Aleksandra Zawiślak

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego

w Bydgoszczy

Częstość występowania pojęć „upośledzenie umysłowe ( mental retardation )” i „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability )” we współczesnym piśmiennictwie

(artykuł ukazał się w „Forum Pedagogów Specjalnych XXI wieku” Tom VII pod red. Jan Pańczyka, Wyd. Hamal Łódź 2006, s. 99 - 107)

Wstęp

Charakterystyczną cechą pedagogiki specjalnej jest duża zmienność nazewnictwa. Szczególnie często z problemami stosowania odpowiednich określeń spotykamy się przy nazywaniu poszczególnych niepełnosprawności, schorzeń czy stanów. Przyczyny tego stanu rzeczy są wielorakie i szeroko opisywane oraz dyskutowane wśród specjalistów (Marek- Ruka, 2002; Pańczyk 2002; Podgórska - Jachnik 2002; Żuraw 2002; Tomasik 1997 i in.).

Szczególnie wiele kontrowersji i niejasności wzbudzają dynamiczne zmiany w określaniu upośledzenia umysłowego. Dotychczas używane nazwy wynikały z poglądów danego okresu, a kolejne ich przekształcenia były odzwierciedleniem zjawiska poszerzania się zakresu tego pojęcia. W kolejności chronologicznej używano określeń: „oligofrenia”, „niedorozwój umysłowy”, „upośledzenie umysłowe” i „niepełnosprawność intelektualna”. Pierwsze dwie mają już charakter historyczny, przynajmniej, jeżeli chodzi o pedagogikę specjalną. Ostatnie dwie funkcjonują współcześnie równolegle i nie ma zgodności, co do zasadności ich używania. Pojęcie „upośledzenie umysłowe” posiada trwałe i zweryfikowane naukowe uzasadnienie i nie ma podstaw do podważania go. Jednocześnie jednak wprowadzanie określenia „niepełnosprawność intelektualna” ma duże znaczenie społeczne i wynika z powodów prawno-organizacyjnych. Wiąże się równie mocno z kierunkami rozwoju praktyki rehabilitacyjnej, co współczesnymi przemianami i tendencjami normalizacyjnymi (Kowalik 2005).

Abstrahując od faktu, które z ww. określeń jest merytorycznie bardziej uzasadnione, zauważyć należy, że w chwili obecnej najczęściej używa się zamiennie dwóch pojęć: „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” i „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”. W niniejszym artykule dokonano próby analizy częstości używania, we współczesnym piśmiennictwie, tych najpopularniejszych określeń.

Metoda

W celu zrealizowania zamierzeń badawczych wykorzystano sieć Internetu. Do badania piśmiennictwa ogólnego posłużono się zasobami największych światowych i polskich baz: Google, Jafse, Yahoo, Teoma, Lycos, Clusty, Hotbot, Search com, Euroseek, Netscape, MSNcom, Alltheweb, Altavista, Netsprint, Szukacz, Aol, Onet, Wp. Ze względu na zmienność zasobów internetowych przeanalizowano liczbę rekordów zawierających badane pojęcia w jednym dniu (1 grudnia 2005 roku).

W celu analizy piśmiennictwa o charakterze naukowym wykorzystano obszerne zasoby czterech baz o charakterze akademickim umieszczonych na serwerze EBSCOHOST posiadających następujące cechy:

• Academic Search Premier: jest największym światowym zbiorem tekstów akademickich, prezentuje artykuły z większości gałęzi naukowych, zawiera opisy bibliograficzne i abstrakty z 8.200 czasopism oraz pełne teksty publikacji z 4.700 periodyków naukowych,

• MasterFILE Premier: ma charakter multidyscyplinarny, udostępnia pełne teksty z 2.000 czasopism naukowych oraz opisy bibliograficzne i abstrakty z 2.650 tytułów z wielu dziedzin,

• ERIC : specjalizuje się w gromadzeniu publikacji o charakterze edukacyjnym, zawiera pełne teksty z 2.200 oraz opisy bibliograficzne i abstrakty z 980 czasopism pedagogicznych,

• MEDLINE: jest najobszerniejszym źródłem tekstów medycznych i pokrewnych, zawiera pełne teksty i abstrakty z 4.800 czasopism.

W analizie uwzględniono liczbę rekordów zawierających dane pojęcie w publikacjach zamieszczonych w danej bazie do dnia badań (tj. 1 grudnia 2005 roku). Dodatkowo, w celu określenia tendencji w stosowaniu danego nazewnictwa, porównywano liczbę rekordów z dwóch analogicznych okresów, na przestrzeni dziesięciu lat (styczeń-listopad 1995 i styczeń-listopad 2005).

Obszerna lista periodyków zamieszczonych na serwerze EBSCOHOST posłużyła również do określenia słownictwa używanego w tytułach istniejących współcześnie czasopism z zakresu upośledzeń umysłowych.

