono podatek w zamian za zezwolenie od służby wojskowej, ograniczono możność zamieszkania w Warszawie.

6. Chłopi

- Konstytucja zniosła stosunek poddańczy i zapewniła chłopom wolność osobistą i równość wobec prawa

- stosunek chłopów do ziemi - dekret królewski z grudnia 1807.

SYSTEM WŁADZY

7. Władza monarsza

- silna pozycja monarchy

- dziedziczność tronu

- rozlegała władza monarchy

- monarcha sprawował kierownictwo rządu

8. Sejm

- dwie izby sejmowe

- zasada wyborów - nie nominacji

- Senat - biskupi, wojewodowie, kasztelanowie - mianowani przez króla

- sejmiki - szlachta osiadła

- zgromadzenia gminne - właściciele gruntów i zakładów pracy

- kompetencje sejmu - podatki, prawo cywilne i karne, sprawy monetowe

- sejm nie miał żadnych uprawnień kontrolnych w stosunku do rządu

- sejm nie posiadał inicjatywy ustawodawczej

- Senat - kontrola czy izba poselska przestrzega przepisów konstytucji i procedury ustawodawczej oraz kontrola ważności wyborów i księgi obywatelskie

- Sejm Księstwa zebrał się tylko 3 razy

9. Rada Stanu

- skład: Król jako przewodniczący; mistrzowie, sekretarz Rady, 4 referendarze jako organ pomocniczy

- kompetencje;

-opracowywanie projektów ustaw

-rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami sądowymi i administracyjnymi oraz rozpatrywanie sporów administracyjnych

-orzekanie o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników

-sprawy budżetowe i urządzenia (propozycje co do podziału wydatków)

ADMIISTRACJA

10. Organizacja rządu

- 6 ministerstw i sprawiedliwości, spraw wew. I wyznań, wojny, skarbu, policji oraz sekretarza stanu

- ogólne czynności rządowe miała koordynować Rada Ministrów złożona z kierowników resortów rządowych i nieco później ustano

- kontrolą nad RM maiała RS

- zapewniono niezawisłość sądów

11. Dyrekcje, izby, rady

- Dyrekcja Edukacyjna - podporządkowanie ministerstwu spraw wew.

- Rady prefekturalne - sądy admin. I instancji

- Rada lekarska i Rada Handlowa

- Izba Obrachunkowa - kontrola finansowej admin.

12. Administracja terytorialna

- podział kraju na departamenty, a te z kolei na powiaty

- departament - prefekt (podlegała mu administracja oraz policja porządkowa i polityczna)

- powiaty - podprefekci( podlegał min. Spraw wew.)

- główne miasta- prezydenci municypalni( z nominacji króla)

- inne miasta - burmistrzowie ( z nom. min. S. wew.)

- wsie - wójtowie ( z nom. prefektów)

- departamenty - Rady prefekturalne ( organ doradczy prefekta, odwołania w 1 instancji od zarządzeń i innych aktów admin. prefektów i podprefektów)

13. Samorząd terytorialny

- Rady handlowe i dozory szkolne

- Rady municypalne miejskie i wiejskie (miały debatować na potrzebami lokalnymi, sprawami budżetu i podatków gminy, nad rozkładem podatków państwowych, nad zażaleniami na władze miejskie czy wiejskie)

- Departamentalne i powiatowe (przedmiotem narad było wszystko co miało na celu zapewnienie dobra departamentu czy powiatu, podejmowanie melioracji i innych robót publicznych, dokonywały rozkładu podatków państwowych

14. Stosunki wyznaniowe

- wprowadzenie laickiego prawa małżeńskiego, nowa organizacja szkolnictwa i opodatkowanie duchowieństwa.

15. Wojsko

- 6-letnia służba wojskowa ( 21- 28 lat)

- gwardia narodowa

- rozbudowano szkolnictwo wojskowe

- wzrost tendencji demokratycznych

16. Sądownictwo

- niezawisłość sędziów

- zrównanie wobec prawa i sądu

- zasada dożywotniego mianowania przez króla sędziego

- utworzono odrębne sądy karne i cywilne

17. Próba odnowy unii polsko - litewskiej

- w 1812 na sejmie utworzono konfederacje i proklamowano odbudowę Królestwa Polskiego w unii z Wielkim Księstwem Litewskim

18. Znaczenie Księstwa Warszawskiego

- Wyzysk ze strony Napoleona

- konstytucja jako Królestwo Polskie

- Na centralnych ziemiach Polski mogły istnieć Polskie instytucje

- rozwijało się życie narodowe

- brak odpowiednio przygotowanych ludzi w administracji i sądownictwie

- zbyt duże wydatki na wojsko własne i francuskie

- rozwój kraju objętego granicami Księstwa i oddziaływanie na pozostałe ziemie pozostające pod zaborami

