Łukasz Kuberka Ia
Tlenki azotu NO; NO2; N2O5.
Tlenki azotu są naturalnymi składnikami atmosfery. Mogą one powstawać z tlenu i azotu atmosferycznego pod wpływem wysokich temperatur towarzyszących np. wyładowaniom atmosferycznym (NO i NO2). Erupcje wulkaniczne także zwiększają istotnie pulę tlenków azotu w atmosferze. Substancje te powstają również w dużej ilości w wyniku działalności bakterii glebowych.
Również człowiek ma duży (5%) udział w zanieczyszczaniu atmosfery tlenkami azotu. Powstają one w różnych procesach przemysłowych - głównie w procesach spalania - elektrownie, benzyna, oleje napędowe. W okolicy źródeł emisji (zakład pracy, smog w dużych konglomeracjach miejskich ) tlenki azotu stanowią realne zagrożenie dla zdrowia człowieka. Do groźnych ze względu na możliwość zatrucia zwierząt źródeł dwutlenku i czterotlenku azotu zaliczyć możemy silosy lub doły, w których odbywa się fermentacja bogatych w azotany roślin. Tlenki te powstają w wyniku niekompletnej redukcji azotanów (mogą one też powstawać w podobnych warunkach w żwaczu). NO i N2O4 są gazami bezbarwnymi w odróżnieniu od czerwonawo - brązowego NO2. Dwutlenek azotu i czterotlenek azotu pozostają ze sobą w stanie równowagi. Mieszanina obu gazów ma barwę żółtawą lub żółto - brązową o zapachu podobnym do chloru i ma gęstość równą gęstości powietrza. Unosi się nad silosem w postaci żółtawej mgiełki. Może również dostawać się do obiektów położonych w sąsiedztwie.
Z wodą tlenki tworzą jon azotanowy. Przebywając w glebie tworzą nitrozaminy przechodzące do roślin i mające silne właściwości rakotwórcze. Tlenki azotu jako prekursor kwasu azotowego biorą udział w tworzeniu kwaśnych deszczów.
Pomiar wielkości emisji tlenków azotu do powietrza jest istotnym wskaźnikiem zanieczyszczenia środowiska. Szacuje się, że na terenie Europy emisja tlenków azotu ze źródeł antropogennych wynosi 6,2 Tg (teragram = 1012g). W 1990 roku silniki spalinowe samochodów wyemitowały 37,5% wszystkich tlenków azotu wytwarzanych w Polsce. W 1995 roku z 1120 ton NO2 wyemitowanego do atmosfery 49% pochodziło ze spalania paliw, co powoduje dużą koncentrację tlenków azotu w konglomeracjach miejskich. We Wrocławiu średnie stężenie roczne NO2 wynosi do 29 mg/m3. Czyste powietrze zawiera ok. 1 mg NOx/m3. W Europie średnie stężenie waha się od 8 - 13 mg NOx/m3. W dużych konglomeracjach stężenie NO może sięgać 1000mg/m3, a stężenie NO2 do 500mg/m3. W Unii Europejskiej przyjmuje się dla miast następujące stężenia graniczne dla miast: dla NO 135 mg/m3, a dla NO2 do 50 mg/m3. Próg szkodliwości dla człowieka wynosi 10ppm NO2 i 50ppm NO.
W wyniku podniesienia stężenia tlenków azotu w powietrzu dochodzi do
zwiększonego opadu kwasu azotowego z deszczem i śniegiem;
tworzenia się dodatkowej puli ozonu w atmosferze;
powstawania przy udziale ozonu groźnych dla życia człowieka azotyn peroksyacylowych. Związki te w warunkach smogu są bardzo reaktywne i tworzą nowe związki zanieczyszczające atmosferę.
Zatrucia tlenkami azotu zdarzają się bardzo rzadko i najczęściej dotyczą bydła lub świń. Do zatrucia dochodzi najczęściej gazem z silosów położonych w pobliżu stanowisk dla zwierząt. U świń oddychanie powietrzem zawierającym tlenki azotu w stężeniu 250 - 300 ppm przez 10 minut wywołuje śmierć wszystkich zwierząt w ciągu 0,5 - 1 godz. U królików oddychanie przez 12 miesięcy powietrzem zawierającym 10 ppm tlenków azotu powoduje śmierć u połowy populacji. Dla człowieka groźne jest stężenie 100ppm, a śmiertelne 200ppm. W silosach stężenia tlenków azotu często osiągają poziom 150 ppm, ale wykrywano też stężenia 100 000 ppm.
Tlenki azotu tworzą na powierzchni błon śluzowych (w wydzielinach) kwas azotowy, który wywiera działanie drażniące. W płucach dochodzi do silnego i często nieodwracalnego uszkodzenia komórek nabłonka. Dochodzi do zaburzeń wymiany tlenu oraz stopniowego obrzęku tkanki płucnej.
Wśród objawów zatrucia tlenkami azotu zauważymy początkowo: silny kaszel, zadyszkę, nieregularny oddech, zaczerwienienie błon śluzowych, łzawienie, ślinienie się, niechęć do jedzenia, wychudzenie, a następnie: duszność w wyniku rozwijającego się obrzęku, osłuchowo możemy stwierdzić płyn w płucach, może wystąpić gorączka. U przeżuwaczy może na tym tle rozwinąć się bakteryjne zapalenie płuc. Śmierć w wyniku anoksemii następuje w ciągu 3 - 25 dni. U świń obserwowano również zatrucie ostre przebiegające z gwałtownymi zaburzeniami oddychania prowadzące do śmierci w ciągu 20 minut.
W przypadku stwierdzenia zatrucia zwierzęta należy natychmiast wyprowadzić z pomieszczeń objętych skażeniem. Nie należy również używać do skarmiania kiszonek z silosów, z których uwalniają się tlenki. Również personel należy natychmiast skierować do lekarza.
Leczenie powinno być związane z podaniem tlenu, co najczęściej jest niemożliwe. Podaje się środki moczopędne, niesterydowe leki przeciwzapalne, witaminę E i cysteinę lub acetylocysteinę w celu odnowienia zapasów glutationu, oraz błękit metylenowy w celu likwidacji methemoglobinemii.