Wskazówki do pracy z dzieckiem z ADHD Podsumowując przedstawię zebrane wskazówki do pracy indywidualnej z dzieckiem z nadpobudliwością psychoruchową. Do najważniejszych, których stosowanie jest zalecane niezależnie od wieku dziecka, zaliczamy: izolację od wielobodźcowego środowiska, spokojną nacechowaną ciepłem i życzliwością atmosferę emocjonalną w rodzinie, jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad rządzących życiem dziecka, począwszy od rozkładu dnia, po system praw i obowiązków dla każdego członka rodziny, stałe, powtarzające się rytuały, dotyczące zarówno krótkich (dzień, tydzień), jak i dłuższych okresów czasu, pomoc w porządkowaniu świata fizycznego, w którym dziecko przebywa (segregowanie, układanie przedmiotów w najbliższym otoczeniu), pomoc w kończeniu czynności przez dziecko, zanim przejdzie do następnej, organizacja ukierunkowanej aktywności ruchowej (sportowej, zabawowej), która z jednej strony ma na celu umożliwienie odreagowania napięć, zaś z drugiej wdraża w system zajmowania się czymś w sposób uporządkowany, formułowanie oraz pilnowanie przez osobę dorosłą celów działalności dziecka, które są jasno sformułowane, niezbyt odległe w czasie oraz proste do realizacji; stopniowe komplikowanie proponowanych działań oraz wydłużanie czasu ich realizacji, w miarę zmniejszania się nadpobudliwości, stała kontrola działalności dziecka oraz przypominanie o zobowiązaniach, załatwianie wszystkich problemów związanych z dzieckiem w momentach jego wyciszenia bez stosowania agresji oraz kar fizycznych.
Agnieszka Izdebska-Wojna |
|
Główne problemy dzieci z ADHD
W codziennych sytuacjach problemy z koncentracją uwagi i pamięcią krótkotrwałą, nadaktywność, impulsywność, niski próg tolerancji na frustrację, a także brak dążenia do kompromisu sprawiają dzieciom wiele trudności.
Koncentracja uwagi
Dzieci z ADHD często mają kłopoty ze skupieniem uwagi przez dłuższy czas (w skrajnych przypadkach nawet przez czas bardzo krótki). Bardzo łatwo doprowadzić je do rozproszenia jakimkolwiek bodźcem, np. hałasem czy poruszeniem się. Natomiast już po rozproszeniu dużą trudność sprawia im powrót do przerwanej aktywności. Ponadto mają kłopoty z rozpoczęciem wykonania polecenia czy zadania jak również z jego zakończeniem. Poważne zaburzenia koncentracji uwagi mogą prowadzić do częstego zamyślania się w ciągu dnia i wyłączania się, co sprawia, że wydaje się iż dziecko żyje we własnym świecie. Kariera szkolna tych dzieci pełna jest nie zakończonych projektów i zadań. Problemy u tych dzieci pojawiają się nie tylko w związku z ich słabą zdolnością słuchania, ale także słabą zdolnością obserwowania - często więc dzieci te słuchają, ale nie słyszą i patrzą, ale nie dostrzegają.
