Dydaktyka jako nauka

Studiowanie dydaktyki ma na celu:
- poznanie i zrozumienie przez studentów uczenia się i nauczania jako upodmiotowionego procesu poznania (nauczyciel liczy się ze zdaniem ucznia);
- zrozumienie osobowych i rzeczowych uwarunkowań procesów kształcenia (czynniki osobowe - płynące od nauczyciela i ucznia - przygotowanie, kompetencje, osobowość);
- zrozumienie źródeł, celów kształcenia, zasad ich stanowienia i form realizacji w procesie kształcenia (zapoznanie się z celami, bo one ukierunkowują kształcenie);
- zapoznanie się z tradycją dydaktyczną zarówno narodową jak i zagraniczna;
- zapoznanie ze współczesnymi koncepcjami w rozwoju i modernizacji procesu kształcenia;
- poznanie i zrozumienie zadań nauczyciela w organizacji i realizacji kształcenia
- rozwijanie i wzbogacanie własnych umiejętności uczenia się, studiowania i samokształcenia.

Zadaniem dydaktyki jest:
- poznanie przez studentów operatywnej i innowacyjnej wiedzy na temat takich zagadnień jak:
1) epistemologiczne i psychofizyczne postawy nauczania uczenia się ze szczególnym uwzględnieniem charakterystyki współczesnego systemu edukacyjnego.
2) Cele i treści kształcenia z wyeksponowaniem ich uwarunkowań i tendencji reform programowych.
3) Teoria procesu nauczania, uczenia się, ze szczególnym uwzględnieniem nowoczesnych metod, form organizacyjnych oraz środków dydaktycznych.
4) Osiągnięcia szkolne charakteryzowane przez pryzmat powodzeń i niepowodzeń szkolnych.

Etymologia, geneza i określenie nazwy „dydaktyka”.
  Nazwa „dydaktyka” pochodzi z języka greckiego, w którym didaktikos znaczy pouczający, a didaktika - uczę. Po raz pierwszy użyto jej w 1613 roku w Niemczech. Krzysztof Helwig i Joachim Jung, analizując działalność Wolfganga Radkego (językoznawcy i rzecznika nauczania) opracowali „Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza”. Autorzy uważali dydaktykę za sztukę nauczania. W podobny sposób rozumiał dydaktykę Jan Amos Komeński, autor dzieła „Wielka dydaktyka”, przedstawiającą uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego. Na początku XIX stulecia Jan Fryderyk Herbart, wybitny pedagog i filozof niemiecki, opracował teoretyczne podstawy dydaktyki, traktował dydaktykę jako teorię nauczania wychowującego. Na przełomie XIX i XX wieku, Amerykanin John Dewey dydaktykę traktował jako teorię uczenia się. Współcześni traktują dydaktykę jako naukę o nauczaniu i uczeniu się.

Dydaktyka w systemie nauk.
- nauka społeczna, pedagogiczna
- spełnia warunki dyscypliny naukowej:( posiada własną terminologię, posiada własna metodologię, posiada własny przedmiot badań).

Dydaktyka ogólna a dydaktyki szczegółowe.
Dydaktyka jako nauka o nauczaniu i uczeniu się obejmuje swoimi badaniami wszystkie przedmioty i szczeble pracy szkolnej. Dydaktyki szczegółowe dotyczą jednego przedmiotu, czyli są to tzw. metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów, np.: metodyka nauczania języka polskiego, matematyki itd.
Dydaktyka szczegółowa może dotyczyć danego szczebla kształcenia np. dydaktyka szkoły wyższej, dydaktyka nauczania początkowego.
Dydaktyka ogólna jest ściśle powiązana ze wszystkimi metodykami nauczania. Z jednej strony stanowi podstawę teoretyczną wszystkim metodom, z drugiej strony opiera się na wynikach badań prowadzonych przez przedstawicieli dydaktyk szczegółowych.

Przedmiot i zadanie dydaktyki.
• Procesy: uczenie się i nauczanie - organizowane w sposób świadomy, systematyczny i planowy.
• Czynności nauczyciela i uczniów
• Cele kształcenia
• Treści kształcenia
• Zasady kształcenia (reguły, normy)
• Metody kształcenia (sposób postępowania nauczyciela)
• Środki dydaktyczne
• Formy organizacyjne kształcenia
• Osiągnięcia szkolne
• Systemy dydaktyczne
Zadania dydaktyki jako nauki:
• Analiza i opis czynników tj.: cele, treści, metody, formy organizacyjne, środki dydaktyczne.
• Wykrywanie prawidłowości charakterystycznych dla procesu nauczania i uczenia się
• Ustalanie opartych na określonych prawidłowościach norm postępowania
• Analiza i opis systemów dydaktycznych charakterystycznych dla szkolnictwa różnych krajów.
Funkcje dydaktyki ogólnej:
- teoretyczne o charakterze:
• Diagnostycznym (bada, analizuje procesy, wykrywa prawidłowości rządzące procesem)
• Prognostycznym (projektuje działania dydaktyczne)
• Praktyczne - wskazuje metody, formy organizacyjne i środki w wywoływaniu zamierzonych zmian uczniów.