- z systemu prawnego przetrwał ustrój sądów, prawo cywilne, handlowe, zasady administracyjne

44. Zasady państwa burżuazyjnego w ustroju Księstwa Warszawskiego

Konstytucja Księstwa Warszawskiego, podyktowana przez Napoleona i podpisana przez niego 22 lipca 1807 roku w Dreźnie, podobna była do ustaw zasadniczych jakie cesarz nadawał tworzonym przez siebie organizmom państwowym, a będących połączeniem nowych burżuazyjnych instytucji z feudalną jeszcze w wielu przypadkach rzeczywistością.

Wraz z konstytucją Napoleon wprowadził w księstwie kodeks swego imienia, regulował on kwestie prawa cywilnego w duchu umacniania i ochrony własności typu burżuazyjnego. Kodeks wprowadzony został w 1808 roku z aprobatą tej części warstw posiadających, która widziała korzyści w umacnianiu instytucji kapitalistycznych. W Księstwie Warszawskim oprócz wojska liniowego istniała również Gwardia Narodowa. Jej organizacja i struktura społeczna świadczyły o burżuazyjno demokratycznym charakterze. W organizacji handlu, rzemiosła i przemysłu wprowadzono nowe instytucje nie znosząc jednak dawnych. Utrzymano więc cechy wprowadzając równocześnie możność pozacechowego prowadzenia przedsiębiorstw po wykupieniu patentu. Usiłowano ograniczyć uprawnienia właścicieli miast w dziedzinie przemysłowej. Obok konfraterni kupieckich powołano Rady Handlowe w 10 miastach i Radę Ogólną przy ministrze spraw wewnętrznych - instytucje o charakterze doradczym w zakresie spraw handlowo-przemysłowych, mające reprezentować interesy tworzącej się burżuazji. Nie zapewniono im jednak materialnych środków dla działalności.

Nowością na ziemiach polskich było uzyskanie praw wyborczych przez nie należących do szlachty księży, artystów, ludzi nauki, zasłużonych oficerów i podoficerów, a w miastach rzemieślników miejskich i kupców posiadających odpowiedni majątek (cenzus majątkowy)

45:Rosyjskie rządy okupacyjne w Księstwie Warszawskim i sprawa polska na kongresie wiedeńskim.

W ciągu wielu lat od utracenia przez Polskę niepodległości państwo to stało się marionetką w rękach trzech okupantów: Rosji, Austrii i Prus. Utworzone z ziem zaboru rosyjskiego Księstwo Warszawskie było skutkiem pokoju w Tylży z 1907 roku. Miało ono być zalążkiem nowego państwa polskiego. Jednak uzależnione pod koniec od Rosji państwo nie mogło długo istnieć. Jak ono funkcjonowało, jaki miało wpływ na Polaków? Jaki był los ziem polskich po zlikwidowaniu Księstwa Warszawskiego?

Księstwo Warszawskie istniało od 1807 roku do 1815.Zostało utworzone z większości ziem polskich zaboru pruskiego i było militarnie, gospodarczo i politycznie uzależnione od Francji napoleońskiej. Na jego czele stanął król saski Fryderyk August. Konstytucje księstwu nadał Napoleon w Dreźnie w lipcu 1807 roku. Na czele Księstwa Warszawskiego stał król, który jako jedyny posiadał inicjatywę ustawodawczą. Zarząd kraju konstytucja powierzyła jednoosobowym organom, którymi byli ministrowie. Parlament należał do dwuizbowego sejmu. Dla Polaków księstwo Warszawskie stało się zarodkiem odrodzenia państwowego, mimo iż pomyślane było przez jego twórcę przede wszystkim jako wielki obóz wojskowy i kraj ściśle podporządkowany Wielkiemu Cesarstwu.