Poziom aktywności
W porównaniu ze swoimi rówieśnikami wiele z tych dzieci, o ile nie większość, charakteryzuje się wzmożoną ruchliwością. Często są niespokojne, nerwowe, nie mogą usiedzieć w jednym miejscu przez dłuższą chwilę. Preferują zadania związane z aktywnością ruchową niż intelektualną czy artystyczną. Czują "wewnętrzny przymus" ciągłego robienia, wykonywania, poruszania. Te, u których powyższe objawy są nasilone, opisywane są jako dzieci z nadmierną pobudliwością lub dzieci hiperaktywne. Pierwsze objawy wzmożonej aktywności ruchowej widoczne są w okresie niemowlęcym i w pierwszych latach życia. Rozwój ruchowy jest u takiego dziecka zaawansowany i gdy tylko nauczy się chodzić, porusza się błyskawicznie i nieustannie. Ta nadmierna pobudliwość nie pozwala dziecku usiedzieć spokojnie, nieustannie musi ono dotykać rozmaitych rzeczy, stale coś kręcić, popychać, poruszać, obracać. Nawet w starszym wieku można zaobserwować, że dziecko stale porusza dłońmi, nogami, stopami, wargami lub językiem. W momencie rozpoczęcia nauki szkolnej nadpobudliwe dziecko ma problemy z dostosowaniem się do zajęć grupowych, woli indywidualnie wykonywać różne czynności. Coraz bardziej aspołeczne zachowanie prowadzi pogorszenia kontaktów z rówieśnikami, często też dochodzi do nasilania się nadmiernej pobudliwości. Czas nauki w szkole podstawowej często charakteryzuje się ciągłym odczuwaniem niepokoju i zdenerwowania - dziecko więc często chodzi po klasie, wstaje ze swojego miejsca, szura krzesłem, kołysze się na krześle, bawi linijką, kredkami, otwiera i zamyka piórnik, książki, plecak, choć wcale nie zamierza być nieposłuszne czy celowo przeszkadzać w zajęciach. Jego potrzeba ruchu fizycznego ma podłoże psychiczne. Ale przez nauczyciela takie dziecko często może być uważane za niesforne.
Popędliwość
Duży procent dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, a zwłaszcza te z nadmierną pobudliwością, ma skłonność do impulsywności i popędliwości. Często nie zatrzymują się one nawet na chwilę, aby pomyśleć o konsekwencjach i skutkach swoich działań, zazwyczaj też nie zastanawiają się nad tym, co robią w danej chwili. W rezultacie mają problemy zarówno z zachowaniem, jak i uczeniem się. Nie potrafią myśleć systematycznie, planować i organizować swoich codziennych zajęć. Ich popędliwość może prowadzić np. do kłamstwa, krzywdzenia innych, zachowań agresywnych czy kradzieży, a nawet do większych wykroczeń. Dzieci impulsywne charakteryzuje ogromna szybkość i zręczność. Nadmierna pobudliwość w połączeniu z brakiem jakiegokolwiek skrępowania w działaniu powodują, że dziecko robi to, co przyjdzie mu w danej chwili do głowy. "Łagodniejsza" postać impulsywności przejawia się dezorganizacją pracy, złym planowaniem zajęć. Dzieci takie (a potem dorośli) zawsze się spieszą i zawsze się spóźniają, przychodzą w niewłaściwe miejsce, nie mają ze sobą potrzebnych rzeczy. Impulsywność w szczególny sposób daje o sobie znać w szkole. Dziecko pragnąc jak najszybciej dać odpowiedź na pytania, nie czyta dokładnie poleceń, czyta je tylko w części. Prowadzi to często do niezrozumienia tematu, pytania czy polecenia i w konsekwencji nie pozwala dziecku na prawidłowe udzielenie odpowiedzi. Dzieci impulsywne niejednokrotnie są niecierpliwe i nietolerancyjne. Oczekiwanie na cokolwiek przychodzi im z trudem, a brak natychmiastowego przyzwolenia ze trony dorosłych wywołuje wybuchy gniewu. Uniemożliwienie realizowania pragnień prowadzi do kłótni, starć z innymi, uporu.
Koordynacja
Koordynacja dotyczy współgrania wszystkich mięśni wykonujących pracę podczas danej czynności, dodatkowo powiązana jest z lateralizacją - najczęściej niejednorodną w przypadku dzieci z ADHD. Koordynację można podzielić na trzy obszary: motorykę dużą, motorykę małą oraz koordynację oko - ręka i oko - noga. Motoryka duża to zdolność koordynacji ruchów powodowanych pracą dużych mięśni i wykonywania rozmaitych czynności. W wyniku tej koordynacji dziecko uczy się chodzić, biegać, skakać, jeździć na rowerze, balansować, podskakiwać na jednej i dwóch nogach. Koordynacja motoryki małej polega na rozwinięciu umiejętności wykonywania drobnych ruchów umożliwiających precyzyjne czynności, takie jak budowanie z klocków, zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł, rysowanie, pisanie. Koordynacja oko - ręka i oko - noga pozwala dziecku na ruchy ręki i nogi w powiązaniu ze wzrokiem. Ułatwia to takie czynności jak łapanie, rzucanie, kopanie piłki, a także ma znaczenie w rozwijaniu umiejętności pisania. Dzieci z ADHD często mają problemy z jednym lub z kilkoma z tych obszarów koordynacji. Najrzadziej występują trudności z koordynacją motoryki dużej. Niepowodzenia w opanowaniu tych umiejętności frustrują dziecko. Dla chłopców niezdarność i obniżona koordynacja jest nie tylko problemem szkolnym, ale również utrudnia funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, gdzie umiejętności ruchowe są wysoce skorelowane z pozycją dziecka w strukturze grupy i lubieniem lub nielubieniem przez innych.