Twórcy współczesnej dydaktyki.
- Kazimierz Denek - prof. Uniwersytetu w Poznaniu
- Franciszek Bereźnicki
- prof. Anna Karpińska - UwB
- prof. Zw. Jerzy Niemiec - UwB
- prof. Tadeusz Lewowicki
- prof. Półturzycki - UMK, UW

Cele kształcenia

Pojęcie celów kształcenia.
Cele kształcenia - kierunkowskazy, świadomie założone skutki, które chcemy osiągnąć w procesie kształcenia; działania, które mają doprowadzić do danego stanu rzeczy.

Znaczenie celów kształcenia w procesie edukacyjnym.
- stanowią podstawowy czynnik wyznaczający rozwiązania innych elementów procesu kształcenia. Są wyznacznikiem doboru i układu treści kształcenia, podstawowym kryterium w doborze metod, form organizacyjnych i środków dydaktycznych.
- stanowią podstawę planowania i organizowania działań uczestników procesu kształcenia
- są kryterium oceny efektywności procesu dydaktycznego.

Rodzaje celów kształcenia:
I podział wg czasu:
• Potencjalne - funkcjonują one do momentu rozpoczęcia procesu dydaktyczno-wychowawczego, czyli do czasu zanim zacznie się je osiągać
• Aktualne - symbolizują one rozpoczęcie procesu edukacyjnego (do realizacji włącza się nauczyciel i uczniowie)
II podział wg przedmiotu i podmiotu kształcenia:
• Rzeczowe (przedmiotowe) - oznaczają określenie zmian w zasobie wiedzy, umiejętnościach jej stosowania w praktycznych i teoretycznych działaniach uczniów.
• Podmiotowe - mamy na uwadze zmiany w rozwoju sprawności umysłowych, postaw i systemu wartości wywołane procesem dydaktyczno-wychowawczym.
III podział wg stopnia ogólności:
• Ogólne - wyrażają to, co ma być „produktem końcowym” tego procesu (wyrażone w kategoriach funkcji).
• Pośrednie - otrzymuje się w rezultacie podziału celów ogólnych wyrażonych w kategoriach funkcji na składniki w postaci czynności.
• Szczegółowe - precyzyjne sposoby wyrażania ogólnych celów w postaci zadań, pytań, problemów, poleceń. Operacyjne cele kształcenia to opisy zachowań uczniów, jakie mają oni przejawiać po ukończeniu lekcji.
IV podział wg sfer osobowości:
• Poznawcze - dotyczą zmian w sferze poznawczej osobowości
• Emocjonalne (afektywne) - dotyczy zmian w sferze afektywnej osobowości
• Psychomotoryczne - dotyczą zmian w sferze psychoruchowej osobowości

Cechy celów kształcenia:
KONSTYTUTYWNE:
• Wykonalność (realność) - dające się zrealizować
• Logiczność - pozbawione wewnętrznych sprzeczności
• Dostrzegalność - określone tak, aby można było ustalić stan ich wykonania
• Wymierność - określone tak, aby można było dostrzec, czy dany cel został zrealizowany, czy nie
• Rzeczowość i precyzyjność - cele powinny zawierać syntetyczny opis tego, co chcemy osiągnąć.
SPECYFICZNE CECHY CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH:
• Są sformułowane z punktu widzenia ucznia
• Opisuje, co uczeń potrafi zrobić po zakończeniu procesu kształcenia np. uczeń umie nazwać, rozpoznać, zastosować, przeanalizować itp.
• Wymieniają warunki ograniczające, które muszą być spełnione np.: ograniczenie czasu, ograniczenie liczby błędów, ograniczenie dotyczące tego, co może być stosowane jako pomoc przy wykonaniu zadania itp.
• Reprezentują różne typy zachowania ucznia

Klasyfikacja celów kształcenia.

CELE KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO WG W. OKONIA:
Strona rzeczowa:
• Opanowanie ogólnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce
• Ogólne przygotowanie do działalności praktycznej w świecie i jego przekształcenia
• Kształtowanie świadomości oraz opartych na niej postaw i naukowych przekonań.
Strona osobowościowa (podmiotowa)
• Ogólny rozwój sprawności umysłowej, zdolności poznawczych ze szczególnym uwzględnieniem myślenia oraz uzdolnień twórczych.
• Rozwój potrzeb kulturalnych, motywacji i zainteresowań poznawczych: społecznych, estetycznych i technicznych.
• Wdrażanie do samokształcenia i pracy nad sobą przez całe życie.