W tym kształcie, z drobnymi poprawkami, Księstwo przetrwało do roku 1812.Po klęsce Napoleona w Rosji na terytorium Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie, kładąc praktycznie kres jego istnieniu. 18 marca 1813 Aleksander I powołał pięcioosobową

pięcioosobową Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego, która stała się organem zwierzchnim nad całą administracją. Prezesem Rady został Wasyl Łanskoj. Jej zadaniem było ściągnięcie z księstwa wysokiej kontrybucji na potrzeby armii rosyjskiej. W latach 1813-1814 Rosjanie pozyskali tą drogą 258 milionów złotych polskich. W składzie rady znalazło się dwóch Rosjan, Niemiec, a także dwóch Polaków, którzy jednak byli protegowanymi cara. Organem doradczym Rady był Komitet Centralny. Poprzez powołane powyższych organów, zapisy zawarte w Konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807r. stały się martwe. Księstwo stało się zależne od Rosji. Przez lata 1812-1815 Księstwo Warszawskie traktowane było jako terytorium okupowane przez Rosjan, którego ostateczny los miał zostać rozstrzygnięty na planowanej konferencji pokojowej. Nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości legły w gruzach, gdyż nowe organy władzy państwowej ściśle współpracowały z Rosją. Prawnie Księstwo przestało istnieć w 1815 wskutek decyzji kongresu wiedeńskiego.

O losie ziem polskich przesądził dopiero kongres wiedeński w 1815 r. Istnienie Księstwa sprawiło, że po zwycięstwie nad Napoleonem państwa zaborcze nie mogły już powrócić do stanu z 1795 r., musiały zagwarantować Polakom jakąś formę państwowości. W miejsce księstwa powstało, w znacznie okrojonych granicach Królestwo Polskie pod berłem Aleksandra I. Pomimo licznych związków z Francją i podporządkowania polityki Księstwa interesom cesarstwa, było ono odrębnym państwem i kontynuacją polityczno-prawną Rzeczypospolitej, choć w innych granicach. Sprawa utrzymania samodzielnego Królestwa Polskiego stanęła na porządku dziennym kongresu z inicjatywy cesarza Rosji Aleksandra I. Chciał jego odtworzenia. Ostro sprzeciwiły się temu Anglia, Austria i minister francuski Talleyrand. Z kolei Kraków i najbliższa jego okolica stała się tzw. Rzeczpospolitą Krakowską, w której władzę posiadali rezydenci trzech mocarstw zaborczych. Z departamentów: poznańskiego, bydgoskiego oraz z miasta Gdańska utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, które przekazano Prusom. Miało ono znikomą autonomię.

Krótkotrwałe istnienie Księstwa Warszawskiego miało duże znaczenie dla dalszych losów narodu. Przypominało, że rozbiory nie są faktem nieodwracalnym, a sprawa polska stanowi nadal ważny element polityki europejskiej. Po Księstwie odziedziczono nie tylko świadomość niepodległego bytu, ale także formy jego państwowości - administrację szkolnictwo, prawodawstwo. Instytucje ustrojowe i prawne Księstwa znalazły bowiem kontynuację w Królestwie Polskim, przyspieszając procesy przemian społecznych i kształtowania się nowożytnego narodu.

47. Ustrój władz powstania listopadowego i styczniowego.

POWSTANIE LISTOPADOWE

Na wybuch insurekcji złożyły się czynniki międzynarodowe i zewnętrzne. Powstanie rozpoczęła w nocy z 29 listopada na 30 listopada 1830r. grupa sprzysiężonych spośród oficerów i podchorążych, działających w konspiracji bez większego zaplecza.

WŁADZE POWSTANIA

Admin, teret.. Pozostawiono bez zmian, dodano jedynie komitety obywatelskie (prezes i dwóch członków), nadzorowały one straże bezpieczeństwa.

POWSTANIE STYCZNIOWE

Rozpoczęło się 22 I 1863 r., od początku w szeregach władz powstania ścierali się przedstawiciele dwóch nurtów (biali-praca organiczna, pomoc mocarstw zachodnich, czerwoni- powstanie narodowe jak najszybciej na jak największym obszarze).

WŁADZE POWSTANIA

W czasie powstania utworzono państwo podziemne, takiego państwa podziemnego nie znała Europa dotąd i później, aż do czasów II wojny światowej. Powołano niezależna od władz carskich administrację terenową. Był również wzorowo zorganizowany aparat skarbowy i gospodarka finansowa ( ściągali podatki szybciej niż admn. rosyjska). Wprowadzono życie dekrety uwłaszczeniowe Rządu Narodowego - w tym celu 27 XII 1863 r. Traugutt powołał specjalną gałąź admn. - komisarzy pełnomocnych do spraw chłopskich.

48. Królestwo Polskie w okresie międzypowstaniowym (1832-1863)

Upadek Powstania Listopadowego spowodował szereg działań represyjnych ze strony cara Mikołaja i podporządkowanych mu instytucji.

Represje carskie spowodowały idącą w dziesiątki tysięcy emigrację Polaków na zachód Europy. Królestwo Polskie zostało praktycznie pozbawione najbardziej doświadczonych, czynnych działaczy politycznych, twórców kultury, a także kadr wojskowych.

