Prof. dr hab. Zbigniew Naworski

Wykaz pytań egzaminacyjnych z Historii administracji

I. Zagadnienia ogólne, administracja europejska

1. Pojęcie i cechy nowożytnej biurokracji.

2. Cechy charakterystyczne XIX-wiecznej administracji.

3. Zasada terytorializmu i resortowości w administracji.

4. Zasada centralizacji i decentralizacji w administracji.

5. Zasada koncentracji i dekoncentracji w administracji.

6. Zasada hierarchicznego podporządkowania w administracji.

7. Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa w administracji.

8. Granice działalności administracyjnej.

9. Charakterystyka monarchii absolutnej.

10. Cechy charakterystyczne światłego absolutyzmu.

11. Monarchia konstytucyjna i jej rodzaje.

12. Konstytucyjna monarchia ograniczona a monarchia parlamentarna - różnice i

podobieństwa.

13. Republika i jej rodzaje.

14. Republika prezydencjalna a parlamentarna - różnice i podobieństwa.

15. System rządów autorytarnych - charakterystyka.

16. System rządów parlamentarno-gabinetowych - charakterystyka.

17. Charakterystyka państw totalitarnych (faszyzm i komunizm).

18. Administracja centralna i terytorialna przełomu XVIII i XIX w. na przykładzie

Francji, Rosji, Austrii i Prus.

19. Geneza i istota samorządu terytorialnego i jego pierwsze instytucje na przykładzie

Anglii, Francji i Prus.

20. Reformy administracji centralnej i lokalnej w XIX w. na przykładzie Prus, Rosji i

Austrii.

21. Typy sądownictwa administracyjnego w Europie w XIX wieku na przykładzie

Francji, Prus i Austrii

II. Historia administracji na ziemiach polskich.

1. Komisje rządowe w czasach stanisławowskich.

2. Rada Nieustająca.

3. Reformy administracji na Sejmie Czteroletnim

4. Administracja centralna w Konstytucji 3 Maja.

5. Straż Praw w Konstytucji 3 Maja.

6. Administracja centralna w Księstwie Warszawskim.

7. Pozycja i kompetencje monarchy w Księstwie Warszawskim.

8. Rada Stanu i ministrowie w Księstwie Warszawskim.

9. Administracja terytorialna i samorząd w Księstwie Warszawskim.

10. Administracja centralna i lokalna w Królestwie Polskim doby konstytucyjnej.

11. Pozycja i kompetencje monarchy w Królestwie Polskim w latach 1815 - 1914.

12. Rada Stanu i Rada Administracyjne w Królestwie Polskim doby konstytucyjnej.

13. Ewolucja podziału administracyjnego Królestwa Polskiego w latach 1815 - 1914.

14. Władze centralne Wolnego Miasta Krakowa.

15. Administracja i samorząd w zaborze pruskim w XIX wieku.

16. Status Wielkiego Księstwa Poznańskiego w monarchii pruskiej w XIX wieku.

17. Administracja w zaborze rosyjskim w okresie międzypowstaniowym i po powstaniu

styczniowym.

18. Władze autonomiczne i rządowe w Galicji w II poł. XIX wieku.

19. Dzielnicowe organy władzy państwowej na ziemiach polskich w latach 1916 - 1919.

20. Administracja centralna w II Rzeczypospolitej.

21. Klasyfikacja i rodzaje administracji terytorialnej w II Rzeczypospolitej.

22. Rządowa administracja zespolona w II Rzeczypospolitej.

23. Rządowa administracja niezespolona w II Rzeczypospolitej.

24. Administracja samorządowa w II Rzeczypospolitej.

25. Administracja ziem polskich pod okupacją w latach II wojny światowej.

26. Polskie Państwo Podziemne.

27. Cywilne organy Polskiego Państwa Podziemnego.

28. Pion wojskowy Polskiego Państwa Podziemnego.

29. Komunistyczne organy władzy i administracji w latach II wojny światowej.

30. Administracja centralna w latach 1944 - 1947.

31. Administracja centralna w latach 1947 - 1952.

32. Administracja terenowa i samorząd w latach 1944 - 1950.

33. Administracja terenowa w latach 1950 - 1972.

34. Reformy administracyjne w latach 1972 - 1975.

Zagadnienia ogólne, administracja europejska

1.Pojęcie i cechy nowożytnej biurokracji

Administracja to ta część funkcji państwa, która nie jest stanowieniem prawa i wymierzaniem sprawiedliwości.

Administracja w znaczeniu funkcjonalnym to szeroko rozumiana działalność organizatorska państwa.

Prawdziwa administracja zaczęła się tworzyć w czasach monarchii absolutnej.

Zasada biurokratyzmu - pojawiła się w okresie monarchii absolutnej w związku z potrzebą specjalizacji i fachowości aparatu urzędniczego, na którym opierał się zarząd państwem. Stanowiła ona hierarchiczną organizację, opartą na zależności służbowej między zwierzchnikiem a podwładnym. Cechą charakterystyczną było pobieranie przez personel stałego wynagrodzenia pieniężnego. Przy obsadzie stanowisk kierowano się przede wszystkim kryterium kwalifikacji, co powodowało powierzanie urzędów także osobom nie należącym do warstw uprzywilejowanych. Pozwalało to władcom umocnić swą pozycję wobec arystokracji. Sprawowanie urzędu wiązało się też często z nabyciem szlachectwa (wykształciła się tzw. szlachta urzędnicza).

Niemiecki uczony Max Weber przypisywał systemowi biurokratycznemu następujące cechy:

1.Zawodowy charakter administracji

• powstaje zawód urzędnika, związany z określonym wynagrodzeniem, które stanowi podstawowe źródło utrzymania

• urzędnik powinien posiadać kompetencje (przygotowanie zawodowe)

2.Specjalizację w załatwianiu określonych kategorii spraw, a także związany z tym poziomy i pionowy podział pracy

• Poziomy podział pracy - polega na rozgraniczeniu zadań między urzędnikami lub całymi zespołami urzędników tego samego szczebla według jakichś kryteriów

• Pionowy podział pracy polega na podziale zadań między urzędników różnych szczebli

3.Hierarchiczność struktury władzy - zakłada podległość urzędników bądź całych zespołów urzędniczych niższego szczebla wyższemu szczeblowi

• Podległość osobowa - uzależnienie od przełożonego (nagrody, kary, wysokość uposażenia)

• Podległość służbowa - urzędnik niższego szczebla ma obowiązek podporządkować się poleceniom urzędnika wyższego szczebla (wyjątek - gdy polecenie jest niezgodne z prawem)

4.Tworzenie norm generalnych - obowiązywanie generalnych reguł prawnych określających zachowanie urzędników (np. Kodeks postępowania administracyjnego)

2. Cechy charakterystyczne XIX-wiecznej administracji

1. Zasada resortowości

2. Zasada centralizacji i decentralizacji

3. Zasada koncentracji i dekoncentracji

4. Zasada hierarchicznego podporządkowania

5. Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa

6. Zasada biurokratyzmu

3. Zasada resortowości w administracji

• Nowy resortowy system organizacyjny przyjął się w większości państw europejskich już w XVIII wieku

• Wykonywanie administracji państwa podzielono pomiędzy niezależne od siebie struktury organizacyjne zwane resortami

• Początkowo na ich czele stawiano organy kolegialne a od XIX w jednoosobowo działających ministrów

• Początkowo wyodrębniono niewiele resortów (skarbowość, wojskowość), postępująca od XIX w rozbudowa struktur resortowych , przejawiająca się tworzeniem nowych organów obok już istniejących prowadziła do nadmiernego skomplikowania i zawiłości w obrębie aparatu centralnego, dublowania wieku czynności a w rezultacie do sporów kompetencyjnych. Przeciwdziałać temu miało koordynowanie działań różnych resortów na szczeblu centralnym (np. za pośrednictwem kolegialnej rady ministrów)

• Założona pierwotnie równość wszystkich resortów nie przetrwała długo bo dominującą rolę zaczął odgrywać resort skarbu i resort spraw wewnętrznych

4. Zasada centralizacji i decentralizacji w administracji

Chodzi tu o stosunki zachodzące między samymi organami administracji, w tym o stosunki łączące organy centralne lub wyższe jednostki organizacyjne administracji państwowej z organami niższego szczebla.

• Zasada centralizacji - oznacza skupienie decyzji w organach centralnych i naczelnych, podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym a także zakłada brak samodzielności organów niższego stopnia i ścisłe ich uzależnienie od struktur nadrzędnych, które kierują ich pracą

Na pojęcie centralizacji składają się zależności:

• służbowa - związana z upoważnieniem do wydawania poleceń służbowych

• osobowa - związana z decydowaniem o przyjęciu do służby i dysponowaniem osobą pełniącą funkcję w organie administracyjnym

Zasada centralizacji stosowana głównie była w absolutnych państwach policyjnych

• Zasada decentralizacji - oznacza brak podległości organów niższego stopnia organom wyższym i rozłożenie uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne i lokalne (terytorialne). Przyjmuje się tu domniemanie samodzielności i niezależności podmiotów.

W XIX w. podstawową formę decentralizacji stanowił samorząd, którego istotą było powierzenie zarządu sprawami publicznymi samym zainteresowanym, czyli zrzeszeniu obywateli.

• Decentralizacja prawna - organ wyższego szczebla nie ma możliwości bezpośredniej ingerencji w decyzje organu niższego gdyż organ niższy nie jest podległy ani służbowo ani osobowo organowi wyższemu

• Decentralizacja faktyczna - organ wyższego szczebla przyjmuje zasadę unikania wnikania w decyzje organu niższego, albo nie zajmuje stanowiska bo jest niefachowy

5. Zasada koncentracji i dekoncentracji w administracji

Zasada koncentracji - mamy z nią do czynienia wówczas, gdy kompetencje przyznane administracji mają być spełniane przez szczeble wyższe, zwłaszcza szczebel centralny. Następuje wówczas skupienie prawa do decyzji w ręku jednego organu np. ministra, wojewody, gubernatora

Zasada dekoncentracji - polega na powierzeniu kompetencji administracyjnych dotyczących jednej dziedziny większej liczbie organów administracyjnych lub przekazaniu uprawnień organom terytorialnym (dekoncentracja terytorialna). Taka sytuacja prowadzi do rozłożenia prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czynniki, niezależnie od tego, czy organy niższego stopnia mają jakikolwiek zakres niezależności od organów nadrzędnych.

Najczęściej obie te zasady wzajemnie się przenikają i w praktyce o koncentracji czy dekoncentracji w administracji mówimy wówczas, gdy mamy do czynienia z przewagą jednego z tych elementów.

