Dorota Rakowska
Agnieszka Skorupko
Jacek Dąbrowski
Studenckie Koło Naukowe Polskiego Języka Migowego
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Polski Język Migowy wśród innych języków migowych
Wstęp
Celem pracy jest przedstawienie sytuacji głuchych i ich języka w Polsce i w innych krajach Europy. Głusi tworzą odrębną społeczność, która gwarantowana jest przez wspólny język. Środowisko to jest bardzo zróżnicowane. Zależy to od państwa w którym żyją i od polityki jaką to państwo prowadzi w stosunku do osób głuchych. W różnych krajach powstają różne instytucje, szkoły, czasopisma przeznaczone tylko dla tej grupy społecznej.
Mity związane z językiem migowym
Prace nad PJM rozpoczęły się w latach 90. Ukazały się do tej pory nieliczne artykuły dotyczące tego języka. Dopiero w ciągu ostatnich pięciu lat obserwuje się wyraźny wzrost zainteresowanie tą tematyką. Istnieje jednak wiele mitów, które przyczyniają się do deprecjacji społeczności głuchych. Omówienie tych mitów pozwoli przybliżyć problematykę języka migowego:
1. Język migowy jest językiem uniwersalnym
Nie wszystkie języki migowe są do siebie podobne. Badania porównawcze dowodzą, że języki migowe w różnych krajach różnią się od siebie tak jak języki foniczne. Każdy kraj posiada własny język migowy, który różni się słownictwem i gramatyką. Nawet w obrębie jednego kraju występują różne dialekty migowe. Jedną z przyczyn mniemania, że wszystkie języki migowe są uniwersalne może być ikoniczny charakter tego języka.
2. Ikoniczność i konkretność języków migowych
Wiele znaków w językach migowych ma charakter ikoniczny i są konkretne. Nie znaczy to jednak, że wszystkie znaki wykazują podobieństwo z rzeczywistością pozajęzykową. Takich znaków według najnowszych badań nad PJM jest około 1/3 w całym słowniku. Nie wszystkie znaki w języku migowym są też konkretne. Istnieją znaki, za pomocą których można wyrazić pojęcia abstrakcyjne, np. miłość, wiara.
3. W języku migowym nie można powiedzieć o wszystkim
Język migowy pozwala na komunikację o całej rzeczywistości otaczającej osobę mówiącą. Głuchy myśli inaczej niż osoba słysząca, na takiej samej zasadzie, jak inaczej myśli Amerykanin od Polaka. Głuchy nie zawsze wie, co oznacza dane słowo polskie, nie oznacza to jednak, że nie może mówić o wszystkim. Istnieje wiele znaków migowych, które nie mają odpowiednika w mowie. (przytakiwać) Często brak odpowiednika fonicznego w języku migowym wiąże się z brakiem potrzeby wykorzystywania tego znaku. Tak na przykład przez wiele lat nie funkcjonowało słownictwo studenckie wśród głuchych. Dopiero pojawienie się głuchych na uniwersytetach przyczyniło się do powstania słownictwa środowisk studenckich.
4. Język migowy jest agramatyczny
Języki migowe posiadają słownictwo i gramatykę, za pomocą której tworzy się wypowiedź złożoną ze znaków migowych. Gramatyka ma charakter wizualno-przestrzenny, a język ten należy do języków pozycyjnych, w których o sensie zdania decyduje kolejność użytych w nim słów. Wstępne badania nad PJM dowodzą, że język ten posiada swoją fonologię, morfologię o charakterze fleksyjnym, którą cechuje bogata produktywność. Posiada również cechy, których nie posiadają języki foniczne, takie jak: przestrzenność, linearność i symultaniczność, gramatyczną ekspresję zachowań pozawerbalnych czy kategorię klasyfikatorów.
Głusi w Polsce
W Polsce głusi posługują polskim językiem migowym (PJM). Istnieje Słownik Polskiego Języka Miganego pod redakcją J.K. Hendzla, Olsztyn 1986. Jednak słownik ten jest raczej słownikiem SJM a nie PJM. Dodatkowo jest to słownik tylko polsko-migowy, nie ma do tej pory słowika migowo-polskiego. Istnieją również słowniki tematyczne (liturgiczny, turystyczny)
Organizacją zrzeszającą osoby głuche jest Polski Związek Głuchych (PZG), który funkcjonuje w większych miastach. Związek zajmuje się ogólnie pojętą pomocą osobom głuchym, organizacją imprez kulturalnych i rozrywkowych, skupianiem społeczności głuchych.