Pamięć krótkotrwała
Osłabienie pamięci krótkotrwałej okazuje się największą przeszkodą w uczeniu się. Pamięć krótkotrwała jest to zdolność do zachowywania w pamięci nowo pozyskanych informacji na kilka godzin, dni lub tygodni. Pamięć długotrwała to zapamiętywanie informacji na okres miesięcy lub lat. Nowa wiedza musi być zachowana w pamięci do czasu, gdy człowiek zetknie się z nią po raz kolejny. Wówczas wcześniejsza informacja zostaje wzmocniona i przesłana do pamięci długotrwałej. Dzieci z ADHD mają trudności z zachowaniem w pamięci informacji słuchowej lub wzrokowej (choć słuchowej przede wszystkim). Dzieci te z reguły nawet po uważnym wysłuchaniu poleceń, nie zatrzymują ich w pamięci na tyle długo, by móc wykonać według nich zadanie. Mylą często kolejność poleceń, co jest objawem trudności z sekwencyjną pamięcią słuchową. W konsekwencji, gdy uczą się czegoś ponownie, nie dochodzi do wzmocnienia wcześniej zasłyszanych wiadomości, ponieważ nie mogą ich sobie przypomnieć. Nauka szkolna opiera się głównie na wykorzystywaniu tego co dziecko zapamiętuje, dlatego też dzieci z ADHD mają tak wielkie problemy z opanowaniem (czyli zapamiętaniem) materiału mimo pełnej sprawności intelektualnej. Trudności związane z pamięcią krótkotrwałą dziecka uwypuklają się, gdy dochodzi potrzeba wyrażenia myśli w formie pisemnej lub ustnej. Gdy dziecko zbiera informacje i próbuje złożyć je w jedno zdanie, różne elementy tego zdania ulegają zagubieniu, zanim dziecko zdąży wypowiedzieć całą myśl. Po wielokrotnych próbach sformułowania myśli, dziecko czuje się zawiedzione i sfrustrowane, albo wyraża myśl w telegraficznym skrócie.
Nieustępliwość
Wiele dzieci z ADHD charakteryzuje się nieelastyczną osobowością. Są nieustępliwe w swoim postępowaniu i nie akceptują żadnych zmian w środowisku. Wszelkie odstępstwa od rutyny mogą wywołać wybuchy złości lub prowadzić do huśtawki nastrojów. Próg radzenia sobie z frustracjami jest u tych dzieci niższy, co jeszcze bardziej potęguje ich nieustępliwość. Dzieci te źle znoszą wszelkie "atrakcje" szkolne, czyli imprezy, wycieczki, wyjścia do kina, konkursy, gdyż są to sytuacje nietypowe, łamiące rutynę, zmuszające dzieci do poszukiwania nowych schematów działania czy zachowania. W takich sytuacjach dzieci te często uruchamiają rutynowy schemat zachowania, który zazwyczaj nie pasuje do tej nietypowej sytuacji, co powoduje, że narażają się na krytykę ze strony innych.
Inne cechy emocjonalne
Dzieci nadmiernie pobudliwe mają szczególne tendencje do pewnych agresywnych zachowań i generalnie, bardziej niż inne dzieci, są narażone na niebezpieczeństwa czyhające ze strony otaczającego środowiska. Gdy coś im zagraża wycofują się lub próbują dominować, często okazując agresję. Dzieci te wyróżnia pewna powierzchowność uczuć i nie potrafią wyciągać wniosków z własnych doświadczeń, co prowadzi do osłabienia poczucia pewności siebie. Brak wiary w siebie i zaniżona samoocena wynikają również z zahamowania rozwoju poszanowania własnej wartości. W skrajnych przypadkach brak pewności siebie może prowadzić do uczuć paranoicznych.