6. Zasada hierarchicznego podporządkowania w administracji

Ze względu na powiązania pomiędzy organami administracji a zwłaszcza na zakres podporządkowania organów niższego szczebla organom nadrzędnym najwcześniej wykształconą zasadą organizacyjną była zasada hierarchicznego podporządkowania.

W czasach nowożytnych stosowano te zasadę najpełniej w monarchiach absolutnych.

• Panujący albo upoważnieni przez niego urzędnicy centralni decydowali o obsadzie stanowisk, awansach, karach, odpowiedzialności służbowej itp.

• Wydawali też w stosunku do organów niższego szczebla wiążące polecenia i dyrektywy w odniesieniu do całego zakresu ich działania

• niewykonanie polecenia służbowego narażało urzędnika na różnorakie sankcje, do usunięcia ze stanowiska włącznie

• cechą charakterystyczną był także brak prawnej niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych

System administracji oparty na zasadzie hierarchicznej zależności był charakterystyczny dla Francji napoleońskiej oraz krajów czerpiących z niej wzory ustrojowe, zwłaszcza Księstwa Warszawskiego.

7. Zasada kolegialności i jednoosobowego kierownictwa w administracji

Początkowo prymat wiodła zasada kolegialności. Uważano, że organy kolegialne wykluczają korupcję a ich decyzje będą bardziej przemyślane. Z czasem okazało się, że działalność organów kolegialnych powodowała przewlekłość w załatwianiu spraw a ponadto nie było jasno określonej odpowiedzialności za wydane decyzje.

Napoleon wprowadził zasadę jednoosobowości, która spowodowała znacznie sprawniejsze zarządzanie i jasna odpowiedzialność ale ułatwiła korupcję.

Kolegialność i jednoosobowość należy rozpatrywać w dwóch aspektach:

• strukturalnym - ma charakter ilościowy (zależy od liczby osób tworzących dany organ)

• funkcjonalnym - odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy lub jednostki.

Uznanie organu za w pełni kolegialny lub w pełni jednoosobowy wymaga spełnienia obu aspektów jednocześnie.

Zasada kolegialności - cecha charakterystyczna dla administracji XVII I XVIII w. w monarchiach absolutnych i republikach- decyzje podejmowane były wówczas większością głosów członków obecnych na posiedzeniu organu administracyjnego.

Zasada jednoosobowości - wprowadzona na szeroką skalę w początkach XIX w. pod wpływem rozwiązań przyjętych we Francji - polega na ześrodkowaniu całego zakresu przekazanej władzy oraz powierzeniu wyłącznego prawa podejmowania decyzji jednej osobie np. stojącemu na czele resortu ministrowi, który rozstrzyga sprawy sam lub za pośrednictwem swoich podwładnych (w każdym wypadku ponosząc odpowiedzialność za zapadłe rozstrzygnięcia).

8. Granice działalności administracyjnej

Od XIX w., w związku z poddaniem administracji rządom prawa, granice działalności administracyjnej określały dwie nowe zasady:

1. Zasada legalności (praworządności) - polega na związaniu administracji prawem - próby wprowadzenia tej zasady pojęto już w schyłkowej fazie monarchii absolutnej , a dopiero XIX w. wprowadził wymóg zgodności aktów administracyjnych z ustawami oraz stojące na straży tej zgodności sądownictwo administracyjne

2. Zasada odpowiedzialności za wyrządzone szkody - zasada ta pojawiła się również w XIX w. i dotyczyła szkód wyrządzonych obywatelom zarówno przez urzędników jak i przez państwo w związku z wykonywaniem jej funkcji.

W monarchii absolutnej nie było mowy o tego typu odpowiedzialności, dopiero francuska doktryna rewolucyjna uznała, że obowiązek odszkodowawczy nie tylko gwarantuje lepszą ochronę interesów obywateli, lecz także wpływa korzystnie na sprawność funkcjonowania samego aparatu administracyjnego.

9. Charakterystyka monarchii absolutnej

Monarchia to ustrój polityczny lub forma rządów gdzie suwerenem jest jeden człowiek zwany monarchą. Monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio, jego funkcja jest zwykle dziedziczna a stanowisko nieusuwalne.

Monarchia absolutna charakteryzowała się:

1. Skupieniem w jednym ręku pełni władzy

2. Utożsamieniem osoby monarchy z najwyższym organem państwa

3. Władca absolutny był jednocześnie najwyższym ustawodawcą, wykonawcą praw i sędzią

4. Podległy królowi aparat administracyjny spełniał rolę w utrwaleniu i zabezpieczeniu jego nieograniczonej władzy

5. Król nie podlegał żadnym prawom poza boskimi i nie był też przed nikim odpowiedzialny

6. Król mógł kontrolować wszystkie dziedziny życia, w trosce o poddanych mógł decydować co jest dobre a co nie, gdyż był organem wszechwładnym

7. Działania administracji państwa były działaniami całkowicie uznaniowymi - poddani nie mieli nic do powiedzenia

8. Wydawane przez monarchę normy prawa administracyjnego wiązały tylko poddanych, nie wiążąc aparatu administracyjnego

9. Pojawił się aparat państwowy - kasta urzędnicza- na zasadach biurokratyzmu wykonywanie pracy w administracji zarezerwowane dla zawodowych urzędników

10. W administracji funkcjonuje zasada resortowości, hierarchicznego podporządkowania i kolegialności

11. Monarcha absolutny starał się podporządkować sobie religię obowiązującą w swoim państwie

10. Cechy światłego absolutyzmu

W drugiej połowie XVIII w. ukształtował się w Austrii i Prusach ustrój nazwany absolutyzmem oświeconym.

Pod wpływem idei Oświecenia władcy niemieccy wprowadzili wiele postępowych zmian:

• usprawniali i rozbudowywali aparat państwowy

• oddzielali władzę sądową od administracyjnej

• rozbudowywali policję

• popierali przemysł, handel, rolnictwo i szkolnictwo

• łagodzili stosunki poddańcze na wsi

• zakładali szkoły i manufaktury, kodyfikowali prawa

Np. reformy józefińskie w Austrii podporządkowywały całokształt życia religijnego państwu, wprowadzając cenzurę kazań, kontrolę nauczania w seminariach duchownych, politykę kasaty klasztorów i majątków zakonnych a nawet ingerencję w dziedzinę kultu religijnego.

Przeprowadzane na wielką skalę reformy administracji doprowadziły w konsekwencji do narodzin państwa policyjnego, krępującego wolność osobistą jednostki, bezbronnej wobec aparatu władzy państwowej Ideałem stawała się dobrze zorganizowana, wyposażona w szerokie kompetencje i oparta na zasadzie fachowości administracja, sprawna, szybka w działaniu, tania, i fachowa.

Reformy te, przy znamionach postępowości, w niczym nie ograniczały kompetencji władzy, przenosząc jedynie akcent na jej traktowanie w duchu posłannictwa „Osobiste rządy króla są jego moralnym obowiązkiem”

11. Monarchia konstytucyjna i jej rodzaje

Monarchia konstytucyjna to forma ustroju politycznego, w którym głową państwa jest monarcha, którego kompetencje są ograniczone przez konstytucję.

Konstytucja jest to najważniejszy dokument w państwie określający jego ustrój .

Pierwsze konstytucje powstawały w Europie i na świecie w nadzwyczajnych okolicznościach, w toku rewolucji lub walki o niepodległość.

Pierwszą na świecie była konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 r. . Miała ona formę spisanej ustawy posiadającej nadrzędny charakter i określającej podstawowe reguły ustroju państwa. Taka właśnie forma ustawy zasadniczej znalazła poparcie w innych krajach ( z wyjątkiem Anglii).

W XIX w konstytucje europejskie były przeważnie oktrojowane (nadawane) przez monarchów (np. Francuska Karta Konstytucyjna, Konstytucja Księstwa Warszawskiego). Konstytucje oktrojowane były aktami łaski i utrzymywały bardzo silną władzę monarszą, ale jednocześnie stanowiły wyraz jej samoograniczenia.

Poszczególne formy państwa konstytucyjnego różnicuje się ze względu na pozycję władz.

Monarchie konstytucyjne można podzielić na :

• Monarchie ograniczone - monarchie, w której władzę absolutnego dotychczas króla ogranicza zgromadzenie ustawodawcze lub niekiedy organ zastępujący parlament

• Monarchie parlamentarne - monarchie, w których kompetencje monarchy ograniczone są głównie do funkcji reprezentacyjnych a realną władzę sprawuje parlament i rząd. Jest formą rządów, w której uprawnienia monarchy i parlamentu są ściśle określone przepisami prawa

12. Konstytucyjna monarchia ograniczona a monarchia parlamentarna różnice i podobieństwa

Monarchia ograniczona

Monarchia parlamentarna

-odrzuca się zasadę suwerenności narodu -odrzuca koncepcję trójpodziału władzy -władza jest dualistyczna ( na czele stoi monarcha, obok niego istnieje rząd i parlament - we wzajemnych stosunkach między tymi trzema dominuje monarcha, który jest dziedziczny i nie ponosi żadnej odpowiedzialności) -monarcha ma pełnię władzy wykonawczej oraz współudział w ustawodawczej (każda ustawa parlamentu aby weszła w życie wymaga podpisu monarchy) -monarcha ma swoje własne uprawnienia ustawodawcze (prerogatywy np. dekrety) -monarcha powołuje rząd, który ponosi odpowiedzialność konstytucyjną oraz polityczną przed monarchą, ale nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej)

-opiera się na zasadzie suwerenności narodu -opiera się na zasadzie trójpodziału władzy (ustawodawcza, sądownicza, wykonawcza) -istnieje dualizm władzy wykonawczej (monarcha rząd) -wyraźnie różne są stosunki między monarchą, parlamentem i rządem -monarcha jest nieodpowiedzialny dlatego każdy akt prawny monarchy wymaga kontrasygnaty ministra -monarcha posiada uprawnienia osobiste (prerogatywy) - ograniczają się one do tych funkcji, które wynikają z pełnienia funkcji głowy państwa np. prawo łaski -monarcha pełni jednak głównie funkcje reprezentacyjne -monarcha powołuje rząd, (ale musi się on cieszyć zaufaniem parlamentu)który ponosi odpowiedzialność konstytucyjną ale i parlamentarną

13. Republika i jej rodzaje

Republika to ustrój państwa, w którym obywatele wybierają na określony czas najwyższe organy władzy, w szczególności parlament i prezydenta.

Rodzaje republik:

• Republika parlamentarna

• Republika prezydencjalna

• Republika mieszana - jest instytucją stosunkowo nową, występuje w państwach latynoamerykańskich,a w Europie - we Francji. Znajdują tu zastosowanie pewne rozwiązania republiki parlamentarnej i prezydencjalnej .