Istnieją szkoły specjalne dla dzieci głuchych, jak również klasy integracyjne. Jednakże polskie dzieci głuche nie zawsze mają możliwość nauki w naturalnym języku migowym, gdyż zajęcia prowadzone są w języku miganym (systemie językowo - migowym). Jedyną szkołą, która wprowadza w nauczaniu ideę dwujęzyczności jest szkoła na Placu Trzech Krzyży w Warszawie. Uczniowie mają tam możliwość uczenia się swojego naturalnego języka migowego, oraz języka polskiego. Powstał tam również Instytut Polskiego Języka Migowego, który zajmuje się tłumaczeniami, dydaktyką PJM, glottodydaktyką, psychologią i pismem migowym. Instytut prowadzi również szeroko pojętą akcję propagującą głuchych, ich język i kulturę.
Rosnąca potrzeba opracowania gramatyki PJM przyczyniła się do powstania zespołu badawczego pod kierunkiem prof. M. Świdzińskiego. Zespół ten wydał niedawno książkę pt. Studia nad kompetencją językową i komunikacją niesłyszących, która zawiera wstępny opis lingwistyczny PJM. Prace naukowe trwają również na Uniwersytecie Warmińsko - Mazurskim, gdzie studenci Koła Naukowego PJM pracują nad pismem migowym, przestrzennością i motywacjami w polskim języku migowym, kulturą głuchych. Zainteresowanie środowisk studenckich problematyką głuchych przyczyniło się z pewnością do powiększenia liczby głuchych studentów.
Głusi w Polsce mają również własne pismo - „Świat Ciszy”, które ma zasięg ogólnopolski. Istnieją także strony internetowe, które prowadzone są przez osoby głuche, mające na celu propagowanie kultury głuchych, języka i dostarczające informacji samym głuchym.
Zgodnie z artykułem 35 Konstytucji RP obywatele polscy należący do mniejszości powinni mieć zapewnioną możliwość „zachowania i rozwoju własnego języka, zachowanie obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury” a także prawo „do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej”. Z kolei w artykule 69 mowa jest o przyznaniu prawa do otrzymywania pomocy „w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej” ludziom niepełnosprawnym, co pośrednio odnosi się także do osób głuchych. Jednakże do tej pory język migowy w Polsce nie został oficjalnie uznany za język mniejszości.
Język migowy w niektórych językach słowiańskich
Rosja
W Rosji używany jest rosyjski język migowy. Występują w nim różne dialekty, zamiast jednego, który rozumiany byłby przez wszystkich głuchych. W związku z tym powstał słownik rosyjskiego języka migowego, który zawiera ponad 6000 znaków. Rosyjski język migowy nie posiada statusu języka oficjalnego, choć projekt w tej sprawie był kilkakrotnie zgłaszany do rosyjskiego parlamentu.
Organizacją zrzeszającą osoby głuche i niedosłyszące jest Ogólnorosyjski Związek Głuchych (VOG), który istnieje od 75 lat. Swoje siedziby ma w Moskwie, Petersburgu i Jekaterynburgu. Miasta te stanowią jedne z głównych ośrodków skupiających osoby z uszkodzeniami słuchu. To właśnie w nich powstawały pierwsze zrzeszenia osób głuchych, zanim zaczął funkcjonować VOG. Związek Głuchych stara się dbać o sprawy osób niesłyszących i niedosłyszących, wspierać ich prawa do intelektualnego rozwoju i integracji społecznej. Z inicjatywy Związku w 1956r. głusi zostali zaliczeni przez państwo do grupy inwalidów od urodzenia, a co za tym idzie mieli prawo do świadczeń rentowych i różnego rodzaju ulg. W ramach VOG na terenie całego kraju, w większych i mniejszych miastach, działa kilkadziesiąt domów kultury, klubów, zarządów, przedsiębiorstw i urzędów pomagających osobom głuchym i niedosłyszącym.
