Instytucje i prawo w islandzkich sagach z XII i XIII wieku
Źródłem poznania ustroju i prawa islandzkiego są:
Sagi rodowe np.” Saga o Egilu”, „Saga o Sturlungach”, „Saga o Njalu”.
2. „Księga zasiedlenia” Ari'ego Þorgilsona
Historia osadnictwa:
Pierwszym Skandynawem, który przybył do Islandii był szwedzki żeglarz Gardar Swawarson. Odkryty przez siebie ląd nazwał - Wyspą Garda. Pierwszym wikingiem, który wyruszył tam był Flóki Vilgerŏarson, który nadał wyspie nazwę Śnieżny Kraj. Początek okresu osadnictwa datuje się na II połowę IX wieku. Za pierwszych osadników Islandii uważa się Ingólfura i Leifura Arnarsona. Najpierw bracia udali się na rekonesans wyspy, pozostając na niej przez jedną zimę w miejscowości Austfjörŏur, po czym wrócili do Norwegii , by zabrać ze sobą rodziny i majątek. Osiedlił się w miejscowości Reykjavik tzw. Zatoce Mgieł od unoszącej się tam pary. Był to rok 874. Odtąd rozpoczął się okres „zasiedlenia”, który trwał około 60 lat. Większość osadników była pochodzenia norweskiego, którzy emigrowali z powodu centralizacji i wzmocnienia władzy Harolda I Pięknowłosego. Szacuje się, że w Islandii osiedliło się od 30 000 do 50 000 ludzi, wśród nich koloniści z: Szkocji, Wysp Szetlandzkich, Szwecji i wschodniej Słowiańszczyzny.
Struktura:
Islandczycy nie stworzyli jednej organizacji państwowej ani jednego ośrodka władzy. Ówczesna Islandia pełna była niewielkich osad i wsi tworzących rodzaj samorządu. Na czele każdej wspólnoty terytorialnej stał naczelnik- goŏi. Instytucja ta wywodziła się od budowniczego świątyni, kapłana, który za wypełnienie obowiązków religijnych pobierał opłatę. Posiadał on szereg uprawnień, które mogły być przedmiotem swobodnego obrotu. Każdy mieszkaniec, w ramach ćwiartki (jednostka podziału wyspy), mógł wybrać, kto ma być jego przywódcą, niezależnie od miejsca zamieszkania. Powodowało to konkurencje pomiędzy naczelnikami, którzy chcąc poszerzyć swa władzę musieli troszczyć się o interesy poddanych. Zatem zdolności decydowały o zakresie władzy, zwłaszcza, że goŏi nie miał żadnego prawa do ziemi i majątku poddanych.
System polityczny i prawny:
Rosnąca populacja i pragnienie uregulowania podstawowych relacji pomiędzy kolonistami, skłoniła Islandczyków do ujednolicenia systemu prawnego. Do tej pory posługiwano się prawem norweskim i duńskim. W 930r. na zgromadzeniu wszystkich mieszkańców przyjęto opracowany przez Ulfljótura kodeks, który odwoływał się do tradycji norweskich.
Najwyższą władzę ustanawiał Althing mający uprawnienia prawodawcze i sądownicze.
Na Althingu wybrany na trzy lata mówca recytował z pamięci całe prawo wyspy, dokonywał jego wykładni oraz wyjaśniał niejasności.
Zatwierdzenie wyrecytowanego prawa odbywało się zwykłą większością głosów, przy akceptacji wszystkich wodzów.
Każdy wolny człowiek mógł zaprotestować przeciw tym poprawkom w ciągu następnych trzech lat.
Na zgromadzeniu uchwalano nowe przepisy prawne w interesie i dla ochrony wolności.
W latach 1122-1133 zaczęto spisywać islandzkie prawa. Kodeks ten nazwano „Hávamál” co oznacza dosłownie „mowę najwyższego”, czyli Oðinna. Stanowił on zbiór mądrych rad, przysłów i przypowieści.