• jest prezydent posiadający bardzo silną pozycję i szereg prerogatyw ale obok istnieje rząd z premierem

• zastosowanie znajduje zasada suwerenności, zwierzchnictwa narodu i trójpodziału władzy

• rząd ponosi jednocześnie odpowiedzialność konstytucyjną, parlamentarną i polityczną

• rząd wykonuje politykę prezydenta i jest to rząd fachowców (ponadpartyjny)

• parlament może być jedno lub dwuizbowy

Istnieją następujące typy budowania izb wyższych:

• można przyjąć , że izba wyższa ma mieć charakter arystokratyczny

• może mieć charakter reprezentacyjny - wybory jak do izby niższej

Administracja terytorialna może występować w postaci:

• administracji rządowej

• administracji samorządowej

Istnieją dwa typy zarządu lokalnego:

• anglosaski - w Anglii od średniowiecza do dziś zarząd lokalny należy wyłącznie do organów samorządowych - samorząd jest wyłaniany przez społeczeństwo, jest on niezależny materialnie od władzy centralnej

• kontynentalny - na kontynencie samorząd pojawił się w XIX w. jako konceja społeczeństwa, pierwotnie wszędzie działała administracja rządowa a potem na szczeblach niższych a jeszcze później i na wyższych dano koncesję samorządową

14. Republika prezydencjalna a parlamentarna - różnice i podobieństwa

Republika parlamentarna

Republika prezydencjalna

-władza wykonawcza sprawowana jest przez kolegium (7-osobowa rada, z której co roku wybierany był przewodniczący) -rząd jest uzależniony od parlamentu -władza należy do prezydenta i rządu -funkcjonuje tu zasada suwerenności narodu i trójpodziału władzy - przewagę posiada parlament, prezydent ma pozycję słabą, głównie reprezentacyjną -każdy akt prezydenta wymaga kontrasygnaty -prezydent ma także prawo wydawania prerogatyw -prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną -prezydent powołuje rząd, który musi cieszyć się zaufaniem parlamentu -rząd ponosi odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną -parlament pełni funkcję ustawodawczą, kontrolną wobec rządu i elekcyjną bo wybiera prezydenta

-władza wykonawcza należy wyłącznie do prezydenta - pełni on też funkcję premiera -nie istnieje Rada Ministrów, prezydent mianuje członków rządu i kontaktuje się z nimi indywidualnie -funkcjonuje tu zasada suwerenności narodu i trójpodziału władzy -prezydent i członkowie rządu odpowiadają tylko konstytucyjnie -wzajemne relacje polegają na całkowitej niezależności ale z wpływem na drugą władzę (veto)

15. System rządów autorytarnych - charakterystyka

Państwa autorytarne występują głównie a państwach latynoamerykańskich i charakteryzują się:

• odrzucana jest zasada suwerenności narodu i zasada trójpodziału władzy

• przy wzajemnych relacjach między interesem jednostki i państwa racja przyznawana jest państwu

• interes państwa realizowany jest przez jednoosobowy organ władzy - głowę państwa, który kontroluje wszystkie pozostałe organy władzy

• głowa państwa posiada też szereg kompetencji ustawodawczych

• głowa państwa jest w żaden sposób nieodpowiedzialna

• prawa obywatelskie nie są uznawane za prawa przyrodzone, a ich realizacja jest uzależniona od zasług jakie obywatel realizuje na rzecz państwa

• istnieją partie polityczne, także opozycyjne, nie uczestniczą one jednak w życiu politycznym

• istnieje prasa ale poddawana cenzurze

• państwo ingeruje w gospodarkę - istotna cecha -etatyzm, kontrola przez odpowiednich urzędników

16. System rządów parlamentarno-gabinetowych - charakterystyka

- parlament a przynajmniej izba poselska powoływany jest w wyborach powszechnych

-kompetencje głowy państwa (konstytucyjnego monarchy, wybieralnego prezydenta) oraz szefa rządu (premiera) są wyraźnie oddzielone. mówi się wręcz o dualizmie władzy wykonawczej

- kompetencje głowy państwa są skromne i ograniczają się do reprezentowania państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, a niekiedy umożliwiają podejmowanie działań arbitrażowych w sporach miedzy organami władzy państwowej (np. rządem i parlamentem)

-parlament przy udziale głowy państwa kreuje rząd, który jest centralnym organem władzy wykonawczej

- rząd, jako całość oraz poszczególni jego ministrowie podlegają politycznej odpowiedzialności przed

Parlamentem i mogą być odwołani przed upływem kadencji na podstawie parlamentarnego wotum

nieufności

-egzekutywie przysługuje prawo rozwiązania parlamentu( zwykle izby poselskiej) w czasie trwania

kadencji, połączone z obowiązkiem natychmiastowego rozpisania nowych wyborów

- egzekutywie przysługuje prawo uczestnictwa w procesach ustawodawczych, realizowane przez

bezpośrednie inicjatywy ustawodawcze

17. Charakterystyka państw totalitarnych (faszyzm i komunizm)

Państwo faszystowskie

Cechy charakterystyczne:

• Państwo totalitarne, wykluczające istnienie innych sił politycznych (system monopartyjny)

• Funkcje partyjne są jednocześnie funkcjami państwowymi (tworzą jedność)

• Cechą charakterystyczną jest militaryzm (uprzywilejowana pozycja armii, tworzenie różnego rodzaju organizacji kobiecych, dziecięcych o charakterze paramilitarnym)

• Państwo policyjne (policja polityczna kontroluje wszystkie dziedziny życia)

• Państwo silnie scentralizowane, wykluczające istnienie organizacji obywatelskich

• Idea wodzostwa (wola wodza i jego dyrektywy tworzą prawo)

• Ideologia elitarystyczna (historię tworzą wybitne jednostki, a społeczeństwo jest „nawozem” historii)

• W gospodarce obowiązuje zasada korporacjonizmu (są tworzone przymusowe korporacje, wyklucza się strajki i wystąpienia)

• Ekspansjonizm militarny, szowinizm i demagogia społeczna

• Nazizm dodał jeszcze teorię rasizmu i przestrzeni życiowej.

Państwo komunistyczne

Cechy charakterystyczne :

• Państwo totalitarne wykluczające istnienie opozycji politycznej

• W tym państwie (z wyjątkiem Kuby i Związku Radzieckiego) może istnieć system wielopartyjny, ale partia komunistyczna jest partią hegemonistyczną

• Funkcje partyjne i państwowe są rozdzielone

• Władza jest sprawowana przy pomocy terroru policyjnego

• Policja ma uprzywilejowaną pozycję (nie jest to jednak państwo zmilitaryzowane)

• Władza państwowa sprawuje kontrolę nad prasą, radiem, środkami artystycznego wyrazu

• Państwo ateistyczne (nie jest neutralne światopoglądowo) stara się zlikwidować religię

• Państwo nie tolerujące własności prywatnej

• Państwo przejmuje całkowitą kontrolę nad gospodarką poprzez upaństwowienie przemysłu i rolnictwa (stara się ograniczyć do minimum własność prywatną)

• Obowiązuje gospodarka planowa (system nakazowo-rozdzielczy)

• Idea wodzostwa oficjalnie nie występuje

• Wszelkie posunięcia polityczne i gospodarcze są uzasadnione interesem klasowym

• W systemie tym nie istnieje bezrobocie (osoby uchylające się od pracy uważane są za przestępców)

18., 19., 20. Reformy terezjańsko-józefińskie w monarchii habsburskiej

Miały miejsce za czasów panowania cesarzowej Marii Teresy oraz jej syna Józefa II tj. w latach od 1740 r. do 1790 r.

Posiadłości Habsburgów obejmujące rozległe terytoria ( m. in. Kraje alpejskie, Królestwo Czech wraz z Morawami i Śląskiem, królestwo Węgier z Chorwacją a po 1772 r. także część ziem polskich zwanych Galicją) nie posiadały jednolitej administracji. Zarząd oparty był na instytucjach powstałych jeszcze przed zjednoczeniem tych ziem przez Habsburgów. Dopiero wydana w 1713 r. przez Karola VI Tzw. „Sankcja pragmatyczna” poza uregulowaniem porządku dziedziczenia na zasadzie primogeniury (najstarszy potomek) uznawała całą monarchię za „nierozerwalną i niepodzielną całość” , co umożliwiło wprowadzenie jednolitej (z wyjątkiem Węgier) organizacji władz państwowych - kolegialnych i opartych na podziale rzeczowym (resortowym) . Reformy zostały przeprowadzone przez następczynię Karola VI - cesarzową Marię Teresę i jej syna Józefa II.

Przeprowadzone reformy zarządu służyły przede wszystkim interesom państwa absolutnego

Cechą charakterystyczną tego okresu było to, że administracja została oparta na zasadach centralizmu i biurokratyzmu a ponadto wprowadzono wyraźny rozdział między administracją i sądownictwem.

Administracja w monarchii habsburskiej na przełomie XVIII i XIX wieku

Administracja centralna

Zarząd centralny powierzono pięciu kolegialnie zorganizowanym instytucjom resortowym

1. Nadworna Rada Wojenna - zajmowała się sprawami zarządu wojskiem

W połowie XVIII w podzielona została na trzy wydziały

• Do spraw rekrutacji, kwaterunku i zaopatrzenia w żywność

• Do spraw sądowniczych

• Ekonomiczny

• Nadworna Izba Skarbowa - zajmowała się sprawami finansów państwa czyli tzw. zarządem skarbu

Dla kontroli nad rachunkowością w 1762 r. utworzono ponadto Nadworną Izbę Rachunkową

3. Kancelaria Stanu - sprawowała zarząd dworu monarszego oraz spraw zagranicznych

4. Najwyższa Izba Sprawiedliwości - pełniła funkcję naczelnego zarządu wymiaru sprawiedliwości a zarazem sądu najwyższego

5. Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko-Austriacka - zajmowała się sprawami zarządu wewnętrznego czyli administracji. Podzielona była na 13 departamentów odpowiadających resortom administracji państwowej

Ponadto w 1761 r. powołano do życia Radę Stanu jako organ doradczy monarchy, a także kontrolujący wszystkie władze w państwie. Instytucja ta opiniując działalność organów centralnych na potrzeby panującego zapewniała jednolity, oparty na wspólnych zasadach, kierunek zarządu spraw publicznych.

Administracja lokalna

Reformy terezjańsko-józefińskie wprowadziły także w 1763 r. jednolity zarząd na szczeblu lokalnym (oprócz Węgier). Kraj podzielony został na:

1. Gubernie - w liczbie 6, na czele których stali gubernatorzy ( lub w przypadku mniejszych jednostek zwanych starostwami - starostowie krajowi) mający do pomocy radców gubernialnych.

Gubernatorów wyposażono w szerokie uprawnienia, z wyłączeniem spraw skarbowych.