Jak reagować w trudnych sytuacjach
Dzieci z ADHD przejawiają specyficzne zachowania. Wiedza jak w takich sytuacjach reagować jest niezbędna dla każdego nauczyciela i wychowawcy.
Wybuchy złości
Ponieważ dziecko z ADHD jest raczej osobą nieelastyczną, ciężko mu dostosować się do zmian zachodzących w jego otoczeniu. Stworzenie mu całkowicie niezmiennego środowiska jest nierealne, ponieważ na różnych etapach życie stykać się będzie z rozmaitymi zasadami postępowania. Wiele z tych dzieci łatwo ulega frustracjom, co prowadzi do częstych wybuchów złości, szczególnie w sytuacjach zmiany otoczenia. Owe napady złości na ogół pojawiają się bez jakiejkolwiek przyczyny, a rodzice czy też opiekunowie stoją oniemieli i nie wiedzą, co doprowadziło dziecko do takiego stanu.
Dziecko wybucha w sposób niekontrolowany i stan taki trwa przez kilka minut, nie dłużej jednak niż 10 - 15 minut. Jedną z cech charakterystycznych napadu złości jest to, że trwa naprawdę krótko. W tym czasie najlepszą rzeczą jaką mogą zrobić opiekunowie dziecka, to nieangażowanie się w cały epizod, chyba że dziecko zagraża sobie lub innym.
Najtrudniejszą (dla otoczenia) metodą, ale za to przynoszącą rezultaty, jest pozwolenie na wyładowanie złości, skoro wybuch już nastąpił. Dobrze jest w takich sytuacjach zaprowadzić dziecko do oddzielnego pokoju, w którym będzie mogło się uspokoić. Badania wykazują, że dzieci pozostawione same w pokoju uspokajają się szybciej niż gdy są w otoczeniu innych osób. Najważniejsze jest, aby pokazać dziecku, że jego wybuch złości do niczego nie doprowadził, że samo dziecko nie ma z niego żadnych korzyści. Dobre rezultaty w przypadku niektórych dzieci przynosi fizyczne powstrzymanie dziecka w czasie wybuchu złości, np. poprzez mocne objęcie i przytulenie go do czasu uspokojenia. W tym przypadku trzeba być jednak silnym i konsekwentnym w swoim zachowaniu, ponieważ w początkowej fazie wybuchu dziecko jest bardzo silne, stara się wyrywać na różne sposoby, gryząc, drapiąc czy kopiąc. Jeśli dziecko jest już uspokojone, wówczas stosunkowo łatwo jest coś mu wytłumaczyć.
Agresja
Wielu agresywnych chłopców zachowuje się agresywnie, szczególnie w stosunku do rodzeństwa, rodziców i kolegów z klasy szkolnej. Agresja jest przejawem niskiego progu tolerancji na frustrację. Jest prawdopodobnie jednym ze sposobów wyrażania swojego zadania na temat otoczenia i trudności, jakie dziecko napotyka funkcjonując w swoim środowisku. Z punktu widzenia najbliższych dziecku osób agresywne zachowania w wielu przypadkach są traktowane jako najgorsze cechy dziecka z ADHD. Na nich bowiem odbijają się w większości wszystkie akty agresji, których dziecko się dopuszcza. Dodatkowo doświadczają dezaprobaty ze strony otoczenia.
Poprzez takie zachowania dziecko zdobywa złą reputację, w wyniku czego zawsze jest obwiniane automatycznie, niezależnie od tego czy popełniło agresywny czyn w szkole, w domu czy na podwórku czy też nie. Ostatecznie rodzice najchętniej zamykają się z takim dzieckiem w domu, co prowadzi do dalszego wycofywania się i odizolowywania od życia społecznego. Z drugiej jednak strony, dzieci z ADHD w toku swojego rozwoju mają największe problemy z poprawnym rozwojem społecznym, a niemożliwy jest poprawny rozwój poza otoczeniem społecznym.