W Rosji ukazują się dwa miesięczniki poświęcone sprawom osób głuchych i niedosłyszących. Są to: „Mir głuchich” („Świat głuchych”) i „BEC” („VES”).
Istnieje też portal internetowy Strana Głuchich (Kraj Głuchych), który ma podobne cele i założenia, co VOG. Na portalu tym oferowana jest pomoc prawnicza (bezpłatna tylko w Jekaterynburgu), zamieszczone są porady dotyczące wychowania dzieci z wadami słuchu, rozwoju mowy, a także o kształtowaniu aktywnej pozycji społecznej takich osób, jak również ogłoszenia o pracę dla osób z uszkodzonym słuchem. Pracownicy skupieni wokół tego portalu w lipcu 2005r. zorganizowali wraz z osobami niesłyszącymi pikietę przed studiem telewizyjnym „Ostankino” na rzecz zapewnienia osobom słuchowo niepełnosprawnym konstytucyjnego prawa do otrzymywania informacji w postaci napisów lub zatrudnienia surdotłumaczy. Tylko cztery stacje telewizyjne, takie jak Program Pierwszy, TWC, Rassija i ORT, wyświetlają napisy. Są one wyświetlane głównie w czasie serwisów informacyjych. Popularna jest też strona internetowa www.deafnet.ru, na której oprócz ogólnych informacji dotyczących spraw głuchych są też adresy szkół dla takich osób, alfabet palcowy rosyjskiego języka migowego, opowiadania.
W Rosji osoby niesłyszące lub niedosłyszące otoczone są opieką od najmłodszych lat. Na jej terytorium w dużych i mniejszych miastach działa kilkadziesiąt instytucji zajmujących się dziećmi z uszkodzeniami lub utratą słuchu. Są to żłobki, przedszkola i domy dziecka. W większości są to ośrodki zapewniające pomoc w kształtowaniu rozwoju intelektualnego, a także psychicznego i fizycznego. Natomiast uczelni wyższych pomagających zdobyć wykształcenie osobom słuchowo niepełnosprawnym jest kilkanaście. Funkcjonują na nich Profesjonalne Centra Kształcenia Osób Niepełnosprawnych, w tym także osób z uszkodzonym słuchem. Np. na jednym z moskiewskich uniwersytetów jest Instytut umożliwiający osobom niepełnosprawnym (także głuchym) zdobyć artystyczne wykształcenie w dziedzinie malarstwa, grafiki, itd. Nie ma jednak w Rosji wyższej uczelni kształcącej zawodowych surdotłumaczy. Mimo wszystko takie osoby istnieją, choć jest ich bardzo mało. W Moskwie istnieje Centrum Nauki Języka Migowego. Swoją działalność zaczął w 1992r., choć oficjalnie działa od 1998r. Prowadzi ono kursy nauki rosyjskiego języka migowego dla surdopedagogów, studentów profilowanych kierunków, rodziców dzieci głuchych i wszystkich chętnych, chcących nauczyć się migać. Kursy te prowadzone są przez głuchych wykładowców. Centrum prowadzi również działalność naukowo - metodyczną i badawczą, a także utrzymuje kontakty z zagranicznymi związkami głuchych, np. w Finlandii i Wielkiej Brytanii. Surdotłumacze starają się pomagać osobom głuchym we wszystkich dziedzinach społecznych. Nawet w kilku cerkwiach w Moskwie, Petersburgu i Jekaterynburgu prowadzone są nabożeństwa wraz z równoczesnym tłumaczeniem na język migowy. Sami duchowni uczą się języka migowego, żeby spowiedź mogła się odbywać bez pośrednictwa tłumacza.
Rosyjscy głusi i niedosłyszący starają się żyć i funkcjonować w społeczeństwie tak jak pełnosprawni jego obywatele. Organizują się w różne grupy, np. Klub Podróżników, chodzą do kin. W ostatnim czasie w kinie „35mm” zorganizowana była projekcja filmu Georgea Clooneya pt. „Good Luck and Good Niht” z napisami dla niesłyszących. W Moskwie istnieje Teatr Pantomimy i Gestów, który organizuje przedstawienia i konkursy pantomimy dla głuchych. Natomiast w Petersburgu w dniach od 28 maja do 4 czerwca 2006r. obywać się będzie Ogólnoświatowy Festiwal Głuchych Iluzjonistów, który będzie dobrą okazją do integracji głuchych z całego świata, a także integracji z osobami słyszącymi.