Gubernie dzieliły się na :

2. Cyrkuły - na czele stali starostowie obwodowi - podlegali oni bezpośrednio gubernatorom.

Do kompetencji starostów należały sprawy zarządu oraz policja bezpieczeństwa, ogniowa, targowa, przemysłowa, szkolna, z czasem także zaciąg do wojska

3. Miasta - otrzymały w 1782 r. stosunkowo szeroki samorząd sprawowany przez wydział miejski i magistrat z burmistrzem.

Magistrat dzielił się na trzy senaty : dwa z nich zajmowały się sądownictwem a trzeci gospodarką miejską

4. Dominia - utworzone w 1784 r. stanowiły zwierzchności gruntowe podlegające władzy pana.

Posiadały one pewien zakres samorządu z mianowanym przez pana wójtem oraz przysiężnikami. Zarządzali oni majątkiem gromadzkim i sprawowali sądownictwo polubowne.

Do wykonywania zleconych przez cyrkuł funkcji administracyjnych ustanowiono urząd mandatariusza - mianowanego i opłacanego przez właściciela wsi.

Reformy zarządu w Prusach w XVIII wieku

Posiadłości Hohenzollernów od początku XVII wieku rozległe terytorialnie nie stanowiły zwartej całości i nie posiadały jednolitej i scentralizowanej administracji.

Zunifikowanie zarządu państwem umożliwiło dopiero powstanie Królestwa Prus, co miało miejsce w 1701 r

Głównymi autorami reformy administracji państwa, ale także jego potęgi militarnej byli kolejni władcy Prus : Fryderyk Wilhelm I oraz jego syn Fryderyk II Wielki, którzy rządzili w latach 1713 - 1786.

Administracja oparta na nowej zawodowej kaście urzędników rekrutowanych także spoza stanu szlacheckiego zorganizowana została zgodnie z założeniami epoki : sprawna, szybka w działaniu i fachowa.

Administracja w Prusach w II połowie XVIII wieku

Król w Prusach sprawował rządy osobiste. Koordynował całą działalność podległych mu ministrów. Przyjmował ich raporty lecz decyzje podejmował sam w formie nakazów gabinetowych bądź marginaliów będących odręcznymi decyzjami władcy.

Przez pewien czas funkcjonowała w Prusach u boku króla Tajna Rada Stanu, jednak z uwagi na niechęć monarchy szybko zaczęła tracić na znaczeniu i ostatecznie została zniesiona przez Fryderyka II.

Administracja centralna

Centralne, kolegialnie zorganizowane instytucje resortowe oparte zostały na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Nie utworzono jednak jednego organu rządowego, lecz na początku XVIII wieku powołano trzy ministerstwa.

1. Generalny Dyrektoriat - powstał z połączenia Generalnego Komisariatu Wojny z Generalną Dyrekcją Finansów - obradował pod przewodnictwem króla i zajmował się sprawami administracji (policji), wojska oraz finansów.

Wewnętrznie dzielił się na pięć tzw. realnych departamentów, na których czele stali ministrowie. Rozdział kompetencji pomiędzy poszczególne departamenty oparty był jeszcze częściowo na kryterium terytorialnym a częściowo już na rzeczowym (nowocześniejszym).

Z czasem powstawały kolejne departamenty. Te nowe jednostki posiadały już charakter wyłącznie resortowy.

2. Ministerstwo Gabinetowe - utworzone w 1728 r. - zajmowało się sprawami zagranicznymi

3. Ministerstwo Sprawiedliwości - wyodrębnione od 1737 r. zajmowało się sprawami związanymi z wymiarem sprawiedliwości oraz sprawami wyznaniowymi

W praktyce pełna jedność zarządu państwowego realizowana była wyłącznie przez samego króla, w jego gabinecie (tzw. rządy gabinetowe), a ministrowie zachowywali jedynie uprawnienia czysto wykonawcze, o ściśle zakreślonych granicach.

Administracja lokalna

Scentralizowana i ujednolicona była również od XVIII w. administracja szczebla lokalnego, której struktura podporządkowana została potrzebom armii.

W latach 1713-1723 terytorium państwa podzielono na:

1. Departamenty Kamer - na ich czele stały organy kolegialne - Kamery Wojny i Domen ściśle podporządkowane Generalnemu Dyrektorium.

Do ich kompetencji należały sprawy administracji, wojska, policji bezpieczeństwa, podatkowe, leśne, zarządu dóbr państwowych oraz sądownictwo w sprawach skarbowych, budowlanych, policyjnych i innych.

Kamerom przewodniczyli mianowani przez króla prezydenci.

2. Powiaty na czele z landratami (starostami) mianowanymi przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę. Tym sposobem landrat reprezentował interesy zarówno monarchii jak też zgłaszającej go do urzędu szlachty.

Organem nadzorującym miasta byli mianowani przez króla radcy skarbowi, którzy kontrolowali całość administracji i gospodarki miejskiej

Reformy zarządu w Rosji za Piotra I i Katarzyny II

Panowanie Piotra I (1689-1725) wprowadziło Rosję do grona mocarstw europejskich. Przeprowadzonym reformom towarzyszyły sukcesy militarne odnoszone w toku wojny północnej, jak również zapoczątkowany jeszcze w XVII wieku rozrost terytorialny.

Wprowadzone przez Piotra I zmiany objęły niemal wszystkie dziedziny życia. Oprócz reform administracji państwowej, także wojsko, gospodarkę, oświatę i kulturę, cerkiew, finanse i wreszcie obyczaje.

Rozpoczęte reformy kontynuowała Katarzyna II ( 1762-1796) wprowadzając Rosję do kręgu monarchii oświeconych.

Administracja Rosji u schyłku XVIII wieku

Administracja centralna

Po zakończeniu wojny północnej w 1721 r. senat ogłosił Piotra I imperatorem (cesarzem) Wszechrosji. Tym samym Rosja stała się cesarstwem.

Cesarz był monarchą samowładnym, nie ponosił przed nikim odpowiedzialności, nie podlegał żadnemu prawu i niczyjej kontroli. Cesarz stał także na czele Kościoła prawosławnego. Po zniesieniu patriarchatu sprawował zarząd nad cerkwią poprzez podległy sobie Święty Synod.

Podobnie jak w innych monarchiach absolutnych administracja oparta została na zasadach centralizmu i biurokratyzmu.

1. W 1711 r. utworzony został Senat Rządzący - początkowo jako organ doradczy cesarza.

Kompetencje senatu jako najwyższej instytucji państwowej obejmowały szeroki zakres spraw : finanse i skarbowość, kontrolę wykonywania ustaw, a także ich opracowywanie, publikację dekretów cesarskich i komentarze do nich, handel zagraniczny, a przede wszystkim kontrolę nad administracją i sądownictwem oraz funkcję sądu najwyższego.

Przez pewien czas senat sprawował także zastępczo rządy w czasie nieobecności cesarza.

Senat posiadał własną kancelarię a także osobne urzędy. Należał do nich:

• Urząd fiskałów - sprawowali oni nadzór nad urzędnikami wszystkich szczebli i donosili o ich nadużyciach (wyznaczenie nagrody za donosicielstwo miało zwiększyć skuteczność działania fiskałów)

• W 1722 r. zorganizowano przy senacie prokuraturę z mianowanym przez cesarza generał-prokuratorem na czele. Urzędnik ten pełnił funkcję „oka monarchy” sprawując nadzór nad działalnością senatu i wykonywaniem jego zarządzeń. Prokurator generalny był jednocześnie naczelnikiem kancelarii senatu, zwoływał posiedzenia senatu i przewodniczył na nich. Poprzez podległych mu prokuratorów przy kolegiach i organach lokalnych sprawował nadzór i kontrolę nad administracją i sądownictwem w całym kraju.

W celu unowocześnienia zarządu państwem i oparcia go na zasadzie podziału resortowego Piotr I utworzył w latach 1717-1720 centralne instytucje zwane kolegiami. Na czele kolegium stał prezydent a ponadto zasiadali w nim wiceprezydent, radcy i asesorowie. Pierwsze 9 kolegiów stanowiły: 3 główne (wojskowe, marynarki i spraw zagranicznych), 3 gospodarcze (górnicze, przemysłowe i handlowe) i 3 finansowe (przychodów, rozchodów i kontroli). Jako dziesiąte ustanowiono kolegium sprawiedliwości.

Wszystkie kolegia zostały podporządkowane senatowi.

Katarzyna II w 1763 roku w celu usprawnienia pracy i szybszego załatwienia zaległych spraw zreorganizowała senat dzieląc go na sześć departamentów, ustanawiając przy każdym departamencie osobnego ober-prokuratora.

Po śmierci Piotra I w latach 1726-1730 funkcjonowała ponadto Najwyższa Tajna Rada, będąca organem doradczym władcy, która w praktyce za panowania Katarzyny I przejęła faktyczną władzę podporządkowując sobie najwyższe organa władzy jak senat i kolegia.

Administracja lokalna

Reformy tego szczebla administracji przeprowadzone zostały przez Piotra I w 1708 r.

1. Gubernie ( kraj podzielony został na 8 a później na 20 wielkich okręgów administracyjnych) - na czele stali gubernatorzy podlegający bezpośrednio senatowi. Posiadali oni rozległe kompetencje w zakresie wojskowości, skarbowości, sądownictwa i policji. Wyposażeni byli w niemal nieograniczoną władzę i byli najwyższymi przedstawicielami władzy centralnej w terenie.

2. Prowincje (w 1719 r. wprowadzono podział guberni na prowincje) - na czele stali wojewodowie wyposażeni w szerokie uprawnienia i podlegali gubernatorom

3. Dystrykty ( najniższe jednostki administracyjne) - na czele komisarze ziemscy mający uprawnienia skarbowe i policyjne.

Kolejna reforma administracji przeprowadzona została przez Katarzynę II w 1775 r. kiedy to wydała „Ordynację o administracji guberni” zwiększającą liczbę guberni do 51. 1. W guberniach - gubernatorzy podporządkowani zostali bezpośrednio monarsze i senatowi. Poszerzono znacznie zakres ich władzy czyniąc ich odpowiedzialnymi za ogół spraw decydowanych na szczeblu gubernialnym poczynając od majątkowych a na sądowniczych kończąc.

2.Powołano zarządy gubernialne , doradczo-wykonawcze organy kolegialne przy gubernatorach, w których skład wchodzili oprócz gubernatora dwaj radcy i prokurator gubernialny

3.Gubernie podzielono na powiaty (ujezdy) - na ich czele stali wybierani przez szlachtę ziemscy isprawnicy (zwani też kapitanami) tworzący wraz z dwoma asesorami tzw. niższy sąd ziemski, będący organem administracyjno-policyjnym

W 1782 r. wydana została „Ustawa dobrego porządku” określająca zakres działania policji i sądownictwa policyjnego.