1. Rząd Tymczasowy K.P.

Po zmuszeniu przez wojska rosyjskie oddziałów polskich do zaniechania oporu i zajęciu terytorium K.P. , Mikołaj I postanowieniem z 16. września 1830 r. ustanowił Rząd Tymczasowy, złożony z prezesa (Fiodor Engel) i czterech kierowników wydziałów rządowych (nie reaktywowano Kom. Rząd. Wojny)

Rządowi przyznano uprawnienia, które od 1826 r. posiadała Rada Administracyjna, ale podporządkowany on został naczelnemu komendantowi wojsk rosyjskich.

Rząd Tymczasowy funkcjonował do wejścia w życie Statutu Organicznego z 14.lutego 1832r.

2. Statut Organiczny z 14 lutego 1832r.

Mikołaj nadał Statut K.P., nadając mu w ten sposób nowy kształt ustrojowy.

Statut ten nie rozwijał jednak postanowień Konstytucji a całkowicie ją zastępował. Był faktycznie nową ustawa zasadniczą dla K.P.

Składał się z 69 artykułów.

Status Królestwa Polskiego

Zgodnie z artykułem 1. statutu, K. P. stało się integralną i nierozdzielną częścią Rosji. Dalsze postanowienia określały jedynie gwarancje carskie w zakresie praw obywatelskich, rozwiązań administracyjnych przewidzianych dla tej części imperium oraz formę reprezentacji społeczeństwa.

Rozwiązania ustrojowe

Królestwo Polskie pozbawione zostało Sejmu, a więc uprawnień ustawodawczych. Statut przewidywał utworzenie Zgromadzenia Stanów Prowincjonalnych w miejsce Sejmu, ale do tego nigdy nie doszło.

Nie zostały także powołane - przewidziane statutem- Zgromadzenia Szlacheckie, Zgromadzenia miejskich i wiejskich gmin oraz Rady Wojewódzkie.

Zlikwidowano odrębne wojsko Królestwa Polskiego.

Zlikwidowano również usytuowanie i kompetencje Rady Stanu, Rady Administracyjnej oraz komisji rządowych.

Zagwarantowane Statutem Organicznym wolności obywatelskie, nie zostały w następnych miesiącach i latach uszanowane. W roku 1833 został wprowadzony stan oblężenia, który stał się pretekstem do ograniczenia wolności osobistej oraz zaostrzenia cenzury. Wolność religijna została osłabiona prawem z 1836 r. , wedle którego dzieci z małżeństw mieszanych, katolików i prawosławnych- są prawosławnego wyznania, a na mocy kodeksu karnego z 1847 r. odstępstwo od religii prawosławnej było przestępstwem.

Język polski pozostał urzędowym w Królestwie, a jednak akty prawne wydawano od tego roku równolegle w j. polskim i rosyjskim. W Radzie Administracyjnej językiem obrad stał się rosyjski.

Od 1846 r. żądano od nowomianowanych urzędników znajomości rosyjskiego, a od 1851 rosyjski wprowadzono do urzędów pocztowych.

3. Rada Stanu

Rada Stanu nie funkcjonowała w czasie powstania listopadowego, nie została tez zwołana przez Mikołaja I po jego upadku. Dopiero Statut Organiczny z 1832 r. przewidywał jej istnienie.

W stosunku do okresu konstytucyjnego nastąpiły jednak zasadnicze zmiany w organizacji i kompetencjach Rady Stanu.

Rada Stanu K. P. została podporządkowana Radzie Stanu Cesarstwa Rosyjskiego.

Rada Stanu działała kolegialnie jako Ogólne Zgromadzenie. W celu przygotowania konkretnych projektów powoływała doraźne komisje złożone z członków RS .

Skład: Namiestnik <jako przewodniczący> ,3 dyrektorów głównych komisji rządzących, kontroler generalny (stojący na czele Najwyższej Izby Obrachunkowej) oraz radcowie stanu.

Kompetencje:

-przygotowywanie projektów aktów prawnych,

-orzekanie w sporach kompetencyjnych między organami administracyjnymi i sądowymi,

-decydowanie o oddaniu pod sąd urzędników,

-rozpatrywanie raportów dyrektorów komisji rządowych i Najwyższej Izby Obrachunkowej,

-opiniowanie projektów budżetu przygotowanych przez Radę Administracyjną.

Tryb postępowania-procedura

Projekty aktów prawnych <wychodzących następnie pod imieniem carskim> przygotowywała Rada Administracyjna i komisje rządowe, a następnie Rada Stanu. Po przyjęciu przez Radę Stanu projekt przekazywano do Rady Państwa, w ramach której utworzono specjalny departament do spraw K. P.