Wyniki

Analiza dotycząca występowania w zasobach internetowych badanych pojęć w piśmiennictwie ogólnym wykazała, że w znalezionych 93.385 rekordach, zdecydowanie częściej używano w tekstach polskojęzycznych określenia „upośledzenie umysłowe” niż „niepełnosprawność intelektualna”. Przeciętnie około trzy i pół raza częściej (tab.1).

Tabela 1

Występowanie pojęć polskojęzycznych w internetowych bazach danych (1.12. 2005)

Lp.	Baza danych	Liczba rekordów zawierająca pojęcie
				„upośledzenie umysłowe”	„niepełnosprawność intelektualna”
	Google	23.800	12.900
	Onet	14.626	4.063
	Yahoo	10.200	550
	Altavista	10.100	549
	Netsprint.pl	3.300	670
	Alltheweb	3.120	484
	Clusty	2.770	160
	Szukacz	2.065	319
	Aol	1.690	473
	Wp	1316	230
Razem:		72.987	20.398

Porównanie dotyczące używania pojęć w piśmiennictwie angielskojęzycznym przyniosło odmienne rezultaty. Uzyskano 53.644.353 rekordów zawierających bądź określenie „mental retardation”, bądź określenie „intellectual disability”. Okazało się, że używa się równie często obydwu pojęć, z nieznaczną przewagą pierwszego z nich. Zbliżone wyniki zanotowano aż w sześciu bazach danych, znaczącą przewagę pojęcia „mental retardation” w czterech bazach i przewagę określenia „intellectual disability” w dwóch bazach. (tab.2).

Tabela 2

Występowanie pojęć anglojęzycznych w internetowych bazach danych (1.12.2005)

Lp.	Baza danych	Liczba rekordów zawierająca pojęcie
				„mental retardation”	„intellectual disability”
	Google	7.680.000	8.870.000
	Jafse	6.610.000	261
	Yahoo	6.200.000	5.030.000
	Teoma	1.259.000	775.100
	Lycos	1.255.006	773.000
	Clusty	1.253.000	6.056.618
	Hotbot	1.249.000	773.000
	Search com	577.030	618.030
	Euroseek	537.000	607.000
	Netscape	536.000	629.000
	MSNcom	425.326	1.340.982
	Alltheweb	320.000	270.000
Razem:		27.901.362	25.742.991

Wyniki prezentowane w tabelach 1 i 2 dotyczą wszelkich tekstów zamieszczanych na bardzo różnorodnych serwerach. Można przypuszczać, że uzyskane liczby odzwierciedlają zastosowanie poszczególnych pojęć w literaturze naukowej oraz innych dziedzinach, np. w praktyce edukacyjnej, publicystyce, wszelkich działaniach społecznych, wspierających, itp.

Uzupełnieniem danych powyższych jest analiza biorącą pod uwagę jedynie teksty naukowe. Spośród 73.462 rekordów znalezionych w wybranych czterech bazach akademickich, średnio zdecydowanie częściej stosuje się pojęcie „mental retardation”, niż „intellectual disability” - około dwadzieścia razy częściej. Porównanie jednak publikacji zamieszczonych w badanych bazach w ciągu ostatnich dziesięciu lat, ukazuje tendencje w używaniu określonej nomenklatury przez autorów publikowanych tekstów. Tak, więc w roku 1995 określenie „mental retardation” było więcej niż trzydzieści razy częściej stosowane niż pojęcie „intellectual disability”, podczas gdy dziesięć lat później już tylko cztery razy częściej.

Równie interesujące są zebrane dane, jeżeli analizujemy poszczególne bazy ze względu na tematyczny charakter publikacji. W świetle uzyskanych wyników, pojęcie „intellectual disability” w stosunku do pojęcia „mental retardation” najrzadziej było dotychczas stosowane w naukach medycznych (55 razy rzadziej), następnie w naukach pedagogicznych (26 razy rzadziej) oraz w publikacjach wielodyscyplinarnych (5 razy rzadziej). Dane dotyczące zachodzących zmian w ostatnich dziesięciu latach wykazują jednak największy wzrost publikacji z pojęciem „intellectual disability” w naukach pedagogicznych, gdzie, co prawda w 2005 roku przeważało jeszcze używanie pojęcia „mental retardation”, jednak liczba rekordów z badanymi pojęciami zbliżyła się do siebie. Tak dużych zmian nie odnotowano w żadnej z pozostałych baz (tabela 3).