TAKSONOMIA CELÓW W. OKONIA:
• Wiadomości o faktach i zależnościach między nimi
• Rozwiązywanie zagadnień teoretycznych i praktycznych
• Samodzielne dokonywanie oceny
• Samodzielne stosowanie wiedzy w nowych sytuacjach.

TAKSONOMIA CELÓW NAUCZANIA WG B. NIEMIERKI:
I. Wiadomości:
1) zapamiętywanie wiadomości
2) zrozumienie wiadomości
II. Umiejętności:
3) stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych (znanych)
4) stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych (nowych, nieznanych)

TAKSONOMIA B. S. BLOOMA ODNOSZĄCA SIĘ DO SFERY POZNAWCZEJ:
I. Wiedza (wiadomości) - znajomość faktów, terminologii, znaków konwencjonalnych, klasyfikacji, pojęć ogólnych, teorii, zasad, praw
II. Rozumienie - transfer, interpretacja, ekstrapolacja - wnioskowanie o całej grupie na podstawie wyników badań dotyczących tylko części.
III. Zastosowanie - metod, reguł, pojęć ogólnych
IV. Analiza - umiejętność dokonywania podziału całości na elementy, ustalania hierarchii tych elementów i stosunków między nimi, analiza elementów, analiza stosunków między nimi.
V. Synteza - tworzenie całości z danych elementów w celu uzyskania nowej struktury, wytworzenie własnego dzieła, opracowanie planu działania, stworzenie obrazu całości na podstawie częściowych danych.
VI. Ewaluacja - ocena na podstawie kryteriów wewnętrznych i zewnętrznych.

CELE W DZIEDZINIE EMOCJONALNEJ WG TAKSONOMII BLOOMA:
• Recepcja - świadomość, chęć odbierania, uwaga skierowana bądź wybiórcza.
• Działanie (reagowanie) - akceptacja, chęć działania, satysfakcja z działania
• Wartościowanie - akceptacja wartości, wybór wartości, zaangażowanie w wartości wybrane
• Organizacja - pojęciowe ujęcie (koncepcja) wartości, tworzenie systemu wartości.
• Wybór własnego systemu wartości (charakteryzowanie) - podporządkowanie postępowania wartościom, przekształcanie systemów wartości w pogląd na świat

KATEGORIA CELÓW W DZIEDZINIE PSYCHOMOTORYCZNEJ WG E. HARROW:
• Czynności odruchowe
• Ruchy podstawowe
• Umiejętności percepcyjne
• Umiejętności fizyczne
• Ruchy wyćwiczone
• Komunikowanie się bezsłowne

Operacjonalizacja celów kształcenia.
Operacjonalizacja celów kształcenia to zmiana postaci ogólnej celów na postać szczegółową (operacyjną).

Aparatura terminologiczna dydaktyki

Uczenie się - To proces zamierzonego nabywania przez podmiot uczący się określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Zakładając, że czynnikiem wyzwalającym ów proces są dostatecznie silne motywy uczenia się, a jego rezultatem jest wzrost posiadanego zasobu wiedzy i sprawności, wywierający wpływ na poglądy, przekonania, postępowanie i ogólny rozwój jednostki.

ELEMENTY SKŁADOWE PROCESU UCZENIA SIĘ:
• Cechy - planowość, systematyczność, aktywność uczącego się podmiotu, ukierunkowanie na wynik
• Przyczyny - dostatecznie silne motywy, np. chęć zaspokojenia określonych potrzeb poznawczych
• Skutki - wiadomości, umiejętności i nawyki, które są podstawą modyfikacji dotychczasowych form zachowania lub ukształtowania form nowych.
• Podmiot - aktywny uczeń
• Przedmiot - rzeczywistość przyrodnicza, społeczna, techniczna, kulturowa.

Analiza procesu uczenia się w świetle wybranych dyscyplin naukowych:
FILOZOFIA (jako teoria poznania)
- proces uczenia się przebiega w 3 płaszczyznach:
• Zmysłowej - spostrzeganie
• Umysłowej - myślenie (różne operacje umysłowe)
• Praktycznej - przekształcanie rzeczywistości

SOCJOLOGIA
Uczenie się ma charakter społeczny (korzystanie z dorobku minionych pokoleń, uczenie się od innych).