Namiestnik (przewodniczący RS) przesyłał co tydzień protokoły posiedzeń RS do Rady Państwa.

Istnienie RS z jej uprawnieniami przyjmowane było w Petersburgu bardzo niechętnie. W roku 1841 Mikołaj I rozwiązał RS , a część jej kompetencji przejął Departament d.s. K.P.

4. Rada Administracyjna

Od roku 1832 RA działała samodzielnie, nie stanowiła jak poprzednio części Rady Stanu.

Skład: tak jak w składzie Rady Sanu.

Kompetencje: odpowiadała za wprowadzenie w życie rozkazów cesarskich ,podejmowała decyzje w sprawach przekraczających kompetencje poszczególnych dyrektorów komisji rządowych ,przygotowywała dla Rady Stanu projekty budżetu.

5. Komisje rządowe

Od roku 1832 działały już tylko trzy komisje rządowe. W miejsce ministrów , jako przewodniczących weszli dyrektorzy główni.

Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych ,Duchowych i Oświecenia Publicznego

Powstała z połączenia 2 dotychczasowych komisji rządowych; Spraw Wewn. oraz Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

Początkowo działały w jej ramach obie komisje , ale od roku 1833 przyjęto nowa organizację wewn. komisji, na 3 wydziały:

a) Administracji Ogólnej,

b) Przemysłu i Kunsztów,

c) Wyznań i Oświecenia Publicznego.

Działająca w ramach Wydziału Wyznań i Oświecenia Publicznego SEKCJA WYCHOWANIA (odpowiedzialna za szkolnictwo) została w 1839 zlikwidowana a jej miejsce zajął Okręg Naukowy Warszawski (na czele stal kurator) podporządkowany ministrowi oświaty w PETERSBURGU. W ten sposób ułatwiono rusyfikację szkół w KP. Komisja działała od tego czasu pod zmieniona nazwą: Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych.

Komisja Rządowa Sprawiedliwości

Składała się z trzech dyrekcji ( spraw ogólnych ,sądownictwa ogólnego i karnego).

Zmiany nastąpiły w 1847 r. Utworzono wówczas 4 wydziały: Administracji i Kontroli ,Sadownictwa Cywilnego , Sądownictwa Karnego i Służby Ogólnej.

Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu

Bezpośrednio po upadku powstania Komisja działała według dotychczasowej organizacji wewn.

Od 1838 utworzono wydziały:

a) Kontroli i Podatków Stałych

b)Dochodów Niestałych

c) Dóbr i Lasów Rządowych

6. Administracja terenowa

Województwa (gubernie)

Do roku 1837 KP podzielone było na województwa ,tak jak w dobie konstytucyjnej (8 województw).

Ukazem carskim z marca 1837 zmieniono nazwę województw na GUBERNIE.

W1844 zmniejszono ilość guberni z 8 na 5.

Na czele guberni stali gubernatorzy cywilni.

Kompetencje władz wojewódzkich (gubernialnych) nie uległy w omawianym zakresie poważniejszym zmianom.

Obwody i powiaty

K P podzielone było na 39 obwodów (na woj. Przypadało 4-7 obwodów).

Funkcjonował również podział na powiaty jako jednostki terytorialne i okręgi wyborcze.

W skład obwodów wchodziło 1-3 powiatów (łącznie powiatów było 77).

Na czele obwodu stał komisarz obwodowy. Był on zobowiązany do wykonywania wszelkich rozkazów Komisji Wojewódzkiej. Podlegały mu również sprawy związane z przemytem i nadużyciami w stosunku do dóbr i lasów państwowych.

Do pomocy miał 2 asesorów ,sekretarza i personel kancelaryjny. Komisarzom podlegały urzędy municypalne (od 1842 magistraty) oraz wójtowie w gminach.

W 1842 obwody przemianowano na powiaty ,a dotychczasowe powiaty sądowe otrzymały nazwę okręgów sądowych. Od tego roku na czele powiatu stał naczelnik powiatu.