Bułgaria
W Bułgarii jest ok. 530.000 osób głuchych. Posługują się oni bułgarskim językiem migowym, a w niektórych regionach Bułgarii - rosyjskim językiem migowym. W 1997r. wydano pierwszy słownik bułgarskiego języka migowego, zawierający 3000 znaków. Bułgarski język migowy nie posiada statusu języka oficjalnego. Istnieje też związek, zrzeszający i reprezentujący sprawy osób głuchych i niedosłyszących. Nosi on nazwę Związek Głuchych w Bułgarii (ZGB). Związek ten ma szeroki zasięg działania. Na terytorium Bułgarii działa 12 Oddziałów Regionalnych Związku. Posiada również 14 firm, zatrudniających osoby głuche w największych miastach Bułgarii. ZGB zatrudnia ludzi w sferze krawiectwa, dziewiarstwa, stolarstwa, turystyki. Mimo to w Bułgarii popularnością cieszy się zakładanie własnej firmy lub działalności gospodarczej, bądź też utrzymywanie się z własnej twórczości (np. artystycznej, rzemieślniczej). W 2003r. ZGB stworzyła Dom dla Starszych Osób Głuchych, który mieści się w uzdrowisku Stara Zagora. Natomiast w Sofii istnieje Laboratorium Medyczno - Techniczne ZGB, w którym pracują niedosłyszący technicy dentystyczni. ZGB posiada również zespoły pantomimy i teatralny., a co dwa organizuje Ogólnobułgarski Festiwal Sztuki ZGB. A w 1993r. Związek zorganizował XVII Światowe Igrzyska Olimpijskie Głuchych.
Bułgarscy głusi posiadają też swoje czasopismo. Nazywa się „Tiszina” („Cisza”). Umieszczane są w nim artykuły dotyczące problemów osób głuchych.
Pierwsza szkoła dla głuchych powstała w 1898r. Używanie języka migowego w takich szkołach zostało umożliwione w 1945r. W szkołach ponadlicealnych uczniowie mogą korzystać z usług tłumacza. Na terytorium Bułgarii istnieje specjalny komitet, zajmujący się rodzimym językiem migowym, prowadzone są kursy języka migowego dla tłumaczy, nauczycieli oraz rodziców dzieci głuchych. Działa też organizacja skupiająca nauczycieli języka migowego.
Czechy
W Czechach jest ok.300.000 głuchych. Jednak językiem migowym posługuje się 7300 osób. W komunikacji osoby te wykorzystują między sobą najczęściej czeski język migowy, który ma status języka oficjalnego. W Internecie zamieszczono słownik tego języka w wersji video. Zawiera on 300 znaków. Natomiast w komunikacji między osobami słyszącymi a niesłyszącami wykorzystywany jest czeski migany, czyli system językowo - migany oparty na gramatyce języka czeskiego.
Organizacją zajmującą się sprawami osób głuchych jest Czeska Unia Głuchych (CUN). Powstała ona dość niedawno, w porównaniu z innymi takimi organizacjami funkcjonującymi w Europie, bo w 1990r. Mimo tego funkcjonuje bardzo aktywnie w swoim zakresie. Posiada ona 8 oddziałów regionalnych. Unia służy pomocą i radą dzieciom, młodzieży i ich rodzicom, a także starszym głuchym osobom. Zapewnia usługi tłumacza języka migowego, poradnictwo w sprawach socjalnych i prawnych. Organizuje imprezy sportowe, turystyczne, kulturalne i edukacyjne dla głuchych, a dla osób słyszących - kursy czeskiego języka migowego z głuchymi lektorami. Od 14 lat CUN wydaje miesięcznik „Unie”, który współpracuje z zagranicznymi redakcjami, zajmującymi się sprawami niesłyszących. W Czechach wydawany jest też miesięcznik „GONG” omawiający działalność społeczną, kulturalną i sportową osób głuchych, piszący o szkołach dla niesłysących , radach dla rodziców dzieci niesłyszących, śledzi też postępy w udoskonalaniu aparatów słuchowych. Natomiast od 12 lat CUN prowadzi kursy języka migowego. Dwa razy w roku organizuje dla kursantów konkursy śpiewu w języku migowym. W ramach CUN działa od 1991r. Klub Młodych Niesłyszących, aby młodzi ludzie mogli spędzać czas wolny w swoim gronie i pomagać sobie w rozwiązywaniu problemów. W Klubie tym działają kółka: modelarstwa, bowlingu, pływania, a także Forum Niesłyszących.