Funkcje policyjne w miastach sprawowali horodniczowie, w miastach stołecznych oberpolicmajstrzy, zaś w miastach, w których stacjonowały garnizony komendanci.

W 1785 r. powołany został przez Katarzynę II samorząd szlachecki, którego organami były gubernialne i powiatowe zgromadzenia szlachty wybierające gubernialnych bądź powiatowych marszałków szlachty a także isprawników w powiatach. Zwiększyło to wpływ szlachty na administrację lokalną.

Reformy administracyjne we Francji w czasie rewolucji francuskiej

W wyniku kryzysu społecznego i politycznego u schyłku XVIII stulecia doszło we Francji do obalenia monarchii absolutnej.

Spowodowało to wiele przeobrażeń, także w zakresie ustroju państwa. Podstawę tych przeobrażeń stanowiła uchwalona w 1789 r. „Deklaracja praw człowieka i obywatela, według której tworzono nowy system prawa państwowego oraz podwaliny ustroju demokracji burżuazyjnej.

Był to także moment zwrotny w rozwoju nowoczesnej administracji. Wprowadzenie zasady praworządności spowodowało konieczność oparcia zarówno działalności jak i struktury organów administracyjnych na prawie. Jednocześnie nieodzowne się stało uregulowanie przepisami prawa stosunków pomiędzy obywatelem a organem administracji.

Powołana do życia w 1789 r. Konstytuanta podjęła prace nad reformą administracji terytorialnej dostosowanej do nowych warunków i kształtowanej stosownie do przyjętej maksymy uznającej Francję za „jedno i niepodzielne” ciało. Miała to być administracja prosta i jednolita, oparta na racjonaliźmie nie zaś na tradycji, pozbawiona różnic wynikających z przywilejów i partykularyzmów lokalnych. Bardzo istotną cechą nowej administracji było także dostosowanie jej założeń do myśli oświeceniowej, w szczególności do idei suwerenności ludu i demokracji bezpośredniej.

Reforma administracji terytorialnej wprowadzona dekretem z 1789 r. tworzyła nowy oparty na kryteriach racjonalistycznych 4-stopniowy podział administracyjny państwa na:

1. Departamenty - na czele rady departamentalne-generalne (36 osobowe) - posiadały kompetencje ogólne dotyczące wszystkich spraw o zasięgu departamentalnym zarówno administracyjnych jak i sądowniczych (np. sprawy skarbowe, bezpieczeństwa, wyznań, szkolnictwa, komunikacji itp.)

2. Dystrykty (zlikwidowane w 1795 r) - na czele rady dystryktu (12 osobowe) - zajmowały się rozdziałem podatków pomiędzy gminy, sprawami pomocy społecznej, wojska, tworzeniem list obywateli uprawnionych do głosowania

3. Kantony

4. Gminy - na czele rady municypalne (3-21 osób), ponadto istniały jeszcze rady generalne gminne(decydowały one w sprawach szczególnie istotnych dla gminy) - zajmowały się zarządzaniem dobrami i dochodami publicznymi, administrowaniem zakładami należącymi do gminy, a od 1791 r. prowadziły świeckie akta stanu cywilnego.

Organami wykonawczo-zarządzającymi rad były:

1. W departamentach - ośmioosobowe dyrektoriaty

2. W dystryktach - czteroosobowe dyrektoriaty dystryktu oraz syndykowie

3. W gminach - merowie, a oprócz mera w gminie wybierano syndyka gminnego, sekretarza oraz skarbnika

Administracja w czasach napoleońskich

Po zamachu stanu z 9 XI 1799 r. i objęciu rządów przez generała Napoleona Bonapartego rozpoczął się nowy etap w dziejach Francji. Po kilku latach dyktatorskich rządów nastąpił okres republiki

Ministrowie mianowani przez Napoleona przed nim też ponosili odpowiedzialność. Za naruszenie prawa mogli być sądzeni przez specjalny trybunał. Opracowywanie projektów prawa oraz sądownictwo administracyjne w drugiej instancji powierzono Radzie Stanu, której członkowie nominowani byli przez pierwszego konsula.

Okres rządów Napoleona I charakteryzował się licznymi reformami wewnętrznymi m.in. reforma administracji lokalnej, sądownictwa oraz kodyfikacja prawa.

Nową administrację wprowadzała ustawa z 17.II.1800 r. Zrywała ona z kolegialnością i obieralnością organów administracyjnych. Cała administracja oparta została na zasadach centralizmu, biurokratyzmu, podziału resortowego, hierarchiczności struktur oraz na zasadzie jednoosobowości. Wyposażała ona w uprawnienia władcze poszczególne osoby, nie zaś wieloosobowe organy.

Brak było w zasadzie całkowicie nowoczesnego samorządu terytorialnego.

Wprowadzono podział kraju na:

1. Departamenty - na czele stał prefekt, któremu podlegała niemal cała administracja (z wyjątkiem sądowej, szkolnej, wojskowej i pocztowej). Przy prefekcie utworzono radę prefekturalną, do której należało sądownictwo administracyjne I instancji (II instancją była Rada Stanu). Ponadto działała tu też rada departamentalna (generalna) jako organ doradczy i uchwalający, a zajmowała się sprawami rozkładu na okręgi podatków ich ściąganiem oraz sprawami lokalnymi.

2. Okręgi - na czele stał podprefekt podległy służbowo prefektowi i posiadający w związku z tym ograniczony zakres samodzielnego działania, a u jego boku działała rada okręgowa zajmująca się rozkładem podatków na gminy oraz opiniowaniem próśb gmin o ich obniżenie

3. Kantony - wyłącznie jako okręgi administracji skarbowej i sądowej

4. Gminy - na czele stał mer, który załatwiał bieżące sprawy administracji gminnej np. zarząd dobrami, dochodami i wydatkami gminy, utrzymaniem dróg , policji lokalnej) a także pełnił funkcję urzędnika stanu cywilnego. Do pomocy miał radę gminną.

Samorząd terytorialny we Francji w XIX w.

Rewolucja lipcowa 1830 r. zapoczątkowała we Francji przywracanie instytucji samorządu terytorialnego zlikwidowanego w czasach napoleońskich.

Ustawa gminna z 1831 r. wprowadziła zasadę powoływania rad municypalnych w drodze wyborów (przy utrzymaniu mera jako organu scentralizowanej administracji rządowej).

Z wyboru pochodzić miały także rady generalne i okręgowe.

Przełomowe znaczenie miało przyznanie gminom osobowości prawnej w 1837 r. co prowadziło do powstania własności komunalnej.

Za rządów III Republiki nastąpiła dalsza rozbudowa samorządu terytorialnego. Ustawy o administracji departamentalnej z 1871 r. i municypalnej z 1884 r. stworzyły system administracji terytorialnej, który przetrwał do lat osiemdziesiątych XX wieku.

W systemie tym samorządowy charakter otrzymały organy uchwałodawcze wszystkich szczebli oraz wykonawcze w gminach. Utrzymano dotychczasowy podział kraju na departamenty, okręgi, kantony i gminy. Samorządowe rady generalne wyposażono we władzę stanowiącą. Nadzór nad ich działalnością powierzono prefektom, Radzie Stanu oraz prezydentowi Republiki. Utworzono działające w sposób ciągły komisje departamentalne jako organy pomocnicze rad. Prefekci pozostali organami rządowej władzy wykonawczej oraz reprezentantami polityki rządu w departamencie.

Taki system przetrwał do roku 1982 .

Reformy administracji w Prusach w I połowie XIX wieku

Stworzony w Prusach w XVIII wieku system państwa policyjnego wymagał gruntownych reform. Tworzący się ustrój burżuazyjny a także przemiany jakie następowały w Europie po rewolucji francuskiej niosły za sobą konieczność przebudowy państwa.

Pierwszy etap reform zarządu centralnego i administracji lokalnej przeprowadzony został na początku XIX w. . Reformy te - obejmujące zagadnienia społeczne, skarbowość, sądownictwo, wojskowość i administrację - choć w założeniach swych postępowe nie godziły jednak w istotę absolutyzmu monarszego i nie prowadziły do powstania ustroju konstytucyjnego.

Administracja lokalna i samorząd w Prusach w I połowie XIX wieku

Administracja centralna

Przeprowadzona reforma zarządu centralnego, którego zasadniczym celem było ujęcie administracji państwa w jednolite formy organizacyjne oraz stworzenie podstaw do sprawnego nią kierowania likwidowała anachroniczny system kolegialności wprowadzając w to miejsce zasadę jednoosobowości.

W 1808 r powołano 5 odpowiedzialnych ministrów stojących na czele resortów: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych ( do tego ostatniego należała cała administracja kraju, nadzór nad szkolnictwem i kościołem ). Reorganizacja w 1850 r stworzyła dziewięć resortów ( spraw zagranicznych, finansów, handlu, rolnictwa, sprawiedliwości, wyznań wojny spraw wewnętrznych i domu królewskiego), po 1878 r przybyło ministerstwo robót publicznych.

Ministrowie sami kierowali resortami i byli za nie odpowiedzialni.

W 1810r wprowadzono urząd kanclerza, koordynującego i nadzorującego działalność ministerstw. Od 1814 r stał na czele Ministerstwa Państwa ( w składzie wszyscy ministrowie). Po 1822 r w miejsce kanclerza przewodnictwo rady objął prezydent ministrów ( od 1848 r premier). Utrzymywał się kolegialny system działania rady ministrów( równe stanowisko ministrów w stosunku do jej szefa , a przede wszystkim do króla, któremu ministrowie byli bezpośrednio podporządkowani. Mieli też bezpośredni do niego dostęp i prawo referowania spraw, za wiedzą premiera ). W 1817 r utworzono Radę Państwa będącą jedynie organem doradczym króla głównie w sprawach legislacyjnych .

Administracja lokalna W latach 1808 -1815 dokonano reorganizacji władz lokalnych, a w II połowie XIX w zorganizowano samorząd na szczeblach zarządu lokalnego.(najistotniejsze to :Ustawy: o ustroju powiatów - z 1872r, gmin miejskich -z 1853 r i gmin wiejskich - z 1891 r.) Od tej chwili administracja terytorialna sprawowana była przez fachowych urzędników będących pod kontrolą organów samorządowych.

W 1815 r wprowadzono jednolity system administracji terytorialnej. Kraj podzielono na:

1. Prowincje ( 10, po 1918 r-12 ), z nadprezydentami na czele. Przy nadprezydencie utworzono radę prowincjonalną , do której kompetencji należało współdziałanie w wydawaniu rozporządzeń policyjnych oraz zażaleń decyzji wydziału obwodowego).
   Organem uchwałodawczo - kontrolującym samorządu prowincjonalnego był sejm prowincjonalny na czele z marszałkiem, do którego kompetencji należały sprawy lokalne, oraz opiniowanie spraw przekazanych przez rząd. Sejm wybierał organ wykonawczo-zarządzający, którym był wydział prowincjonalny oraz dyrektora krajowego, reprezentującego wydział na zewnątrz i realizował jego uchwały. Nadzór nad samorządem prowincjonalnym sprawował nadprezydent prowincji.