49. Królestwo Polskie w okresie popowstaniowym (1864-1918)

Upadek powstania styczniowego pociągnął za sobą masowe represje wymierzone przeciwko uczestnikom powstania i ich rodzinom. Prześladowania obejmowały katorgę, zesłanie oraz konfiskatę majątków. Jednocześnie władze rosyjskie zdecydowały o przystąpieniu do całkowitej likwidacji ustrojowych i prawnych odrębności Królestwa Polskiego od Cesarstwa Rosyjskiego. Program unifikacji opracował działający w Petersburgu Komitet do spraw Królestwa Polskiego. Wprowadzenie w życie reform zostało powierzone Komitetowi Urządzającemu z siedziba w Warszawie. Nastąpiła likwidacja centralnych organów państwowych Królestwa. W 1874r. zmarł ostatni namiestnik Królestwa- gen. Fiodor Berg. Urząd jego zastąpiono wówczas urzędem generał-gubernatora warszawskiego o szerszych niż w innych prowincjach uprawnieniach. Łączył on w jednym ręku władzę administracyjną i policyjną z dowództwem wojsk warszawskiego okręgu wojennego. W 1867r. zlikwidowana została Rada Stanu, której kompetencje przejęła Własna Kancelaria Cesarska do spraw Królestwa Polskiego (opracowanie projektów aktów prawnych), Komitet Urządzający ( sadownictwo kompetencyjne), natomiast budżet włączono do budżetu rosyjskiego. W wyniku tych represji Królestwo utraciło cechy odrębnej państwowości. Po zmianie nazwy na Kraj Priwislanski (od 1874r.) stało sie jedną z prowincji Cesarstwa Rosyjskiego. Równocześnie z programem likwidacji ustrojowych Królestwa następowała rusyfikacja niemal wszystkich dziedzin życia publicznego, szkolnictwa, administracji i sądownictwa.

W latach 1905-1907 miała miejsce w Rosji rewolucja, która w Królestwie Polskim posiadała pewne cechy powstania narodowego (m.in. masowy strajk szkolny). W jej wyniku na terytorium Cesarstwa Rosyjskiego zostały przeprowadzone reformy konstytucyjne, które objęły także Królestwo. Jego przedstawiciele zostali dopuszczeni do Dumy Państwowej oraz Rady Państwa. Pozytywnym skutkiem reform było również przyznanie mieszkańcom Królestwa niektórych praw obywatelskich- m.in. prawa do zgromadzeń publicznych i stowarzyszeń- oraz liberalizacja nadzoru państwowego nad wydawnictwami książek i prasą. Wprowadzono także tolerancję religijną i językową, umożliwiono używanie języka polskiego w szkolnictwie oraz lokalnej administracji. Reformy nadały tez prawo zakładania związków zawodowych i stowarzyszeń kulturalnych pod kontrolą administracji.

W 1915r. z Królestwa Polskiego ustąpiły wojska rosyjskie, a ich miejsce zajęły wojska państw centralnych. Utworzone zostały dwa generał gubernatorstwa obszarów okupowanych- niemieckie z siedziba w Warszawie i austriackie z siedzibą w Lublinie.

50. Likwidacja odrębności ustrojowych Królestwa po 1864 roku:

1866 - zlikwidowanie Komisji rządowej przychodów i skarbu; na jej miejsce zostaje powołany Wydział skarbowy Królestwa Polskiego (do 1884); koniec odrębnego budżetu dla Królestwa, opłaty za cło i handel trafiały do Ministerstwa Skarbu Cesarstwa; obowiązek nauki języka rosyjskiego w gimnazjach; podział Królestwa na 10 guberni i 85 powiatów;

1867 - zniesienie Rady Stałej i Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, a także Komisji rządowej spraw wewnętrznych, wyznań religijnych i oświecenia publicznego; w Królestwie pozostały tylko dwie Komisje rządowe (sprawiedliwości i policji); ukaz carski podporządkowujący Kościół katolicki w Królestwie Kolegium Katolickiemu w Petersburgu; duchownym katolickim zakazano kontaktów z Rzymem;

1869 - w guberniach powstają rosyjskie izby skarbowe, a w powiatach urzędy; zamknięcie Szkoły Głównej i powołanie w jej miejsce Carskiego Uniwersytetu Warszawskiego; w gimnazjach nauka odbywa się tylko w języku rosyjskim; na mocy ukazu carskiego powstaje Warszawski Komitet Cenzury podporządkowany rosyjskiemu MSW;

1872 - nauka w gimnazjach Królestwa ujednolicona i dostosowana do rosyjskiego szkolnictwa;

1874 - zniesienie instytucji namiestnika Królestwa Polskiego, którego zastąpić miał generał gubernator, a następnie cywilny gubernator (stopniowo ograniczano jego kompetencje); nazwa „Królestwo Polskie” zastąpione „Krajem Przywiślańskim”;

1876 - likwidacja Komisji rządowej sprawiedliwości;

1885 - przekształcenie Banku Polskiego w warszawski kantor rosyjskiego Banku Państwa; jedynym środkiem płatniczym stał się rosyjski rubel.