Religia
Jednym z najistotniejszych wydarzeń w historii wyspy było przyjęcie chrześcijaństwa w
1000 r. Przed końcem X w. rozpoczęła się powolna chrystianizacja wyspy, za pomocą misjonarzy Aronsona i Thangbrandta. Ich wysilki sprawiły, że coraz więcej Islandczyków przyjmowało nową wiarę, jednak zdwano sobie sprawę, że może to zakłócić równowagę na wyspie. Ustanowiono Thogeira Thorkelssona sędzią, który miał orzec, którą wiarę wyznawać będą Islandczycy. Zgodnie z jego wolą Islandczycy musieli przyjąć chrześcijaństwo i przestrzegać praw nowej wiary. Przekroczenie tego zakazu podlegało karze banicji, jeśli zostało udowodnione, jeśli stało się w skrytości, uchodziło bezkarnie.
Islandczycy czyniąc chrześcijaństwo religią oficjalną, co powodowane było motywami politycznymi, zagwarantowali sobie możliwość czczenia starych bogów.
Załączony obrazek przedstawia króla Norwegii Olafa Tryggvasona, który rozpoczął chrystianizację wyspy.
Sądownictwo:
System sądownictwa oparty był na administracyjnym podziale wyspy. Dzieliła się ona na 4 ćwiartki - okręgi administracyjne i sądowe, w których skład wchodziło 9 goðard. Trzy goðard tworzyły lokalne zgromadzenie- thing. Sądy thingów rozpatrywały sprawy stron należących do tego samego zgromadzenia, z kolei sądy ćwiartkowe rozstrzygały sprawy, gdy strony pochodziły z rożnych thingów. Ponieważ sprawy rozstrzygane były jednomyślnie, wiele sporów pozostawało nierozstrzygniętych. Pojawiła się konieczność powołania sądu apelacyjnego, którego twórcą był Njal Thorgeirsson. Nowy sąd -Lögrétta został wyłoniony z Althingu, najpierw 36 potem 48 sędziów (wszyscy godi oraz 2 doradców dla każdego).
Zadaniem sędziów było jedynie czuwać nad zgodnym z procedurą przebiegiem rozprawy, samo procesowanie było bardzo sformalizowane.
Prawo do określenia kary miał sam pokrzywdzony. W praktyce dochodziło, więc do targów, które kończyły się ugodą.
Pozwy można było składać na 4 tygodnie przed tingiem.
Proces rozpoczynał się od publiczne ogłoszenia oskarżenia według określonej formuły w obecności świadków z podaniem przewinienia i żądaniem kary. Po ogłoszeniu powtarzano oskarżenia i wzywano świadków, którzy świadczyli o poprawności przeprowadzenia czynności procesowych.
O winie lub nie winie pozwanego decydowało 9 powołanych przez powoda świadków, czyli 9 sąsiadów mieszkających najbliżej miejsca popełnienia przestępstwa.
Jeśli sprawa była skomplikowana i występowało w niej kilku oskarżycieli i oskarżonych, o kolejności pozwów decydowało losowanie.
Strony mogły korzystać z pomocy osób biegłych w prawie, te jednak musiały czynić to bezpłatnie.
W czasie procesu strony mogły wezwą głosiciela prawa, by rozstrzygnął wątpliwości prawne powstałe podczas procesowania.
Gdy brak było jednomyślności, sprawę rozstrzygnąć musiał Sąd Piąty.
Alternatywą dla procesu był rytualny pojedynek zwany holmgang, który odbywał się na wysepce na rzece Øxar.
System kar:
W średniowiecznej Islandii nie funkcjonowały organy władzy wykonawczej, gdyż kojarzyły się z ograniczającą ich wolność władzą króla. Cały system opierał się na prawie prywatnym.
Za każdy delikt nałożony mógł być obowiązek restytucji lub wypłaty odszkodowania na rzecz ofiary. Kara uzależniona była od rodzaju przestępstwa.
Jeśli zobowiązany nie spełnił ciążącego na nim obowiązku, pokrzywdzony mógł zwrócić się do sądu przedstawiając dowody niewykonania jego orzeczenia.
