Problematyka ofiary przestępstwa w kryminologii

• Za twórców wiktymologii uznaje się Hansa von Hentinga oraz Benjamina Mendelsona

• Koncepcje wiktymologii:

• Wiktymologia ogólna - samodzielna dyscyplina naukowa, zajmująca się wszystkimi ofiarami w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia (zarówno ofiary działania sił przyrody jak i ludzkich)

• Wiktymologia nowa -wiktymologia powinna zajmować się ofiarami pogwałceń praw człowieka oraz ofiarami przestępstw - źródłem pokrzywdzenia może być tylko działanie człowieka

• Koncepcja Z. Separovica - traktuje wiktymologię jako naukę o cierpiącym człowieku. Ofiarami, które powinny znaleźć się w orbicie zainteresowań wiktymologii, są osoby zagrożone, pokrzywdzone lub unicestwione poprzez działanie lub zaniechanie człowieka bądź strukturę, organizację bądź instytucję będącą jej wytworem

• Ofiarą przestępstwa może być tylko konkretna osoba, która wskutek popełnionego przestępstwa (ujawnionego bądź nie) poniosła szkodę (materialną lub nie)

• Przestępstwa „bez ofiar”

• Wg E. Shura „akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych, lecz prawnie zakazanych dóbr i usług”

• Wg H. Bedau z przestępstwem bez ofiary mamy do czynienia gdy ludzie wiedzą co czynią, zgadzają się na to i nikt albo nikt poza uczestniczącymi w danej aktywności nie jest poszkodowany a mimo to czyn jest zakazany przez ustawę karną

• L. Falandysz rozróżnia te przestępstwa na kategorie 1). Merytoryczną, w której czyny nie są społecznie niebezpieczne w stopniu niezbędnym do uznania ich za przestępstwa (zbędne, nikomu nie służące zakazy powinny ulec likwidacji), 2). Techniczną , w której brak jest określonego pokrzywdzonego

• Typologia ofiar H. von Hentinga:

• Ludzie młodzi

• Kobiety

• Ludzie starsi

• Niedorozwinięci psychicznie

• Imigranci i mniejszości

• Osoby ociężałe umysłowo

• Typy psychologiczne:

• Osoby depresyjne

• Żądne zysku i zachłanne

• Lubieżne i rozpustne

• Terroryzujące otoczenie

• Samotne

• Uwikłane w szczególnie trudne sytuacje

• Pojęcie H. Ellenbergera „urodzonej ofiary” - urodzonymi ofiarami są jednostki, które jak gdyby przyciągają przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary. E. Fattah - kategoria osób szczególnie predestynowanych (tzw. latentnych) do stania się ofiarą ze względu na cechy biologiczne, fizjologiczne, społeczne oraz moralne i psychologiczne

• Koncepcja M. Wolfganga przyczyniania się ofiary do popełnienia przestępstwa - można wyróżnić takie sytuacje, w których ofiara jak gdyby rozpoczyna zdarzenie - pierwsza używa siły fizycznej przeciwko przyszłemu sprawcy, wyciąga broń, wszczyna kłótnię, prowokuje sprawcę, wywołuje lub ułatwia popełnienie przestępstwa

• S. Schaefer'a koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej - rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie

• Wiktymizacja pierwotna - proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa, którego konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze

• Wiktymizacja bezpośrednia dotyczy ofiary przestępstwa, wiktymizacja pośrednia dotyczy osób bliskich ofiary oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia

• Wiktymizacja wtórna polega na tym, że jednostka oprócz pokrzywdzenia przez sprawcę może doznać powtórnie szkód i krzywd w wyniku reakcji społecznej na jej wiktymizację. Zdarza się, iż ofiary o wiele bardziej dotkliwie odczuły skutki wiktymizacji wtórnej niż pierwotnej

• Ofiara odgrywa centralną rolę w inicjowaniu wszczęcia postępowania karnego. Prawie w 80% przypadków postępowanie przygotowawcze jest wszczynane na podstawie zawiadomienia o przestępstwie pochodzącego od obywateli

• Ofiary częściej podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji o popełnieniu przestępstwa niż o jej zawiadamianiu. Decyzja o zgłoszeniu przestępstwa w znacznie większym stopniu uzależniona jest od samego przestępstwa niż charakterystyki ofiary, sprawcy czy stosunku do organu ścigania

• Ofiary składając zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, mają pewne oczekiwania odnośnie reakcji policji, które dotyczą udzielenia pomocy, informacji o ich roli w procesie, prawach i obowiązkach, o przebiegu procesu, podejmowanych decyzjach, ich skutkach itd.