51. Wielkie Księstwo Poznańskie (1815- 1830), władze pruskie, namiestnik, landtag prowincjonalny.

NAMIESTNIK

  1. Funkcja reprezentacyjna

  2. Mianował na stanowiska honorowe

  3. Od 1817 miał prawo brania udziału w posiedzeniach rejencyjnych, z mocą czasowego zawieszania postanowień rejencyjnych [zawieszone postanowienie było kierowane do króla, który decydował o jego dalszym losie]

  4. Namiestnikiem miał być Polak [Radziwiłł]

  5. Po powstaniu listopadowym zawieszono urząd namiestnika, a po śmierci Radziwiłła całkowicie zlikwidowano ten urząd.

NADPREZYDENT

  1. Stał na czele prowincji;

  2. Początkowo był to minister ds. prowincji;

  3. Od 1815 pełnia władzy administracyjnej;

  4. Od 1825 wzmocniono jego władzę, stał na czele urzędu rejencyjnego;

  5. Od 1825: nadzór nad generalnym komisariatem; konsystorz ds. kościoła; nadzór nad komisją skarbową; nadzór nad kolegiami szkolnymi i medycznymi;

  6. Był podporządkowany: królowi; radzie ministrów; każdemu ministrowi wg kompetencji;

  7. Rozstrzygał spory kompetencyjne pomiędzy niższymi organami.

PREZYDENT REJENCJI

  1. Stał na czele rejencji

  2. Sprawował władzę policyjną i administracyjną;

  3. Stał na czele dwu-wydziałowego kolegialnego prezydium;

LANDRAT

  1. Stał na czele powiatu

  2. Władza policyjna i administracyjna

  3. Reprezentant stanu szlacheckiego

  4. Nadzór nad wsiami i mniejszymi miastami

SEJM PROWINCJONALNY

  1. Wprowadzenie SP w 1923 [w poznańskim 1824];

  2. Kadencja 6-letnia [co trzy lata następowała wymiana połowy składu SP];

  3. Przewodniczył marszałek wybierany przez króla;

  4. Posiedzenia SP otwierał komisarz;

  5. Komisarz pośredniczy pomiędzy stanami [posłami wybranymi z różnych kurii];

  6. Stany w sejmie prowadza wspólne obrady, chyba że były poruszane sprawy w których interesy stanów były sobie przeciwne - wtedy obradowały osobno, a powstała w ten sposób różnica opinii miała być przedstawiona królowi;

  7. W przypadku gdy król przekazał SP ustawę z zastrzeżeniem swojej sankcji, wymagana jest większość 2/3 głosów, w przypadku innych ustaw wymagana była większość zwyczajna;

  8. Wybory odbywały się w trzech kuriach.

KURIALNY SYSTEM WYBORÓW DO SEJMU PROWINCJONALNEGO

  1. Kuria Rycerska - wybierano 24 posłów - 2 wirylistów; 22 osoby wybierane z ludzi mających dużą własność ziemską i majątki rycerskie;

  2. Kuria Miejska - wybierano 16 posłów - osoby posiadające nieruchomości miejskie; należący do cechu; korporacje handlowe;

  3. Kuria Wiejska - wybierano 8 posłów - osoby posiadające nieruchomości wiejskie.

52. Administracja terytorialna na ziemiach zaboru pruskiego jako przykład klasycznych instytucji burżuazyjnych. Biurokratyzm.

Wielkie Księstwo Poznańskie powstało na terenach zabranych przez państwo pruskie w 2. i 3. rozbiorze Polski. Tak jak pozostałe prowincje wchodzące w skład Królestwa Prus, posiadało ono rozbudowany system administracyjny polegający na stale rosnącej liczbie urzędów oraz urzędników, co usprawniało całe jej działanie.

Naczelna władza w WKP należała do króla Prus. Właściwa zaś władza administracyjna należała do nadprezydenta prowincji (naczelnego prezesa). Do jego zadań należało regulowanie nadzwyczajnych wypadków i stosunków w prowincji, załatwianie spraw stanów, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych miedzy niższymi organami. Sprawował on także nadzór nad kościołem, udzielał koncesji oraz prowadził dyrekcję skarbu. Jeżeli chodzi zaś o administrację samorządową, to podstawowym jego organem był sejm prowincjonalny, w którym znaleźli się, wybierani co 6 lat, przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miejskich. Powoływano tam przewodniczącego - marszałka oraz organy wykonawcze: wydział prowincjonalny oraz dyrektora krajowego (starostę krajowego).