Czescy głusi mają prawo do tłumacza, jeśli uczą się w szkole masowej. W 2000r. powstało Czeskie Centrum Języka Migowego „Pevnost”. Jego celem jest zbieranie informacji dotyczących komunikacji osób niesłyszących, ich języka i kultury. Ich celem jest też propagowanie języka migowego wśród słyszących. W swoim programie mają nauczanie czeskiego języka migowego, seminaria poświęcane problematyce niesłyszących, kursy dla niesłyszących lektorów języka migowego, egzaminy językowe.
W Czechach działa też Izba Tłumaczy Języka Migowego. Skupia ona zawodowych tłumaczy. Mogą tu też należeć osoby, które nie znają jeżyka migowego, ale chciałyby wspierać tłumaczy zawodowych w ich pracy.
Języki migowe w Unii Europejskiej
Unia Europejska oficjalnie odnosi się z szacunkiem do różnorodnych kultur i języków, tak w odniesieniu do państw członkowskich, jak również grup regionalnych i mniejszościowych. W Europie wyróżnia się ponad 60 odmiennych języków. Osoby Głuche porozumiewający się za pomocą języka migowego, zdają się spełniać większość kryteriów, wymaganych do przyznania grupie statusu mniejszości.
UE jak na razie nie przyjęła oficjalnego stanowiska wobec języków migowych. Językom migowym w różnych krajach rzadko przysługuje takie samo prawo co językom fonicznym. Pomimo podejmowanych przez parlament europejski uchwał, mających na celu ochronę języków mniejszości, język migowy w niektórych krajach Unii jest nadal dyskryminowany. Prawo zagwarantowane przez konstytucje użytkownikom języka migowego funkcjonuje tylko w pięciu krajach - Finlandii, Grecji, Portugalii, Czechach i Słowacji. W portugalskiej Konstytucji można przeczytać o tym że: „ochrona i rozwój portugalskiego języka migowego stanowi obowiązek państwa, ponieważ głusi obywatele mają takie same możliwości rozwoju jak słyszący”. W innych krajach, np. w Belgii, Danii, Norwegii, Polsce istnieją przepisy, które w mniejszym bądź w większym stopniu dotyczą języka migowego.
Jeśli chodzi o edukację, to w UE zwraca się szczególną uwagę na nauczanie zintegrowane oraz zapewnienie uczniom głuchym odpowiednich warunków do nauki w szkołach masowych. W Hiszpanii lub w Grecji większość dzieci głuchych uczy się w szkołach masowych, nie oznacza to jednak, że utrudnia się im edukację w naturalnym dla nich języku migowych. W kajach skandynawskich zwraca się szczególną uwagę na znaczenie wychowania dwujęzycznego, przy czym język migowy uczony jest jako pierwszy a język narodowy jako język obcy.
W UE istniej Europejska Unia Głuchych (EUD). Głównym celem organizacji jest rozwój i ochrona praw głuchych obywateli Unii. „EUD współpracuje z rozmaitymi instytucjami unijnymi i angażuje się w różnorodne działania, np. w latach 1996-1997 przeprowadziła zakrojone na szeroką skalę badania dotyczące sytuacji języków migowych w Europie. Dzięki realizacji tego projektu stwierdzono, że brakuje wykwalifikowanych tłumaczy języków migowych. W 2000 r. EUD wyraziła chęć współpracy ze związkami Głuchych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. EUD walczy o uznanie narodowych języków migowych oraz zapewnienie osobom głuchym różnego dostępu do pracy i edukacji. Zabiega także o polepszenie pozycji osób głuchych w słyszącym społeczeństwie oraz poszerzenie ich samoświadomości „poprzez zapewnienie niesłyszącym potrzebnym im informacji, porozumiewanie się z nimi w preferowanym przez nich języku”
Są kraje, w których sytuacja głuchych jest przedstawia się dużo lepiej niż gdzie indziej. Tymi krajami są USA, kraje skandynawskie i Wielka Brytania. Dla przykładu opiszę tu sytuację głuchych w Wielkiej Brytanii.