Tabela 3

Występowanie pojęć angielskojęzycznych w wybranych bazach, z uwzględnieniem charakteru bazy oraz czasu wydania publikacji

Lp.	Nazwa bazy	Charakter bazy	Czas wydania publikacji zawierającej pojęcie	Liczba rekordów zawierająca pojęcie
								„mental retardation”	„intellectual disability”
			1.	Academic Search Premier	wielo-dyscyplinarna	do XI 2005	7.124	1.707
						I-XI 1995	252	5
						I-XI 2005	887	295
			2.	MasterFILE Premier	wielo-dyscyplinarna	do XI 2005	2.170	137
						I-XI 1995	139	3
						I-XI 2005	146	33
			3.	ERIC	nauki pedagogiczne	do XI 2005	16.091	607
						I-XI 1995	279	37
						I-XI 2005	83	69
			4.	MEDLINE	nauki medyczne	do XI 2005	44.816	810
						I-XI 1995	1.073	11
						I-XI 2005	965	103
Ogółem: do XI 2005 I-XI 1995 I-XI 2005				70.201	3261
								1.743	56
								2.081	500

Uzupełnieniem danych zebranych w trzech powyższych tabelach jest analiza słownictwa tytułów czasopism ukazujących się współcześnie z zakresu upośledzeń umysłowych. Uwzględniono jedynie periodyki naukowe angielskojęzyczne o szerokim zasięgu. Okazuje się, że w większości z nich w tytułach występuje bardziej tradycyjne pojęcie „mental retardation” (sześć czasopism), jednak jedna trzecia z nich już używa określenia „intellectual disability” (tabela 4). Tak, więc istnieje tutaj podobna tendencja jak w analizowanych wcześniej zasobach internetowych piśmiennictwa ogólnego i naukowego.

Tabela 4

Uwzględnianie poszczególnych pojęć w tytułach czasopism naukowych (1.12.2005)

Pojęcie
„mental retardation”	„intellectual disability”
„American Journal on Mental Retardation” „Education and Training in Mental Retardation” „International Review of Research in Mental Retardation” „Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews” „Educational and Training in Mental Retardation and Developmental Disabilities” „Mental Retardation”	„Journal of Intellectual Disability Research” „Journal of Intellectual and Developmental Disability” „Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities”

Podsumowanie

Niniejszy artykuł dotyczy zagadnienia związanego z nomenklaturą współcześnie stosowaną na obszarze badań nad upośledzeniem umysłowym. Analizie poddano problem częstości występowania w zasobach internetowych pojęć „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” i „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”. Przeanalizowane piśmiennictwo o charakterze ogólnym i naukowym pozwoliło na sformułowanie następujących stwierdzeń.

W piśmiennictwie ogólnym międzynarodowym równie często używa się obecnie pojęcia „upośledzenie umysłowe (mental retardation)' jak i „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”. Nie dotyczy to jednak tekstów ogólnych polskojęzycznych, które w zdecydowanej większości posługują się jeszcze pojęciem „upośledzenie umysłowe”.

Dane dotyczące piśmiennictwa akademickiego wskazują jednocześnie, iż w języku naukowym zdecydowanie częściej używa się pojęcia „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” niż pojęcia „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”. W tytułach międzynarodowych periodyków z zakresu pedagogiki specjalnej również częściej występuje nazwa „upośledzenie umysłowe (mental retardation)”.

W ostatniej dekadzie coraz częściej zastępuje się pojęcie „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” określeniem „niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)”. Najdynamiczniej zjawisko to zaobserwowano w naukach pedagogicznych i zbliżonych do nich, natomiast najwolniej w naukach medycznych.

Konkluzje tego artykułu należy traktować jedynie jako informacyjne, jednak pozwalają one na pewną orientację we współczesnych tendencjach terminologicznych analizowanego zagadnienia.

Bibliografia:

• Kowalik S., (2005) Psychologia niepełnosprawności umysłowej [w:] Psychologia kliniczna, Tom 2 (red.) H. Sęk, 462 Warszawa

• Marek- Ruka M., (2002) Przyczyny chaosu terminologicznego w pedagogice specjalnej [w:] Forum pedagogów specjalnych XXI wieku. Tom I ( red.) J. Pańczyk Łódź.

• Pańczyk J., (2002) Terminologia w pedagogice specjalnej na początku XXI wieku [w:] Forum pedagogów specjalnych XXI wieku. Tom I ( red.) J. Pańczyk, Łódź.

• Podgórska - Jachnik D.,(2002) Oczekiwania wobec systemu terminologicznego w pedagogice specjalnej jako semantycznej wykładni wieloaspektowości problematyki niepełnosprawności [w:] Forum pedagogów specjalnych XXI wieku. Tom I ( red.) J. Pańczyk, Łódź.

• Tomasik E., (1997), Przegląd współczesnych problemów pedagogiki specjalnej, [w:] Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej, (red.) E. Tomasik, Warszawa

• Żuraw H., (2002) Konstrukty pojęciowe w pedagogice specjalnej [w:] Forum pedagogów specjalnych XXI wieku. Tom I ( red.) J. Pańczyk, Łódź.

http://biblioteka.ukw.edu.pl

http://into.pl

http://search.epnet.com/

http://web35.epnet.com/

4

---