• Zdarza się, że policja traktuje ofiarę instrumentalnie głównie jako źródło informacji o przestępstwie oraz źródło dowodowe. Sposób reakcji na zawiadomienie o przestępstwie, czas trwania postępowania przygotowawczego oraz sposób traktowania ofiary przez policję może powodować powtórną wiktymizację ofiary

• Zalecenia Rady Europy nr 5 w sprawie pozycji ofiary określają rolę, jaką powinna pełnić policja:

• Pracownicy policji powinni być przeszkoleni, jak zajmować się w sposób sympatyczny, konstruktywny i reasekuracyjny ofiarami

• Policja powinna informować ofiarę o możliwościach uzyskania pomocy, porady praktycznej i prawnej, kompensacji od przestępcy i kompensacji państwowej

• Ofiara powinna być uprawniona do uzyskania inf. o wyniku postępowania prowadzonego przez policję

• W każdym sprawozdaniu do organów oskarżających policja powinna przedstawić w sposób możliwie najjaśniejszy ustalenia dot. krzywd i szkód poniesionych przez ofiarę

• Wzajemne relacje między policją i ofiarą mają wpływ na kształtowanie się postaw ofiary wobec policji, na stopień usatysfakcjonowania ofiary sposobem rozwiązywania jej konfliktu ze sprawcą oraz na dalszy udział ofiary w procesie

• Ofiara ma możliwość aktywnego uczestniczenia w postępowaniu sądowym w charakterze strony . Może występować w charakterze:

• oskarżyciela posiłkowego

• oskarżyciela prywatnego - wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (dot. przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej oraz lekkich uszkodzeń ciała)

• powoda cywilnego - może wytoczyć powództwo cywilne (tzw. proces adhezyjny)

• świadka - stawienie się na rozprawę i złożenie zeznań

• Sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody (w całości lub w części) w razie skazania za przestępstwo: spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji lub przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu. Obowiązek naprawienia szkody jest karnoprawną konsekwencją popełnionego przestępstwa.

• Nawiązka to kwota pieniężna, która oskarżony ma obowiązek zapłacić na rzecz pokrzywdzonego lub wskazany cel społeczny. Wysokość jednej nawiązki nie może przekraczać 10 - krotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w I instancji

• Orzeczenie środków karnych jest możliwe obok kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny oraz samoistnie, kiedy sąd odstępuje od wymierzenia kary

• Istnieje możliwość naprawienia szkody przez państwo, tzn. z funduszu publicznego. W Polsce w 1974 roku powstał fundusz alimentacyjny -niesienie pomocy dzieciom i innym osobom, które znalazły się w trudnej sytuacji materialnej, ze względu na niemożliwość wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych

• Alimentacyjnych postępowaniu sądowym ofiara odgrywa pewną rolę na etapie orzekania kary i środków karnych. Sposób zachowania sprawcy po popełnieniu przestępstwa względem ofiary może w istotny sposób wpływać na łagodzenie kary, również sposób zachowania ofiary może odgrywać podobną rolę (w tym wypadku chodzi o zachowania przed czynem, w chwili czynu lub po popełnieniu czynu - czy np. przebaczył, czy czuje się zagrożony przez niego)

• Pojednawcze sposoby rozwiązywania konfliktów karnych:

• Arbitraż - proces , w którym strony konfliktu zwracają się do osoby trzeciej, neutralnej, arbitra, aby rozpatrzyła sprawę i wybrała sprawiedliwe rozwiązanie

• Koncyliacja - proces, w którym strona same rozwiązują konflikt w obecności osoby trzeciej, obserwatora, którego sama obecność i autorytet zapewniają klimat sprzyjający porozumieniu

• Mediacja - proces, w którym rola mediatora nie ogranicza się tylko do obecności ani też sam nie rozwiązuje on konfliktu, lecz wspólnie ze stronami skonfliktowanymi stara się znaleźć satysfakcjonujące dla nich rozwiązanie. Największe zainteresowanie zyskała mediacja - pokrzywdzony poprzez mediację ma możliwość aktywnego uczestniczenia w rozwiązywaniu sprway, braniu udziału w formułowaniu ugody i uzgadnianiu zadośćuczynienia, uświadomienia sprawcy wyrządzonej szkody, uniknięcia wtórnej wiktymizacji, a sprawca unika stygmatyzacji, surowszej sankcji karnej, ma możliwość świadomego naprawienia skutków czynu.

• Aby mogło dojść do mediacji muszą być spełnione 3 warunki:

• Mediacja musi być dobrowolna

• Sprawa nie powinna być skomplikowana dowodowo i okoliczności sprawy nie powinny budzić wątpliwości

• Sprawca nie może kwestionować zarzucanego mu czynu

• Instytucja mediacji została wprowadzona do polskiego prawa karnego. Prokurator może z inicjatywy lub za zgodą stron, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego. Może dojść na etapie postępowania przygotowawczego oraz sądowego, w ramach wstępnej kontroli oskarżenia.