Prowincje stanowiły jednostki administracji państwowej jak też samorządowe związki prowincjonalne

Prowincje dzieliły się na:

2. Rejencje z prezydentami rejencji ( mianowanymi przez króla ), byli to przedstawiciele ministra spraw wewnętrznych w powierzonych im obwodach. Z prezydentem rejencji współpracował wydział obwodowy złożony z prezydenta i członków mianowanych przez króla jak również wybieranych przez wydział prowincjonalny). Pełnił on funkcję sądu administracyjnego drugiej instancji. Rejencje pozostały wyłącznie jednostkami administracji rządowej, brak tu było organów samorządowych.

Kolejnym szczeblem podziału administracyjnego były:

3. Powiaty - na czele powiatowej administracji ogólnej stali landraci (starostowie), którym podlegały wszystkie sprawy administracji i policji powiatu.

Podstawowym organem samorządu był sejmik powiatowy, do którego kompetencji należały wszelkie uchwały w sprawach lokalnych oraz wybór delegatów do sejmu prowincjonalnego, jak również członków wydziału powiatowego.

Organem wykonawczym samorządu powiatowego, a zarazem organem kolegialnym administracji rządowej był wydział powiatowy, który sprawował nadzór nad samorządem gminnym, był też sądem administracyjnym pierwszej instancji.

Powiaty po roku 1872 otrzymały podwójną postać: okręgów administracji państwowej i poza tym związków powiatowych opartych na zasadach samorządności.

Najniższą jednostką administracyją i samorządową były:

4. 
   Gminy wiejskie i miejskie - były korporacjami prawa publicznego, którym powierzono samorząd we własnych sprawach, a także lokalną administrację państwową.

Samorząd

• Na czele organów wykonawczych samorządu powiatowego stali landraci ( starostowie ) mianowani przez króla z kandydatów przedstawionych przez sejmik powiatowy. Podlegały mu sprawy administracji i policji powiatu.. Podstawowym organem samorządu był sejmik powiatowy ( 25 członków wybieranych przez specjalne kolegia ( kurie ) na 6 lat, przewodniczył im landrat. Do kompetencji należało uchwalanie wszystkich uchwał w sprawach lokalnych oraz wybór delegatów do sejmu prowincjonalnego. Wydział powiatowy to organ wykonawczy samorządu powiatowego. Sprawował nadzór nad samorządem gminy, był też sądem administracyjnym pierwszej instancji.

• Gminy wiejskie i miejskie, były to korporacje prawa publicznego z powierzonym im samorządem we własnych sprawach i lokalną administracja państwową.

Organami gminy wiejskiej byli: przełożony ( naczelnik ) gminy wraz z ławnikami oraz przedstawicielstwo ( zgromadzenie) gminne, jako organ uchwałodawczo -kontrolujący.

Samorząd miejski powstał najwcześniej, w 1808r wprowadzono organy samorządowe, poddane kontroli państwowej. Rozbudowa funkcji samorządowych gmin miejskich nastąpiła w 1853 r. Organami samorządu były: rada miejska ( zgromadzenie miejskie )-organ uchwałodawczy sprawujący kontrolę nad organami wykonawczymi gminy tj. nad burmistrzem ( w większych miastach nadburmistrz ), wybierany przez radę miejską oraz powoływany przez tę radę magistrat, złożony z burmistrza i ławników. Kompetencje samorządu gminnego podzielono na własne i poruczone. Własne, służyły dobrobytowi ogółu, materialnemu interesowi i duchowemu rozwojowi jednostek a także tworzenie i wspomaganie zakładów służących temu celowi (rozbudowa dróg i środków komunikacji itp.)

Poruczony przez państwo zakres spraw obejmował zagadnienia administracji ogólnej, np. policję miejscową.

Na szczeblu gmin istniał tylko samorząd, na szczeblu powiatu doszło do zespolenia organów samorządu i administracji rządowej. Na poziomie rejencji była tylko administracja rządowa z kolegialnym i częściowo wybieralnym organem jakim był wydział obwodowy. Na szczeblu prowincji rozdział między samorządem a administracją rządową był niemal całkowity i prowadził do dualizmu obu form wykonywania władzy.

Reformy administracyjne w monarchii habsburskiej w XIX wieku.

W 1806 r. doszło do likwidacji Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Na skutek upadku I Rzeszy władcy Austrii utracili koronę cesarską rzymsko-niemiecką, lecz stworzyli dla siebie godność cesarską austriacką. W ten sposób doszło do utworzenia odrębnego Cesarstwa Austrii.

Do 1848 r. w Austrii pozostawiono ustrój administracyjny wprowadzony w ramach reform terezjańsko-józefińskich. Monarchia austriacka nadal rządzona była absolutnie. Całością spraw państwowych kierował osobiście cesarz, odbywający konferencje z urzędnikami tworzącymi ścisły gabinet. Na początku XIX wieku gabinetowi temu zaczął przewodniczyć minister odgrywający w praktyce rolę zbliżoną do premiera rządu. Utrzymano wszystkie istniejące wcześniej kolegialne instytucje. Nie nastąpiły również zmiany w kształcie administracji terytorialnej.

Dopiero kryzys monarchii w 1848 r. związany z wybuchem Wiosny Ludów, a także późniejsze wydarzenia łączące się z utratą posiadłości włoskich (w 1859 r.) oraz klęską poniesioną w wojnie z Prusami (w 1866 r.) i wystąpieniem Austrii ze Związku Niemieckiego przyniosły istotne zmiany.

25.04.1848 r. została ogłoszona przez cesarza konstytucja (zawieszona już w V 1848 r.). W III 1849 r. została oktrojowana przez nowego cesarza kolejna konstytucja, na mocy której całe państwo zostało ogłoszone jednolitą całością. W 1851 r. została ona jednak uchylona i nastąpił powrót do rządów absolutnych.

Upadek tych rządów nastąpił dopiero w 1859 r.. Powołano wtedy na stanowisko ministra stanu polityka Agenora hr. Gołuchowskiego, z którego inicjatywy wydany został „Dyplom październikowy”, który tworzył podstawy autonomii krajów koronnych poprzez wprowadzenie instytucji sejmów krajowych. „Dyplom październikowy” zastąpiony został w 1861 r. „Patentem lutowym” i od tego momentu w Austrii zostały wprowadzone rządy konstytucyjne. Dalsze zmiany nastąpiły w 1867 r. - doszło do przekształcenia Austrii w dualistyczną monarchię austro-węgierską.

Władze autonomiczne i samorządowe w monarchii habsburskiej w II połowie XIX wieku

Administracja centralna

W 1848 r. likwidacji uległy dawne urzędy centralne. Utworzono w to miejsce ministerstwa wraz z Radą Ministrów, na której czele stał Prezes Rady Ministrów. Stworzony został system rządów gabinetowych.

Po 1867 r. powołano dwa odrębne trzy - dla krajów austriackich i węgierskich. Jedynie trzy resorty pozostawiono wspólne : spraw zagranicznych, wojny i finansów.

Wszyscy ministrowie powoływani byli i odwoływani przez cesarza, do niego też należało tworzenie nowych resortów.

W celu zapewnienia sprawnej administracji cesarz nie tylko kontrolował osobiście prace rządu oraz dbał o obsadę większości stanowisk urzędniczych w państwie, ale również odbywał częste podróże inspekcyjne.

Rządowa administracja lokalna

1. Austriacka część monarchii podzielona została w 1849 r. na 17 krajów koronnych. Na czele zarządu stał początkowo gubernator a następnie namiestnik. W mniejszych krajach władzę powierzono prezydentom krajowym.

Namiestnik był reprezentantem cesarza w terenie oraz szefem administracji rządowej w kraju.

Namiestnik sprawował swą władzę za pomocą urzędu zwanego namiestnictwem.

2. Kraje koronne dzieliły się początkowo na okręgi oraz powiaty, a od 1867 r. tylko na powiaty. Na czele powiatu postawiono starostę. Organem pomocniczym starosty było starostwo powiatowe.

Przekazując organom rządowym wyłącznie uprawnienia w zakresie władzy administracyjnej, przeprowadzono wówczas w pełni zasadę rozdziału administracji od sądownictwa.

Władze autonomiczne i samorządowe

„Patent lutowy” z 1861 r. wprowadził obok administracji rządowej działające władze autonomiczne w poszczególnych krajach koronnych oraz samorząd powiatowy i gminny.

1. Organami autonomii krajowej były Sejmy Krajowe i Wydziały Krajowe.

• Jednoizbowy Sejm Krajowy składał się z wirylistów (osób wchodzących do sejmu z tytułu piastowanej godności) oraz posłów wybieranych w systemie kurialnym. Na czele Sejmu Krajowego stał marszałek krajowy.

Kompetencje sejmu obejmowały:

• Zmiany przepisów Statutu Krajowego

• Sprawy kultury krajowej (rozumiane jako rolnictwo, leśnictwo, hodowla)

• Ustawodawstwo w sprawie publicznych budowli na koszt kraju

• Ustawodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczynnych utrzymywanych z funduszy krajowych

• Preliminarz budżetowy kraju

• Wydział krajowy składał się z marszałka krajowego jako przewodniczącego oraz z 6 członków wybieranych w połowie przez kurie wyborcze, w połowie przez sejm.

Był to organ wykonawczy sejmu a zarazem komisja sejmowa przygotowująca między innymi projekty ustaw. Wydział ten pełnił także funkcje w zakresie bieżącej administracji (m. in. majątkiem krajowym).

2. Organami samorządu powiatowego były:

• Rada powiatowa jako organ uchwałodawczo-kontrolujący

• Wydział powiatowy jako organ wykonawczo-zarządzający

Rada powiatowa wybierana była w systemie kurialnym na 6 lat. Wyłaniała ona ze swego grona wydział powiatowy, na czele którego stał marszałek powiatu zatwierdzany przez cesarza. Do zakresu działania rady należały sprawy komunikacji, zdrowia, bankowości itp.

Organy samorządu powiatowego sprawowały nadzór nad gminami.

3. Organami samorządu miejskiego były:

• Rada miejska będąca organem uchwalającym i nadzorującym

• Magistrat jako organ wykonawczo-zarządzający, na czele z burmistrzem, a w większych miastach prezydentem

4. Organami samorządu gmin wiejskich były

• Rada gminna będąca organem uchwalającym i nadzorującym

• Zwierzchność gminna będąca organem wykonawczo-zarządzającym

• Naczelnik gminy (wójt) jako jednoosobowy kierownik zarządu

Sprawy należące do kompetencji miast i gmin wiejskich obejmowały zarówno własny jak i poruczony zakres działania.