CYBERNETYKA (nauka o sterowaniu)
Nauczyciel steruje procesem uczenia się:
Uczenie się polega na:
• Przyjmowaniu informacji
• Przetwarzaniu ich
• Regulacji (kontrola, ocena, korekta)

PSYCHOLOGIA
Ujęcia terminu wg różnych teorii psychologicznych:

a) TEORIE ASOCJACYJNE - uczenie się polega na kojarzeniu bodźca i reakcji, przyczyny i skutku itp.
• Apercepcjonizm (J. F. Herbart) - uczenie się to kojarzenie wiadomości z wyobrażeniami o nich, kojarzenie nowych wiadomości ze starymi
• Koneksjonizm (E. L. Thorndike) - uczenie się przebiega metodą prób i błędów, procesem rządzą następujące prawa: prawo gotowości, prawo ćwiczenia i prawo efektu.
• Odruchów warunkowych (J. P. Pawłow) - uczenie się polega na powstawaniu odruchów.

b) TEORIE STRUKTURALNE - uczenie się rozumiane jako wnikanie w strukturę materiału. Należy brać pod uwagę związki i zależności między elementami struktury oraz związki między częścią i całością.

c) TEORIE FUNKCJONALNE - uczenie się przebiega wg schematu: zadanie - wynik. Uczeniu się towarzyszą: odpowiednia motywacja i aktywność podmiotu uczącego się.

Przedstawione teorie psychologiczne uczenia się mieszczą się w nurcie koncepcji behawioralnych, które zakładają, że człowiek jest istotą reaktywną, rozwija swą osobowość pod wpływem czynników zewnętrznych, środowiskowych.

d) TEORIE DYNAMICZNE - upatrują istotę osobowości w działaniu „sił napędowych” (popędów) aktywizujących człowieka i ukierunkowujących jego zachowanie.

Na gruncie poznawanych koncepcji osobowości człowiek charakteryzowany jest jako istota zdolna do świadomego sterowania własnym rozwojem, kształtująca według przyjętych przez siebie wartości i planów świat zewnętrzny i samą siebie.

PRAWIDŁOWOŚCI PROCESU UCZENIA SIĘ:
• Wielostronna aktywność (emocjonalna, intelektualna, sensoryczna, motoryczna, werbalna)
• Celowość i świadomość
• Etapowość i regulacja
• Proces indywidualny i społeczny

RODZAJE UCZENIA SIĘ WG W. OKONIA:
- uczenie się przez przyswajanie
- uczenie się przez odkrywanie
- uczenie się przez przeżywanie
- uczenie się przez działanie

Nauczanie - Należy rozumieć jako celową, planową i systematyczną pracę nauczyciela z uczniami.

Czesław Kupisiewicz:
Nauczanie to organizowanie uczenia i kierowanie uczeniem się uczniów, ma ono doprowadzić do pożądanych wyników.

W zakres czynności nauczyciela wchodzą następujące czynności:
• Inspirowanie uczniów do uczenia się
• Planowanie
• Organizowanie
• Kierowanie
• Kontrola, ocena, korekta

RODZAJE NAUCZANIA:
• Nauczanie podające
• Nauczanie problemowe
• Nauczanie eksponujące
• Nauczanie praktyczne

Kształcenie - To ogół czynności nauczyciela i uczniów, umożliwiających ludziom poznanie rzeczywistości, uczestnictwo w jej kształtowaniu, a zarazem osiągnięcie możliwie wielostronnego rozwoju sprawności, zdolności, uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw.
Kształcenie zawodowe - nabywanie pożądanych kwalifikacji zawodowych
Kształcenie paralelne (równoległe) - człon systemu oświatowo - wychowawczego obok systemu szkolnego (prasa, mass media itp.)
Kształcenie ustawiczne - ciągłe, permanentne; proces ciągłego doskonalenia przez całe życie.
Wykształcenie - stan finalny (efekt) procesu kształcenia.

Samokształcenie - Nabywanie wykształcenia w toku działalności własnej, której cle, treści, warunki i środki ustala sam podmiot.

Treści kształcenia

Pojęcie treści kształcenia.
Treści kształcenia rozumiane są jako całokształt wiadomości, umiejętności z różnych dziedzin rzeczywistości przewidziany do realizacji w procesie kształcenia.
Treści kształcenia to:
• Ogół uporządkowanych wiadomości niezależnych od uczniów, czyli o zobiektywizowanym znaczeniu
• Ogół sytuacji pedagogicznych nakierowanych na pożądane zmiany w osobowości ucznia, które można określić jako zgodne z celami kształcenia
• Ogół planowanych doświadczeń ucznia w szkole obejmujących zarówno wiadomości jak i przeżycia.

Analizą treści kształcenia zajmuje się subdyscyplina dydaktyki zwana ontodydaktyką