Postępowanie z dzieckiem agresywnym jest bardzo trudne i nie powinno się uwalniać przy tym własnej agresji. Kara cielesna w takiej sytuacji zazwyczaj dodatkową wściekłość dziecka i wzrost agresji. Najlepszą metodą jest ograniczanie przywilejów i nagradzanie za dobre sprawowanie. W środowisku domowym i szkolnym należy robić to umiejętnie, mając na względzie pozostałe dzieci w rodzinie lub w klasie, którym może się wydawać, że dziecko nadpobudliwe zyskuje coś poprzez okazywanie swojej agresji.
Jeśli przejawy agresji zagrażają pozostałym dzieciom (zarówno w domu jak i w szkole), trzeba dziecko odseparować i dać mu czas, aby się uspokoiło. Prawo powrotu do grupy (rodziny, klasy) powinno odbywać się stopniowo. Na szczęście zazwyczaj akt agresji trwa krótko, może jednak mieć poważne konsekwencje dla rodziny czy grupy w której dziecko funkcjonuje, zaburzając kontakty między jej członkami i podważając autorytet dorosłych - opiekunów.
Samoocena
Najtrudniejszą do leczenia cechą dzieci z ADHD jest obniżone samoocena i poczucie małej wartości. Coraz większe trudności z utrzymywaniem dobrych stosunków z rówieśnikami w grupie jest efektem braku poczucia pewności siebie. Dzieci te mają skłonność do unikania grupy lub wręcz przeciwnie, chcą za wszelką cenę dominować i przewodzić grupie, sprawując nad nią kontrolę. Samoocena poprawia się, gdy dziecko osiąga jakieś sukcesy, czy to w nauce, czy w relacjach z rówieśnikami.
Rodzice i wychowawcy powinni stale obserwować swoje dziecko i uświadamiać mu jego mocne strony. Jeśli dziecko z ADHD przejawia jakieś zainteresowania i jest w nich w miarę dobre, jego wiara w siebie i samoocena ulegają poprawie. Dlatego taka działalność dziecka (sport, taniec, aktorstwo, kolekcjonerstwo, praca z komputerem) powinna być stale rozwijana. Sukces odniesiony przez dziecko w jakiejkolwiek dziedzinie zachęci je do przebywania z grupą rówieśników.
Dzieci z ADHD dużo lepiej czują się przebywając z jednym lub dwoma kolegami niż z całą grupą rówieśników. Dlatego, gdy zaczynają się bawić z innymi dziećmi, trzeba dbać, aby ich grupa była jak najmniejsza.
W okresie dorastania samoocena i poczucie własnej wartości jest zagrożone u wszystkich dzieci. Jednak u dzieci z ADHD objawia się ono w sposób bardziej widoczny. Jeśli wcześniej dziecko osiągnęło już pewne sukcesy, jest w stanie lepiej radzić sobie z zagrożeniami wynikającymi z procesu dojrzewania.
Impulsywność
Najprawdopodobniej w dłuższej perspektywie czasowej impulsywność jest najbardziej upośledzającą cechą zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Najlepszym sposobem walki z impulsywnością dziecka jest jak najwcześniejsze ustalanie stałych reguł postępowania. Rutyna sprawia, że dziecku łatwiej jest się skupić na różnych aspektach rozwoju (nauce, socjalizacji itp.) oraz pomaga podporządkować się regułom rządzącym światem. Określone reguły postępowania są bardzo ważne w życiu dziecka z ADHD, bez nich trudniej byłoby mu radzić sobie z napotykanymi trudnościami.
Należy również zachęcać dziecko, aby zanim przystąpi do działania, najpierw pomyślało o tym, co zamierza zrobić, bez względu na to, czy to będą ćwiczenia fizyczne, pisanie czy wypowiedź. "Pomyśl zanim zrobisz" powinno stać się mechanizmem kontrolnym przed wykonaniem przez dziecka jakiejkolwiek czynności. Im dziecko jest młodsze tym więcej potrzebuje uwagi i czujności ze strony dorosłych, gdyż nagłe i zazwyczaj całkowicie nieprzemyślane działania zagrażają ich bezpieczeństwu. Małe dzieci z ADHD całkowicie nie zdają sobie sprawy, że impulsywne i nieprzemyślane działania mogą skończyć się dla nich tragicznie.