Do zakresu własnego należały sprawy zarządu majątkiem, uchwalanie budżetu, sprawy komunikacji, szkolnictwa, zakładów dobroczynnych, wydawanie przepisów w zakresie policji miejscowej itd.

Do spraw poruczonych zaliczano kwestie przekazane do wykonania przez władze państwowe (np. ściąganie podatków).

Administracja centralna i lokalna w XIX-wiecznej Rosji

Do końca XVIII wieku przetrwał w Rosji system administracyjny ukształtowany przez Piotra I i Katarzynę II charakteryzujący się kolegialnym modelem organów centralnych.

Z chwilą objęcia tronu przez Aleksandra I w 1801 r. podjęto prace nad reformą tego systemu.

Cesarz zachował w prawdzie władzę absolutną i nieograniczoną, przeobrażeniom podlegała jednak struktura zarządu państwem.

Administracja centralna

• Pierwszym nowym organem centralnym była utworzona w 1801 r Rada Nieustająca, składająca się z 12 członków pochodzących z arystokracji. Był to organ doradczy cesarza, ze stale urzędującą kancelarią.

• W 1802 r skasowano kolegia, tworząc w to miejsce urząd ministrów wraz z podległymi im ministerstwami. Początkowo było 8 ministerstw, później liczba ich zwiększyła się do 11. Dzieliły się one na departamenty, na których czele stali dyrektorzy.

Ministrowie mianowani byli przez cesarza i przez nim tylko odpowiedzialni. Decyzje podejmowali jednoosobowo, a ze swej działalności składali cesarzowi sprawozdania. Wchodzili w skład Rady Państwa, nie tworzyli jednak gabinetu. Aż do 1905 r brak było właściwej Rady Ministrów z premierem na czele.

• W 1812 r zorganizowano Komitet Ministrów jako kolejny organ doradczy cesarza, pozbawiony możliwości samodzielnego decydowania. Składał się on z ministrów, szefów departamentów Rady Państwa oraz kierowników urzędów centralnych. Przewodniczył mu osobiście cesarz. Od 1861 r przewodnictwo Komitetu przekazano najstarszemu wiekiem ministrowi. Komitet obradujący z udziałem monarchy zyskał natomiast miano Rady Ministrów. Poza funkcjami doradczymi organ ten otrzymał w niektórych sprawach także prawo podejmowania ostatecznej decyzji, przejmując tym samym pewne uprawnienia rządu centralnego.

• Z inicjatywy jednego z najwybitniejszych działaczy państwowych Rosji, Michaiła Sperańskiego, utworzono w 1810 r nowy organ-Radę Państwa

Także ta instytucja nie uzyskała uprawnień władczych, pozostając wyłącznie organem doradczym, którego uchwały nie wiązały monarchy. Przygotowywała ona ponadto i opiniowała projekty ustaw. Od 1882 r pełniła rolę Komisji Kodyfikacyjnej. Z chwilą jej powołania zakończyła działalność Rada Nieustająca.

Do Rady Państwa wchodzili z urzędu ministrowie oraz kierownicy urzędów centralnych, a także inne osoby powołane przez cesarza. W rezultacie liczyła ona do 90 członków obradujących pod przewodnictwem władcy. Dzieliła ona na departamenty, posiadała też własną kancelarię prowadzącą sprawy biurowe.

• W 1802 r zreorganizowano Senat Rządzący . Oprócz funkcji sądu najwyższego o uprawnieniach kasacyjnych, powierzono mu nadzór nad wpływami z podatków i wydatkami państwowymi oraz nad wszystkimi ministerstwami. Stojący na straży prawa i praworządności, spełniał rolę trybunału administracyjnego. Do niego należało także ogłaszanie ustaw. Dzielił się na departamenty, przy których funkcjonowali oberprokuratorzy podlegli prokuratorowi generalnemu (był nim minister sprawiedliwości). Do 1864 r kontrolowali oni całą administrację i sądownictwo, dopiero po przeprowadzonej wówczas reformie sądowej przejęli funkcje organów ścigania.

• Przy boku monarchy działała od czasów Aleksandra I Kancelaria Cesarska. Znaczenie jej wzrosło za następnego władcy- Mikołaja I, który podzielił też kancelarię na wydziały. Kancelarii podlegały policja i żandarmeria państwowa. Po 1882 r pozostawiono tylko wydział I pełniący rolę osobistej kancelarii cesarza.

Administracja lokalna Do końca istnienia monarchii zasadniczo utrzymano podział administracyjny z poprzedniego stulecia.

Kraj podzielony był na gubernie z gubernatorami na czele. Byli oni przedstawicielami władzy centralnej w terenie i wykonawcami decyzji ministra spraw wewnętrznych.

Zespoły guberni tworzyły generał - gubernatorstwa

Gubernie dzieliły się na powiaty (ujezdy). Ich zarząd tworzyli:

- naczelnik (isprawnik), (wybierany przez szlachtę)

- asesor (wybierany przez szlachtę)

- dwóch sielskich (wybierani przez chłopów)

Z kolei powiaty dzieliły się na stany , na których czele stali prystawi.

Istniała tez administracja niezespolona, podlegająca osobnym władzom (np. szkolna, kolejowa, wojskowa, pocztowa)

Całość administracji podlegała władzom centralnym w Petersburgu. Dopiero od 1864 r. nastąpił rozdział administracji od sądownictwa.

Samorząd terytorialny w Rosji w II połowie XIX wieku

Zniesienie poddaństwa osobistego chłopów stanowiło kres administracyjno-sądowej władzy dziedziców nad ludnością wiejską.

Ponieważ przejęcie tej władzy było kosztowne i trudne najlepszym rozwiązaniem okazał się samorząd lokalny. Można na niego było przerzucić rosnące zadania państwa w zakresie gospodarki, opieki społecznej czy edukacji. Nie chcąc jednak tracić monopolu władzy w terenie administracja rządowa zachowała prawo ścisłego nadzorowania organów samorządowych

Reforma ziemska przeprowadzona w 1864r. wprowadzała ograniczony samorząd n a szczeblu powiatu i guberni. 1. Jednostkami samorządu były ziemstwa o dość ograniczonych kompetencjach (sprawy gosp., komunikacja, opieka zdrowotna, szkolnictwo).

Organami ziemstw były:

• w powiatach zgromadzenia powiatowe ( instytucje uchwałodawcze) i zarządy powiatowe (organy wykonawcze)

• w guberniach zgromadzenia i zarządy gubernialne

2.W 1870 r. powołano do życia samorząd miejski.

Organami były:

• duma miejska, składająca się z kilkudziesięciu radnych

• zarząd miejski - kilkuosobowy

• prezydent

Kompetencje samorządu miejskiego obejmowały zarządzanie majątkiem i uchwalanie budżetu miasta, sprawy porządku publicznego, opiekę zdrowotną i społeczną .

3. Samorząd wiejski wprowadzono w 1864 r. Najniższą jednostką podziału administracyjnego była gromada.

Organami były:

• Zgromadzenie gromadzkie jako organ uchwalający

• Starosta jako organ wykonawczy

W skład zgromadzenia wchodzili wszyscy właściciele domów a przewodniczył mu starosta. Zajmowało się ono rozdziałem podatków, sprawami gruntowymi oraz wyborem organów wykonawczych gromady i delegatów za zgromadzenia gminne.

Starosta sprawował funkcje policyjne, a także mógł karać za drobne wykroczenia.

Kilka gromad tworzyło gminę, której organami były : zgromadzenie gminne, wójt, zarząd gminny i sąd gminny.

21. Typy sądownictwa administracyjnego w Europie w XIX wieku

Nowoczesne sądownictwo administracyjne narodziło się w Europie w ciągu XIX wieku.

W tym stuleciu ukształtowały się dwa podstawowe systemy kontroli administracji:

1. System angielski - w Anglii a za jej przykładem w kilku dalszych krajach europejskich sporne sprawy administracyjne rozpatrywały sądy powszechne.

2. System kontynentalny vel francuski - w drugiej połowie XIX w. zaczął się w Europie odwrót od zasady powierzania kontroli administracji sądom powszechnym. Rozpowszechniły się osobne, niezawisłe, powołane specjalnie w tym celu sądy administracyjne

W XIX w. wykształciły się 3 modelowe rozwiązania sądownictwa kontynentalnego : francuskie, austriackie, pruskie. Modele te wiążą się z różnymi metodami określania uprawnień sądów administracyjnych oraz z różnym trybem orzekania. Różne są także ilości instancji sądowych.

Sądownictwo administracyjne we Francji w XIX wieku

Za datę narodzin sądownictwa administracyjnego we Francji uchodzi rok 1799. Jednak już wcześniej, w okresie rewolucji, ustawą z 1790 r. zakazano sądom powszechnym wkraczania w działanie administracji publicznej.

• W 1799 r. powołano Radę Stanu ( organ opiniodawczy i doradczy pierwszego konsula, a następnie cesarza Francuzów) , która obok innych zadań pełniła funkcję najwyższego sądu administracyjnego.

• Również w 1799 r. powołano w departamentach rady prefekturalne, które obok innych funkcji spełniały rolę sądów administracyjnych I instancji

Po upadku Napoleona zasady działania Rady Stanu kilkakrotnie reformowano. Celem reform było nadanie Radzie charakteru sądu administracyjnego w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Po upadku II Cesarstwa Radę Stanu przejściowo rozwiązano aby przywrócić ją w roku 1872 ustalając jej nowe kompetencje. Rada Stanu na czele, której stał Minister Sprawiedliwości składała się z kilkudziesięciu członków, dzieliła się na kilka sekcji, z których większość miała uprawnienia administracyjne, a jedna sekcja sprawowała sądownictwo administracyjne. Rada Stanu zaczęła wydawać orzeczenia samodzielnie bez konieczności zatwierdzenia przez głowę państwa. Orzekała w II, z w niektórych wypadkach w I instancji.

Właściwość rad prefekturalnych określono enumeratywnie a właściwość Rady Stanu określono częściowo przy pomocy klauzuli generalnej.

Sądy administracyjne francuskie rozpatrywały 2 typy spraw. Stosownie do tych typów wyróżniono skargę kasacyjną (o uchylenie aktu administracyjnego) oraz pełnego orzekania (o samo odszkodowanie za błędy administracji).

Sądownictwo administracyjne w Prusach w XIX wieku

Właściwe sądownictwo administracyjne powołano w konstytucyjnej monarchii pruskiej. Zbudowano je w latach 1872-1883.

Pruskie sądownictwo administracyjne było trójinstancyjne:

• Rolę sądów I instancji pełniły wydziały powiatowe (były to organy wykonawcze samorządu powiatowego)

W wydzielonych miastach I instancję stanowiły wydziały miejskie.