Wymagania doboru treści kształcenia.
Kryteria doboru treści kształcenia w ujęciu W. Okonia:
1) Wymagania związane z osobą uczącą się i rozwijającą się pod wpływem edukacji - treści powinny być dostosowane do możliwości ucznia (fizycznych, społecznych, psychicznych); należy uwzględniać fazy rozwojowe dziecka i potrzeby rozwijającego się człowieka.
2) Wymagania związane ze zmieniającym się społeczeństwem - przy doborze treści należy uwzględniać możliwości i potrzeby społeczeństwa. Dziedziny, które powinny być uwzględnione przy doborze treści kształcenia to m.in. ojczyzna i własny naród, inne narody, życie społeczno - obywatelskie kraju, edukacja, praca zawodowa, rodzina.
3) Wymagania związane z rozwojem kultury i nauki - treści kształcenia w aspekcie kultury powinny uwzględniać: poznanie dóbr kultury, wytwarzanie przez uczących się różnych wartości i przeżywanie wartości.
Wymagania stawiane treściom kształcenia w ujęciu Cz. Kupisiewicza:
- wymagania społeczne, zawodowe i kulturowe
Przygotowanie uczniów do (wybrane zakresy):
• Aktywnego udziału w życiu społecznym, zawodowym i kulturowym
• Odpowiedzialnego udziału w rządzeniu państwem
• Ponoszenie odpowiedzialności za sprawy publiczne
• Życia rodzinnego, wychowania dzieci
• Do współpracy z instytucjami opiekuńczo - wychowawczymi
• Wykonywania określonego zawodu
• Recepcji dóbr kultury, pomnażania tych dóbr
- wymagania naukowe - treści kształcenia powinny odpowiadać wymaganiom nauki; programy nauczania nie mogą zawierać treści niezgodnych z rzeczywistością lub przestarzałych w sensie naukowej prawdy; systematyczna weryfikacja programów szkolnych i zawartych w nich treści kształcenia
- wymagania psychologiczne - dostosowanie treści kształcenia do psychofizycznych możliwości ucznia; wyróżnienie głównych okresów rozwoju intelektualnego
• Młodszy wiek (6-11 lat)
• Wiek dorastania (12-15 lat)
• Wiek wczesnej młodości (15-18 lat)
- wymagania dydaktyczne - konieczność przestrzegania postulatów systematyczności i korelacji; systematyczny układ treści - wykazuje zgodność z logiką danej dyscypliny naukowej; korelacja przedmiotowa - eksponowanie związków zachodzących pomiędzy przedmiotami szkolnymi; korelacja przyczynowo - skutkowa - realizacja jednego przedmiotu gwarantuje początek innego.
- określona koncepcja programowa (pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia)

Trzy układy treści kształcenia:
- liniowy - ważna jest systematyczność
- koncentryczny - powracamy do tego samego zagadnienia, ale w rozszerzonym zakresie
- spiralny - cały czas poszerzamy wiedzę, ale powracamy do początku

Pedagogiczne teorie doboru treści kształcenia i ich charakterystyka.
a) Materializm dydaktyczny (encyklopedyzm)
b) Formalizm dydaktyczny klasyczne
c) Utylitaryzm dydaktyczny
d) Teoria problemowo-kompleksowa
e) Strukturalizm
f) Egzemplaryzm współczesny
g) Materializm funkcjonalny

Ad a).
Główne założenia materializmu dydaktycznego (encyklopedyzmu):
• Najważniejszym zadaniem szkoły jest przekazanie uczniom jak największej ilości wiadomości z różnych dziedzin nauki
• Encyklopedyści uważali, że proporcjonalnie do ilości przyswojonego materiału przez ucznia rośnie stopień zrozumienia
• Umieszczenie dotychczasowych programach nauczania jak najwięcej materiału ze swojej dyscypliny
Słabości i wady encyklopedyzmu:
- przeładowanie programów szkolnych
- niedostateczny stopień korelacji treści i kształcenia
- pośpiech i powierzchowność dotychczasowych realizacji treści
uczniowie są bierni*

Ad b).
Główne założenia formalizmu dydaktycznego:
• Treści kształcenia to tylko środek służący do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów
• Cel szkoły to pogłębianie, rozszerzanie, uszlachetnianie właśnie tych zdolności
• Do ich rozwijania najlepiej nadają się przedmioty instrumentalne, czyli matematyka i języki
• Zwolennicy tej teorii: Heraklit, Schmidt
Słabości formalizmu dydaktycznego:
- eksponowanie podmiotowej strony kształcenia
- pomijanie przekazywania usystematyzowanej wiedzy dotychczasowych świecie
- ignorowanie rozwijania umiejętności praktycznych

Ad c).
Główne założenia utylitaryzmu:
• Przedstawiciele: John Dewey, dotychczasowych. Kerschensteiner
• Kryterium doboru treści jest rekonstrukcja społecznych doświadczeń ludzkości
• Szkoła winna być miniaturą życia społecznego, miejsca, które przygotowuje do działalności praktycznej
• Układając program nauczania należy kierować się zasadami:
- problemowe podejście do treści kształcenia
- kształtowanie umiejętności praktycznych
- łączenie pracy z zabawą
- aktywizowanie uczniów
- włączanie uczniów dotychczasowych nurt życia środowiska lokalnego
Słabości utylitaryzmu dydaktycznego:
- nacisk na rozwój umiejętności i sprawności
- pomijanie przekazywania usystematyzowanej wiedzy dotychczasowych świecie
- subiektywne kryteria doboru treści kształcenia.