Sędzia mógł wyznaczyć sprawcy termin na opuszczenie wyspy pod rygorem ogłoszenia go banitą lub, jeśli po stronie pokrzywdzonego przemawiał argument siły, przestępca pod groźbą utraty życia spełniał ciążące na nim świadczenie, jeśli jednak nie posiadał wystarczających środków, mógł czasowo popaść w niewolę.
Jeśli sprawca mógł się zbrojnie przeciwstawić, osoba poszkodowana zwracała się do osoby z wiedzą prawniczą, by ta wystąpiła ze skargą. Występujący z pozwem otrzymywał połowę grzywny.
Sprawca musiał wykonać wyrok sądu, jeśli mu się nie podporządkował zagrożony był karą infamii, co powodowało, że powinien się liczyć z groźbą utraty życia.
Sagi islandzkie pokazują dobitnie, że system ten wykazywał zadziwiającą stabilność i skuteczność.
Kary:
W sytuacji honorowego zabójstwa lub śmierci w walce o wiele godniejsze niż pozbawienie zabójcy życia było zażądanie zapłaty główszczyzny. Oplata ta szacowana była w zależności od okoliczności oraz tego kim był zabójca i ofiara, lecz podstawowa stawka za życie wolnego człowieka wynosiła 100 uncji srebra lub 600łokci wełnianej tkaniny (było to 12,5 roku pracy) i dzielona była pomiędzy tych, którzy mogli wnieść skargę.
Jeśli śmierć zadana była w walce lub w sposób jawny, zabójca musi poinformować o tym nie dalej niż przy trzecim domu od miejsca zajścia. Gdy tego nie uczyni, jego postępowanie traktowane jest jako zabójstwo, za co grozi mu grzywna lub jako morderstwo, za co czeka go wyjęcie spod prawa na okres 3 lat lub dożywotnio. Skazany nie korzystał wtedy z ochrony prawnej i mógł zostać bezkarnie zabity. Jego majątek podlegał konfiskacie na odszkodowanie dla osób uprawnionych.
Za szczególne godne potępienia Islandczycy uważali zadanie śmierci podczas snu, ciosem w plecy lub przez podpalenie.
W społeczeństwie islandzkim zabójstwa były normalnym i często chwalebnym zjawiskiem i nie spotykały się z moralnym potępieniem.
Cechą charakterystyczną islandzkiego systemu prawa była daleko posunięta kazuistyka.
Zemsta rodowa:
Obok systemu prawnego funkcjonował zwyczaj zemsty rodowej, wywodzący się jeszcze z czasów pragermańskich. Był to jeden z najważniejszych obowiązków członków rodu zabitego, od obowiązku zemsty nie zwalniała krewnych nawet śmierć zadana ofierze zgodnie z prawem. Dokonujący zemsty nie mógł liczyć na żadną pobłażliwość i traktowany był jako zwykły zabójca. Ślady tych archaicznych obyczajów widać wyraźnie w społeczeństwie islandzkich wikingów.
Upadek Islandii:
Okres schyłkowy, zwany okresem Sturlungów, rozpoczął się w 1230 r. kiedy została naruszona wewnętrzna równowaga i wyspa pogrążyła się w chaosie. Przyczynami mogły być:
Ingerencja królów Norwegii
Ogólny kryzys gospodarczy wyspy
Przyjęcie chrześcijaństwa a wraz z nim elementy systemu feudalnego
Ustanowienie w 1069 r. powszechnego opodatkowania, co zniweczyło dobroczynne skutki konkurencji pomiędzy naczelnikami
W 1262 r. za panowania Hakowa Starego rozpoczęto negocjacje. W ich wyniku Islandia dwa lata później utraciła niezależność na rzecz Norwegii, która nie szanowała zagwarantowanej układem niezależności wyspy. Sytuacja pogorszyła się, gdy dostała się pod zwierzchnictwo duńskie.
Bibliografia:
Czasopismo prawno-historyczne, tom LVIII, 2006, zeszyt 1, Tomasz Tulejski