• Rezultat mediacji ma znaczenie przy wymiarze kary - sąd bierze pod uwagę wyniki mediacji, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (gdy mediacja zakończyła się pomyślnie), warunkowe umorzenie postępowania karnego

• Oprócz mediacji istnieje instytucja porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym

• Zakaz publikowania w prasie danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba, że wyrażą oni na to zgodę. Zakazana jest każda forma identyfikacji tożsamości bez zezwolenia.

• Z badań nad polską prasą codzienną wynika, że pełne nazwisko ofiary podawane było w 17,4% doniesień, przeważnie podawano imię i literę nazwiska, miejsce zamieszkania -podawana nazwa miejscowości, najrzadziej ulica, inf. o zawodzie ofiary 30,9%, wieku 28,4%.

• Ofiara częściej niż sprawca mogła być w sposób pewny zidentyfikowana przez czytelnika

• Skutki wiktymizacji: złość, szok, lęk, kłopoty ze snem, płacz. W przypadku przestępstw przeciwko osobie , jeśli ofiary dobrze znały sprawcę, ich reakcje emocjonalne były znacznie mocniejsze, niż gdy sprawcą była osoba obca.

• Ryzyko wiktymizacji - czynniki ryzyka wiktyminogennego:

• Czynniki przestrzenne - wpływ kształtu architektonicznego miasta na przestępczość

• Czynniki sytuacyjne - sposób codziennego funkcjonowania (osoby b. aktywne stwarzają okazję do stawania się ofiarą)

• Czynniki związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną i społeczną jednostki - wiek, płeć, klasa społeczna itp.

• Zmiennymi zwiększającymi stopień ryzyka są: wysoki społ - ekon status, wiek pon. 30 r.ż., mieszkanie w dużym mieście

• Zmiennymi zmniejszającymi są: niski status społ -ekon, wiek pow. 55 lat, mieszkanie w małym mieście, styl życia koncentrujący się w domu

• Strach przed przestępczością - konstrukcja 3 składników:

• Afektywny - subiektywne poczucie bezpieczeństwa oraz strach przed wiktymizacją („czy czujesz się bezpiecznie”?itp.)

• Kognitywny (racjonalny) - ocena rozwoju przestępczości oraz prawdopodobieństwa wiktymizacji

• Konatywny (behawioralny) - środki ostrożności w celu zabezpieczenia się przed przestępstwem: środki obronne (dodatkowe zamki, żaluzje antywłamaniowe, systemy alarmowe itp.), środki uchylania się (unikanie pewnych miejsc, kontaktów, sytuacji)

• Cechy społ -demograficzne są istotne dla odczuwanego poczucia bezp., strachu przed przestępcz., ryzyka wiktymizacji itp.

• Mężczyźni młodsi, z wyższym wykształceniem, stanu wolnego czują się bardziej bezpieczni

• Kobiety, osoby starsze, z niższym poziomem wykształc., zamężne czują się mniej bezpieczne

• Środki ostrożności podejmowane są częściej przez osoby młodsze niż starsze, z wyższym wykształceniem, o wyższym statusie, zamężne

• Strach przed przestępcz., związany jest z miejscem funkcjonowania jednostki

• Odczuwanie zwiększonej obecności policji zwiększa poczucie bezp.

• Osoby. Które oceniają oświetlenie uliczne jako „zbyt ciemne” posiadają więcej środków zabezpiecz.,

• Ilość środków zabezpiecz., związana jest z gęstością zaludnienia (więcej środków w miejscach bardziej zaludnionych)

• Bezpośrednie doświadczenie wiktymizac., - osoby z takim doświadcz., ryzyko wiktymiz., oceniają jako wyższe

• Pośrednie doświadcz., wiktymizacyjne - większa ilość inf. o przestępczości (poch. ze środk. masowego przekazu), oraz o jej ofiarach mogą zmniejszać poczucie bezp.

• Poziom strachu przed przestępcz. w Polsce

• Badania CBOS poczucia zagrożenia przestępczością: ”Czy PL jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie”? ¾ odp. nie, „czy miejsce, w którym pani żyje jest bezp.”? ¾ odp. tak. Najbezpieczniej czują się mieszkańcy wsi i małych miast, znacznie mniej bezp. większych miast i najw. miast.

• 53% obywateli odczuwa lęk przed wiktymizacją własną lub kogoś z rodziny, 63% lęk o stan zdrowia, 58% lęk przed obniżeniem poziomu życia rodziny

• dla 68% obywateli przestępczość w bardzo poważnym stopniu zagraża krajowi

• badania w W-wie w 1993 roku: respondenci bali się najb., że zostaną pobici, doznają uszkodzenia ciała (60,9%), napadnięć i obrabowań (59,2%), poszkodowań przez włamanie, staną się ofiarą zabójstwa i kradzieży. Dla zapewnienia sobie bezp. przede wszystkim instalują w mieszkaniach urządzenia zabezpieczające (53,1%), unikają wieczorami lub w nocy odludnych miejsc (43,1%), oraz korzystania z publicznych środków komunikacji (38,8%)