Ad d).
Główne założenia teorii problemowo - kompleksowej:
• Twórca: B. Suchodolski
• Postuluje kompleksowe łączenie wiedzy z różnych dziedzin nauki
• Zamiast dotychczasowego układu informacyjno - systematycznego należy wprowadzić problemowo - kompleksowy układ materiału nauczania, tj., aby nie uczyć przedmiotów odrębnie, dotychczasowych integrować ich treść
• Treści kształcenia powinny dotyczyć problemów współczesnego świata
• Przedmiotem działalności poznawczej uczniów należy uczynić problemy, których rozwiązanie wymaga posłużenia się wiedzą z różnych dziedzin

Ad e).
Główne założenia strukturalizmu:
Twórca: K. Sośnicki
• Włączenie do programów nauczania treści najważniejszych, stanowiących trwały dorobek nauki i nawiązujące do jej najnowszych osiągnięć
• Podział treści nauczania na „elementy podstawowe” (o trwałej wartości kształcącej) i „elementy wtórne” (fakultatywne, nadobowiązkowe).

Ad f).
Główne założenia egzemplaryzmu:
Twórcy: M. Dagenschein, popularyzator - Hans Schekert
• Konieczność bezwzględnej redukcji materiału nauczania, ale takiej, aby nie doprowadziła do zubożenia procesu kształcenia
• Nauczanie paradygmatyczne - materiał nauczania ułożony dotychczasowych sposób wzorcowy, ogniskowy (nie schematyczny)
• Zasada egzemplarycznego układu treści - wiedza przekazywana jest przy pomocy egzemplarzy tematycznych, pewnych przykładów, które są reprezentatywne dla danego tematu.

Ad g).
Główne założenia materializmu funkcjonalnego:
Twórca: W. Okoń:
• Podkreśla konieczność przekazywania uczniom dotychczasowych procesie kształcenia wiedzy, jak i rozwijanie umiejętności posługiwania się nią
• Założenie dotychczasowych trwałym związku poznania z działaniem
• Dotychczasowych materiałach nauczania należy eksponować „idee przewodnie”

Krytyka dotychczasowych treści kształcenia.
1) Przestarzałość.
2) Werbalizm - w dokumentach są ujęte treści, które najlepiej wykorzystać w przekazie werbalnym
3) Historyzm - najwięcej treści dotyczących przeszłości a mało teraźniejszości i przyszłości
4) Addytywizm - dodawanie do dokumentów treści nowych, ale nie eliminowanie przestarzałych treści, powoduje to przeciążenie programów, na skutek niedostosowania się do wymagań naukowych
5) Uniformizm - jednolitość treści dla wszystkich uczniów
6) Dysharmonia - rozbieżność między stopniem trudności a możliwościami uczniów.
7) Jednostronność - eksponowanie tylko jednej strony procesu kształcenia
8) Akademizm - budowanie programów na wzór dyscypliny naukowej
9) Encyklopedyzm - w programach nauczania znajdują się treści encyklopedyczne typu: „Wiem, że…”
10) Izolacjonizm - brak związku treści kształcenia z życiem

Kierunki zmian w treściach kształcenia
• Dobierać treści tak, aby pomagały uczniom w rozwoju
• Treści, które dostarczają wiedzy typu: „wiem, że, wiem jak i wiem dlaczego”
• Zmiana proporcji między wiedzą o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości
• Tendencja do korelacji, koncentracji i integracji treści
• Podstawę doboru treści powinna stanowić koncepcja człowieka innowacyjnego, nastawionego na poszukiwanie problemów w świecie i ich rozwiązywanie
• Istotne zmiany w treściach kształcenia narzuca niepokój, jaki wywołują negatywne zjawisko cywilizacji (wychowanie do życia w pokoju, kształtowanie postaw tolerancji, zagrożenia ekologiczne).

Dokumenty określające treści kształcenia.
• Plany nauczania
• Programy nauczania
• Podstawy programowe
• Podręczniki

Proces kształcenia

Istota procesu kształcenia.
Proces kształcenia - to związek nauczania i uczenia się, ogół czynności nauczyciela i czynności uczniów podporządkowany wspólnym celom kształcenia.

Podstawy filozoficzne.
- uwzględnianie w procesie kształcenia:
• Obserwacji
• Myślenia
• Praktyki
- zachowanie harmonii między poznaniem pośrednim i bezpośrednim
POZNANIE BEZPOŚREDNIE - dokonuje się na drodze samodzielnego dostrzegania, formułowanie i rozwiązywania problemów poprzez obserwację, doświadczenie i czynności praktyczne (wymaga dużo wysiłku i czasu, jest wysoko efektywne - wiedza trwała, przyczynia się do rozwijania sprawności umysłowych i zainteresowań poznawczych).
POZNANIE POŚREDNIE - korzystanie z nagromadzonej przez ludzkość wiedzy, którą uczeń przyswaja za pomocą słowa drukowanego lub mówionego (dominuje w pracy szkolnej, pozwala uczniom w krótkim czasie zdobyć dużo zakres wiedzy, umiejętności i sprawności, które umożliwiają racjonalne poznanie bezpośrednie).