W starszym wieku impulsywność przejawia się inaczej. W szkole np. dziecko sprawia wrażenie, że rozumie, czego się od niego wymaga, a potem błędnie wykonuje polecenie, wyrywa się do odpowiedzi zanim pomyśli, czy bez względu na to czy zna odpowiedź na zadane pytanie. Impulsywność przejawia się także w różnych wybrykach w szkole, domu i na podwórku. Dziecko impulsywne daje się łatwo sprowokować innym. Nie zastanawia się nad konsekwencjami swojego zachowania i często zostaje przyłapane przez dorosłych na "gorącym uczynku". Sytuacja staje się poważna, gdy chcąc zyskać akceptację grupy rówieśników, daje się namówić na przestępstwa kryminalne, takie jak kradzieże, napaście czy akty wandalizmu. Gdy dziecko dorasta, trzeba w sposób regularny uświadamiać mu jego impulsywność i zapewnić kontrolę jego popędliwości. Im dziecko starsze, tym więcej trzeba mu tłumaczyć, jakie mogą być konsekwencje jego impulsywnych zachowań.
Najskuteczniejsze jest jednak ograniczanie sytuacji, w których dziecko jest prowokowane lub narażone na ryzyko. Rodzice i wychowawcy powinni jak najbardziej i najczęściej starać się przewidywać i uprzedzać fakty, biorąc pod uwagę, że dziecko z ADHD ma skłonność do zaprzyjaźniania się z dziećmi wywierającymi na nie negatywny wpływ.
Zaburzenia koncentracji uwagi
Najbardziej powszechną cechą dzieci z ADHD jest zaburzona koncentracja uwagi, co w sytuacjach zadaniowych przejawia się tym, że dziecko nie potrafi skoncentrować uwagi przez dłuższy czas, lub ma problemy z utrzymaniem koncentracji na konkretnym zadaniu. Rodzice i nauczyciele mogą próbować pomóc dziecku w różny sposób. Po pierwsze za wszelką cenę powinni nie dopuszczać do rozpraszania uwagi dziecka. W klasie powinno posadzić się je z przodu i pośrodku, w miejscu dobrze widocznym dla nauczyciela, który szybko może interweniować, gdy dostrzega chwile rozproszenia. Podobnie w domu - powinno uczyć się i odrabiać lekcje w osobnym pokoju, gdzie jest cisza i nikt nie przeszkadza.
Po drugie, wszelkie zadania, które dziecko z ADHD ma wykonywać, powinny się zamykać w krótkich przedziałach czasowych. Dziecko z zaburzoną koncentracją uwagi zazwyczaj na później odkłada wszystko, co ma zrobić. Zaniedbywane zostają zarówno prace domowe jak i nauka. Dziecko ma problemy z rozpoczęciem jakiejkolwiek pracy, zdarza się, że nawet takiej, która sprawia mu przyjemność. Potem oczywiście ma problemy z doprowadzeniem danego zadania do końca. Dorośli powinni zatem pomagać dziecku zasiąść do pracy. Można stosować różne sposoby, np. przygotować otoczenie, aby było ciekawsze i bardziej sprzyjające skupieniu, stosować system małych nagród za rozpoczęcie i ukończenie pracy domowej. Nie jest to jednak trwała metoda - gdy minie entuzjazm z otrzymanej nagrody, zapał spadnie, a dodatkowo ciągłe stosowanie nagród w sytuacjach wykonywania zadań wyrabia u dziecka postawę roszczeniową i robienia prac "za coś".
Często konieczne jest zastosowanie delikatnej, lecz stałej perswazji. Aby dziecko ukończyło rozpoczęte zadanie, trzeba wyrabiać w nim przyzwyczajenie do przestrzegania zasad, przyzwyczajenie do wytrwałości. Początkowo zadania do wykonania powinny być bardzo krótkie. Gdy dziecko nauczy się, że rozpoczętą pracę należy doprowadzić do końca, można powoli powierzać mu zadania wymagające coraz dłuższego czasu skupienia