WKP było podzielone na dwie rejencje - poznańską i bydgoską. Na ich czele stali prezydenci rejencji. Należały do niego wszystkie sprawy administracyjne z wyjątkiem podatków pośrednich. Prezydent stał na czele kolegialnego prezydium, które dzieliło się na wydziały: spraw wewnętrznych, spraw szkolnych i wyznaniowych, podatków bezpośrednich, domen i lasów, kary i rachunkowości. Oprócz spraw administracji i policji do prezydenta rejencji należało ogłaszanie ustaw przeprowadzanie wyborów.

Prowincje dzieliły się na powiaty z landratami na czele. Zadania landratów były podobne do zadań prezydentów rejencji. Każdy powiat stanowił korporację samorządową, której ciałem uchwałodawczym i kontrolującym był sejmik powiatowy, który miał za zadanie uchwalać przepisy w sprawach „własnych” powiatu, do których należały drogi, szkolnictwo rolnicze, zakłady lecznicze, kasy oszczędności itp. W tym zakresie sejmik posiadał liczne uprawnienia finansowe. Organem wykonawczym był zaś wydział powiatowy ze starostą na czele. Wykonywał on uchwały sejmikowe i sprawował nadzór nad samorządem gminnym Był też sądem administracyjnym pierwszej instancji. To ostatnie było nader istotne, gdyż dzięki temu organ samorządowy miał możliwość kontroli praworządności postępowania administracji rządowej.

Gminy miejskie w WKP urządzono najpierw według starych zasad, które obowiązywały od 1808 do 1832 roku., kiedy to zreformowano system ustroju miast. Zlikwidowano podział na miasta królewskie oraz prywatne, zniesiono relikty obciążeń feudalnych. Nadane akty prawne przyznawały miastom samorząd i to w dość znacznym zakresie, aczkolwiek pod nadzorem władz państwowych. Jednym z organów była rada miejska, składająca się z rajców, których kadencja trwała 3 lata. Miała ona uprawnienia uchwalania norm prawnych w zakresie życia miejskiego ,a zwłaszcza swobodnego ustanawiania budżetu miasta. Od 1831 roku jej uchwały w sprawach najistotniejszych wymagały potwierdzenia władz państwowych. Magistrat był organem kolegialnym powoływanym przez radę i przez nią kontrolowanym. Na jego czele stał burmistrz (w dużych miastach nadburmistrz). W składzie magistratu znaleźli się urzędnicy zawodowi, płatni (np. burmistrz, skarbnik) wybierani na 12 lat , oraz honorowi, spośród rajców, obierani na okres 6-letni. W miastach było także dozwolone powoływanie osobnych deputacji bądź komisji, spośród członków rady i magistratu, do załatwiania konkretnych spraw lub przeprowadzenia kontroli gospodarki miejskiej.

Wieś stanowiła najniższą jednostkę administracyjną kierowaną przez sołtysa, a zespół kilku wsi wspólnie z folwarkiem tworzył gminę zarządzaną przez wójta. Obowiązki wójtowskie z urzędu należały do dziedzica. W 1833 roku właściciele gruntowi pozostali pozbawieni prawa bycia wójtem, a stanowisko to oddano specjalnym urzędnikom państwowym, tworzącym obok gminy sołtysiej gminę wójtowską, obejmującą wsie, folwarki i małe miasteczka.


6


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Sciagi z arch i sztuki, hist. arch. i sztuki ŽCIíGA !!!, Liban (arab
10 Hist BNid 10866 ppt
Mię¶niaki macicy w ci±ży[2]
Periodontologia GBR implanty protetyka
Agoni Ťci receptor w alfa i beta adrenergicznych
VIrok cukrzyca a ci±ża2
Reprodukcja ludno ci Polska wyklad 6 cz[1][1] 2
(W7a Stale do kszta t na zimno cz I [tryb zgodno ci])
76 Omow znane Ci typy kanalow jonowych
Photoshop doda ci skrzydel
bmw 3 ci blad temperatury parownika
UKSW. Zagadnienia egzaminacyjne.Hist.Powsz.2009 2010, UKSW prawo PHPiP
97. Instytucjonalizacja dzia+éalno+Ťci tzw. 'grup interes+-w' w prawie polskim, Prawo, P. konst, fwd
pitanie, hist - drobne, różne
UKSW. Zagadnienia egzaminacyjne.Hist.Powsz.2009 2010, Prawo UKSW I rok
pytania - test zaliczeniowy u Kubickiej-Musiał, Stomatologia UMED, Periodontologia, egzaminy, testy

więcej podobnych podstron