Podstawy psychologiczne.
- uwzględnianie prawidłowości uczenia się
- uwzględnianie czynników wpływających:
• Właściwości ucznia
• Sytuacji uczenia się

Właściwości ucznia.
• Inteligencja
• Zdolności specjalne
• Zainteresowania
• Nastawienie (prawo gotowości)
• Poziom aspiracji
• Motywy uczenia się

Sytuacja uczenia się.
• Stan organizmu (kondycja fizyczna i psychiczna człowieka)
• Transfer (przekład)
• Powtórzenia
• Wzmocnienie (aprobata, pochwała, poglądowość, działania praktyczne)
• Nagrody i kary
• Informacja o wynikach
• Aktywność, samodzielność

Zasady kształcenia

Trzy zasady kształcenia.
W. Okoń wyróżnia 3 zasady kształcenia:
- jako twierdzenie oparte na prawie naukowym
- jako teza wyprowadzona z jakiejś doktryny
- jako norma postępowania wynikająca z analizy prawidłowości celowo organizowanego procesu kształcenia.

Zasady kształcenia wg Cz. Kupisiewicza:
- normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowanie i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia.

Charakter zasad.
- uniwersalny tzn. obowiązuje każdego nauczyciela, bez względu na szczebel kształcenia, typ szkoły, czy przedmiot nauczania.
- zasady odpowiadają na pytanie „dlaczego?”

Opisy wybranych zasad.
Zasada poglądowości, czyli respektowania drogi między konkretem a abstrakcją i odwrotnie. Tę zasadę sformułował Wolfgang Ratke, nadając jej następujące brzmienie: „Naprzód rzecz poznana na niej samej, potem dopiero mówienie o rzeczy.”
Reguły dydaktyczne (Friedrich, Diesterweg, XIX w)
- przechodzić od tego, co uczniowi bliskie, do tego, co uczniowi dalekie
- zaczynaj nauczanie od znanego i dołączaj, co uczniowi nieznane
- pozwól dziecku poznawać świat za pomocą zmysłów; nauczaj poglądowo
- ujmuj treści nauczania w łatwe do ogarnięcia przez ucznia całości.
- najpierw zaznajamiaj dziecko z rzeczą, potem ze słowem
- w nauczaniu przechodź stopniowo od spraw konkretnych do abstrakcyjnych
- przystosowuj nauczanie do możliwości uczniów
W czasach nam współczesnych z zasady poglądowości wyprowadza się następujące reguły:
• Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości, a więc poznawanie oparte na obserwacji, pomiarze i różnorodnych czynnościach praktycznych, powinno być punktem wyjścia pracy dydaktycznej z uczniami w tych przypadkach, gdy nie dysponują oni jeszcze zasobami spostrzeżeń i wyobrażeń niezbędnych do zrozumienia przerabianego na lekcji tematu
• Aby uczeń mógł zdobyć rzetelną, trwałą i operatywną wiedzę w drodze bezpośredniego poznawania określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów, należy umiejętnie kierować jego działalnością poznawczą tzn. dostarczać odpowiednich wskazówek i zwracać jego uwagę na istotne cechy poznawczego przedmiotu.

Zasada przystępności (stopniowania trudności), czyli pokazywania trudności uczniów w poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości - ta zasada wymaga uwzględnienia w pracy dydaktyczno - wychowawczej właściwości rozwojowych uczniów.
Reguły dydaktyczne (J. A. Komeński):
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia łatwiejsze do tego, co trudniejsze
- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane do tego, co jest nieznane i nowe.
Warunkiem respektowania tej zasady jest dobra znajomość wszystkich uczniów. Listę tradycyjnych reguł dydaktycznych uzupełnia obecnie bardzo ważna reguła:
- w procesie nauczania - uczenia się należy uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów
- konieczna jest dyferencjacja (różnicowanie, indywidualizacja) procesu kształcenia.