Brytyjski Związek Głuchych (BDA) prowadzony jest przez głuchych. To największa w wielkiej Brytanii organizacja niesłyszących, której członkowie, pomimo różnic kulturowych potrafią się zintegrować i wzajemnie sobie pomagać. Celem BDA jest poprawa sytuacji i jakości życia głuchych, uzyskanie dla nich takich samych praw i obowiązków, jakie przysługują reszcie społeczeństwa, możliwość swobodnego posługiwania się językiem migowym. 60 % pracowników w Związku to osoby głuche, są tam też zatrudnieni specjaliści słyszący, którzy udzielają rad i pomocy. W ramach BDA działa tez od niedawna (od 2003 r.) Forum Młodych Pracowników Głuchych.
BDA działa także w mediach. Od 1955 roku wydaje pismo „Britih Deaf News”, w 1997 uruchomiło witrynę internetową a obecnie wydaje miesięcznik `Sign Matlers”. Uruchomienie strony internetowej wydaje się wielkim osiągnięciem, zważywszy na, tak popularne obecnie, komunikowanie się za pomocą Internetu, a także tworzenie za jego pomocą stowarzyszeń i instytucji. W witrynie internetowej BDA można znaleźć mały słowniczek Brytyjskiego języka migowego (BSL).
BDA uruchomiło również gorącą linię, której celem była możliwość zwrócenia się za pomocą tekstu w razie potrzeby pomocy. Połączenia są wolne od opłat.
Jeśli chodzi o język migowy w Wielkiej Brytanii, to jest on jednym z najpopularniejszych, którego Głusi w innych krajach uczą się jako obcego. BSL w 2003 roku został oficjalnie uznany przez władze brytyjskie za pełny język etniczny. Posługuje się nim około 70 tyś. osób. Dzięki oficjalnemu uznaniu BSL zmieniło się nastawienie części społeczeństwa słyszących do języka głuchych. Jest obecnie językiem popularnym i chętnie poznawanym. Poprawił się również dostęp ludzi głuchych do różnego rodzaju informacji, usług i edukacji.
Do ważnych informacji należy także opublikowanie słownika BSL w 1992 roku. Jest to słownik migowo-angielski i angielsko-migowy. Jest to niezwykłe osiągnięcie angielskich naukowców. Został opracowany z myślą o dwujęzyczności, a idea ta dopiero zaczyna pojawiać się w innych krajach Europy.
Bibliografia:
Studia nad kompetencją językową i komunikacją niesłyszących, pod red. M. Świdziński, T. Gałkowski, Warszawa 2003.
L. Długołęcka, Głusi w Wielkiej Brytanii [w:] „Świat Ciszy”, nr 1,2, 2005r., s. 13-15.
L. Długołęcka, Związek Głuchych w Bułgarii [w:] „Świat Ciszy”, nr 10, 2004r., s.10-11.
L. Długołęcka, Niesłyszący w Czechach [w:] „Świat Ciszy”, nr 4,5, 2004r., str.16-17.
Studia nad Językiem Migowym, nr 1, 2006 r., publikacja internetowa: ipjm.pl/strona/pl/index
Strony internetowe:
www.deafnet.ru - strona internetowa rosyjskiego języka migowego
www.deafworld.ru - strona internetowa o rosyjskim języku migowym
www.pzg.org.pl - strona internetowa Polskiego Związku Głuchych
www.signwriting.org - strona internetowa pisma migowego SignWriting
Na temat mitów w: Tomaszewski, Poradnik językowy…..
W Polsce głusi posługują się polskim językiem migowym (PJM), w Anglii angielskim językiem migowym (BSL), w Stanach Zjednoczonych amerykańskim językiem migowym (ASL) itp.
Mrozik, Wstępne uwagi o morfologii PJM [w:] Studia nad kompetencję językową osób niesłyszących, Warszawa 199…..
Studia nad kompetencją językową osób niesłyszących…….
System językowo-migany (SJM) jest tworem sztucznym. Składa się on z gramatyki języka polskiego i znaków języka migowego. Nie jest to naturalny język głuchych.
9