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się, czyli ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela.
Aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia pracy, a uświadomienie uczniom celu i zadania ich działania jest podstawowym warunkiem osiągania pozytywnych wyników nauczania.
Reguły dydaktyczne:
- nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa.
- nauczyciel powinien stawiać uczniów sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą.
- nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.
Respektowanie powyższej zasady polega na wdrażaniu uczniów do samodzielnego działania i samodzielnego myślenia (wg W. Okonia).
- Nauczyciel wdraża uczniów do samodzielnego działania wtedy, gdy wdraża do:
• Wyboru i planowania pracy
• Wykonywania pracy
• Sprawdzania wykonanej pracy

Samodzielne myślenie kształtuje się wtedy, gdy nauczyciel wdraża uczniów do:
• Spostrzegania i formułowania problemów
• Ich samodzielnego rozwiązywania
• Sprawdzania uzyskanych rozwiązań

Zasada systematyczności (systemowości), czyli o porządkowaniu wiedzy w głowie uczniów.
- proces kształcenia przebiega tym płynniej i zapewnia lepsze wyniki, im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności.
- ważne jest, aby uczniowie poznając różne aspekty otaczającej rzeczywistości w ramach poszczególnych przedmiotów mieli na uwadze całość, swoistą jedność świata.
Reguły dydaktyczne:
- określić stan wiedzy wyjściowej oraz systematycznie nawiązywać do niej
- ustalić tzw. merytoryczny środek ciężkości lekcji oraz eksponować na jego tle i w powiązaniu z nim podrzędnych wobec niego wiadomości i umiejętności
- podzielić dany temat na punkty i podpunkty, które nauczyciel powinien kolejno analizować na lekcji
- systematycznie stosować streszczenia i syntetyzujące powtórzenia
- zwracać uwagę na sposób i formę wyrażania myśli przez uczniów
- wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości rozwiązywania zadań wymagających dalszego i systematycznego wysiłku.

Zasada wiązania teorii z praktyką - wiązanie teorii z praktyką to prawo procesu poznawczego. Teoria bez praktyki straciłaby swój walor poznawczy i praktyczny, zaś praktyka bez teorii pozostałaby wąskim utylitaryzmem.
Właściwa realizacja zasady łączenia teorii z praktyką zapewnia trwałość i operatywność wiedzy, pobudza aktywność, sprzyja rozwojowi samodzielności uczniów, ukazuje użyteczność wiedzy, a przede wszystkim przygotowuje do przekształcania otaczającej rzeczywistości.
- Formy realizacji tej zasady w procesie kształcenia mogą być różne, gdyż w procesie poznawczym praktyka spełnia rózne funkcje:
• Poznawczą - praktyka może być źródłem wiedzy o świecie
• Weryfikacyjną - jako kryterium prawdy tej wiedzy
• Instrumentalną - jako działalność przekształcająca rzeczywistość.

Zasada trwałości wiedzy
- postuluje stosowanie takich metod i środków, dzięki którym wiadomości uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, dokładne i głębokie, usystematyzowane i użyteczne.
Reguły dydaktyczne:
- kształtować u uczniów nastawienia na zapamiętanie
- zaznajamianie z nowym materiałem powinno odbywać się przy wielostronnym aktywowaniu uczniów
- przy wprowadzaniu nowych informacji należy dążyć do nadania im określonej struktury, to odpadają te treści, które nie weszły w skład żadnych struktur
- ćwiczenia mające na celu utrwalenie nowego materiału można stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli ten materiał
- częstotliwość powtórzeń - największa bezpośrednio po zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, powinno stopniowo maleć, ale nie znikać całkowicie
- utrwaleniu wiedzy sprzyja systematyzowanie, łączenie wiadomości istotnych w odpowiednie całości, przeprowadzenie klasyfikacji
- trwałość informacji jest większa, gdy przedmiotem utrwalania czyni się struktury merytorycznie spójne
- systematyczna kontrola wyników nauczania, połączona z uzasadnioną oceną pracy uczniów, wpływa korzystnie na trwałość wiedzy
- powtarzanie i uczenie się na pamięć nie zapewniają na ogół tak trwałej wiedzy, jak samodzielne rozwiązywanie dostępnych uczniom problemów.

Zasada operatywności wiedzy
• Operatywność wiedzy zapewniają specjalne zabiegi nauczyciela, polegające na wdrożeniu uczniów do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Uczniowie po sformułowaniu problemu, poszukują pomysłów jego rozwiązania, uzasadniają je w świetle posiadanej wiedzy, wybierając najlepsze, opracowują go, a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty
• Tak więc w rozwoju umiejętności operowania wiedzą pomaga nauczanie problemowe (uczenie się przez odkrywanie)

Zasada efektywności, czyli związku między celami a wynikami kształcenia. Do czynników, które warunkują wysoką efektywność nauczyciela - uczniów, należy zaliczyć:
- czas pracy na lekcji
- zdolności i możliwości uczniów
- środowisko rówieśnicze, rodzinne
- czynniki związane z nauczycielem: wykształcenie, przygotowanie metodyczne, identyfikacja z zawodem, talent pedagogiczny itp.

Zasada indywidualizacji i uspołecznienia:
- nauczyciel powinien stosować indywidualizację procesu kształcenia ze względu na możliwości uczniów, zdolności, tempo uczenia się, zapewniając każdemu uczniowi optymalny rozwój
- powinien również dbać o uspołecznienie uczniów, tzn. uczyć współpracy, wzajemnej pomocy, odpowiedzialności itp.

---