W ten sposób najniższą instancję powiązano z samorządem terytorialnym.

• Jako sądy II instancji ustanowiono wydziały obwodowe (działały one na szczeblu rejencji, wyjątkowo rozstrzygały również skargi I instancji)

• Najwyższą instancją sądową był Wyższy Trybunał Administracyjny, który był oddzielony od administracji jak i od sądów zwyczajnych (mógł orzekać zarówno w I i zarazem ostatniej, II jak i III instancji w zależności od rodzaju sprawy)

Właściwość pruskich sądów administracyjnych określono przy pomocy metody mieszanej. Zasadniczą metodą było wyliczenie spraw podlegających orzecznictwu sądów administracyjnych (enumeracja). Klauzulę enumeracyjną uzupełniała klauzula generalna, stosowana w sprawach policyjnych i skarbowych.

Kompetencja sądów pruskich pozwalała na orzekanie w większości przypadków merytorycznie, ale w niektórych przypadkach sądy orzekały też kasacyjnie.

Sądownictwo administracyjne w monarchii habsburskiej w XIX wieku

W Austrii sądownictwo administracyjne powstało dopiero na podstawie konstytucji z 1867 r. W roku 1875 powołano Trybunał Administracyjny. Była to jedyna instancja sądowo-administracyjna. Trybunał składał się przeważnie z fachowców, a na czele trybunału stali tzw. pierwszy i tzw. drugi prezydent.

Właściwość trybunału określono przy pomocy klauzuli generalnej. Rozstrzygał skargi na sprzeczne z prawem decyzje administracyjne. Jednocześnie wyłączono spod jego kompetencji pewne sprawy wyliczając je enumeratywnie.

Trybunał posiadał wyłącznie uprawnienia kasacyjne wobec zaskarżonego aktu administracyjnego, co oznacza, że mógł zatem zaskarżoną decyzję uchylić i odesłać właściwemu organowi administracyjnemu do ponownego rozpoznania.

Historia administracji na ziemiach polskich.

1. Komisje rządowe w czasach stanisławowskich.

Doba stanisławowska rozpoczyna się od momentu wprowadzenia na tron przez wojska rosyjskie stolnika litewskiego Stanisława Augusta w 1764 roku. Trwa ona do roku 1795, kiedy trzy państwa ościenne (Rosja, Prusy, Austria) po raz trzeci i ostatni dokonały ostatniego rozbioru Polski przyczyniając się w ten sposób do zniknięcia Polski z mapy świata oraz utracenia niepodległości na 123 lata.


A. W czerwcu 1764 r. sejm powołał Komisję Skarbową Koronną, w kilka dni później analogiczną komisję dla Wielkiego Księstwa. Zadaniem Komisji Skarbowych było przeprowadzenie reform gospodarczych. Ogólne to sformułowanie przyzwoliło objąć jej kompetencjami wszelkie sprawy skarbowo-podatkowo-sądowe, co wywołało gwałtowny sprzeciw opozycji. Za sprawą Komisji w 1768 r. ułożono pierwszy w Rzeczypospolitej budżet. Budżet został uchwalony przez sejm, które­mu podlegała również kontrola jego wykonania. Był jawny i w zasadzie jednolity, gdyż wyłączono z niego jedynie fundusz edukacyjny oraz fundusze i dochody królewskie. Nie wszedł on w życie ale stał się podstawą dla późniejszych projektów. Dalsze reformy gospodarcze sprowadzały się do zniesienia ceł wewnętrznych i myt oraz zastąpienia ich cłem generalnym. Usiłowano również ujednolicić miary i wagi, przez wprowadzenie jednostek najczęściej używanych. Dokonano też re­formy monetarnej (1766). Rozpoczęto prace nad rozbudową transportu i komunikacji. Zaczęto popierać rozwój handlu i przemysłu manufakturowego. Komisje Skarbowe przejęły sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych. Stworzony przez nie aparat administracyjno-skarbowy uchodził za bardzo nowoczesny i fachowy, zwłaszcza w Koronie, gdzie reformy były o wiele poważniejsze liż na Litwie.

B. Przed końcem konwokacji zdołano też utworzyć Komisję Wojskową Koronną, a następnie litew­ską. Komisję Wojskową nie ograniczyła ona wprawdzie władzy hetmanów rywalizujących o dowództwo wojskowe z królem, ale rozpoczęto unowocześnianie armii poprzez rozwój artylerii, ograniczenie liczby kawalerii na rzecz piechoty, organizowanie aprowizacji wojska oraz szkolenie wojsko­we. Szczególną rolę odegrała tutaj powołana w 1765 r. Szkoła Rycerska.

Obu komisjom przewodniczyli ministrowie (podskarbi -koronny i litewski i hetmani), którzy wcho­dzili doń z urzędu. Obok nich do każdej Komisji sejm powołał 9-16 członków. Kadencja Komisji trwała 2 lata. Były one odpowiedzialne przed sejmem, któremu przedkładały sprawozdania i otrzymywały od niego absolutorium.

C. Komisja Edukacji Narodowej została powołana w 1773 r.

D. Rada Nieustająca centralna instytucja administracyjna

E. Komisja nad Szpitalami, powołana w 1775 roku Do jej zadań należało: zakładanie nowych szpitali, stworzenie powiatowej służby zdrowia, powołanie ko­legium lekarzy, aptekarzy i akuszerek, zwalczanie żebractwa, zapobieganie epide­miom itp.

F. Komisje dobrego porządku powołane w latach 1765-1768 w celu podniesienia z upadku miast królewskich i uzdrowienia ich gospodarki. Miały one uporządkować miasta: oczyścić, odbudować ulice oraz domy, wybrukować ulice, miały zająć się sprawami bezpieczeństwa przeciwpożarowego.

1. Komisje rządowe w czasach stanisławowskich

Administracja Rzeczypospolitej ukształtowana jeszcze w dobie monarchii stanowej przetrwała bez większych zmian do połowy XVIII wieku. Była ona z jednej strony silnie zdecentralizowana ze znaczącą pozycją organów samorządu szlacheckiego - sejmików ziemskich, z drugiej strony wyraźnie odbiegająca od rozwiązań stosowanych w tym czasie w innych państwach europejskich.

Czasy stanisławowskie - lata 1764 - 1795

Za panowania Stanisława Poniatowskiego przeprowadzono reformy, które wprowadzały podstawy scentralizowanego państwa.

W 1764 r. powołano do życia dwie centralne, resortowe instytucje administracyjne(zarówno w Koronie jak i w Wielkim Księstwie Litewskim):

1. Komisję Skarbową , do której zadań należało:

• Funkcje fiskalne i gospodarki budżetowej (zbieranie podatków i wydatkowanie pieniędzy na rzecz państwa)

• Uporządkowanie przepisów skarbowych

• Uporządkowanie miar i wag

• Prace nad rozbudową komunikacji i transportu (prace nad rozwojem i budową dróg czy uspławnianiem rzek)

Popieranie inicjatyw dotyczących rozwoju przemysłu i handlu

W zakres uprawnień wchodziło także sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych.

2. Komisję Wojskową, do której zadań należało:

• Sprawy organizacji, zaopatrzenia i szkolenia sił zbrojnych

• Uporządkowanie sytuacji armii

• Ujednolicenie wyszkolenia wojska

• Podjęcie działań w celu podjęcia produkcji sprzętu artyleryjskiego

Organizacja obydwu komisji opierała się na zasadzie kolegialności i odpowiedzialności przed

W latach 1765 - 1768 powołano w celu podniesienia z upadku miast królewskich i uzdrowienia ich gospodarki - komisje dobrego porządku. Zajęły się one:

• Uporządkowaniem miast i ich oczyszczeniem

• Odbudową ulic i domów według nowego planu regulacyjnego

• Wybrukowaniem ulic

• Sprawami związanymi z bezpieczeństwem przeciwpożarowym

2. Rada Nieustająca.

Centralna instytucja admini­stracyjna - Rada Nieustająca 1975 rok - miała pełnić funkcje rządu central­nego, ograniczając jednocześnie maksymalnie władzę królewską. Li­czyła ona - oprócz króla - 36 członków, tzw. konsyliarzy, powoływa­nych co dwa lata przez sejm (w połowie przez senat, w połowie przez izbę poselską). Spośród posłów powoływany był marszałek Rady. Oprócz zebrań plenarnych, Rada Nieustająca prowadziła prace w pię­ciu departamentach:

1. Interesów Cudzoziemskich (z królem jako przewodniczącym, w składzie 4 członków),

2. Policji, czyli Dobrego Porządku (nadzór administracyjny nad miastami królewskimi),

3. Wojskowym (przejął on także funkcje zlikwidowanych w 1776 roku komisji wojskowych - koronnej i litewskiej),

4. Sprawiedliwości,

5. Skarbowym.

Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe departamenty liczyły po ośmiu członków. Na ich czele stali odpowiedni ministrowie, jedynie Departa­mentem Sprawiedliwości - z braku ministra - kierował jeden z konsyliarzy. Wszystkie departamenty miały własne kancelarie, zatrudniają­ce tzw. subalternów, czyli archiwistów, kopistów, kancelistów itp. Naj­większe znaczenie miała kancelaria generalna całej Rady, pełniąca funkcje koordynacyjne.

Wszystkie decyzje, zgodnie z zasadą kolegialności, zapadać miały absolutną większością głosów. Do Rady należało kierownictwo i nadzór nad administracją w państwie, inicjatywa ustawodawcza, kontrola urzędników centralnych, a od 1776 roku także interpretacja obowią­zującego prawa. Członkowie Rady ponosili odpowiedzialność przed są­dem sejmowym za przekroczenie swych uprawnień. Rada i jej departa­menty miały obradować dwa razy w tygodniu, choć w praktyce obrado­wały rzadziej. Kworum ustalono na mniej niż połowę składu (15 na 36 członków), co wiązało się z zasadą, że członek kolegium ma przepra­cować rocznie tylko 6 miesięcy.

Od osób starających się o stanowisko konsyliarza wymagano odtąd także pewnej praktyki w administracji lub służbie państwowej, co stwarzało podstawy prawne do formowania w Polsce nowożytnej kadry urzędniczej. Poczęto też dbać o etykę urzędników, formułując postano­wienia mające zapobiegać korupcji i łapówkarstwu. Wyraźnie zakaza­no pobierania od interesantów dodatkowych opłat za załatwienie spra­wy. Równocześnie wprowadzono stałe pensje dla członków Rady Nie­ustającej celem wyeliminowania nacisków na konsyliarzy ze strony ko­terii magnackich, czy obcych dworów.

Powołana w 1775 r- pełniła funkcje rządu centralnego, ograniczając zarazem władzę królewską. Liczyła ona -oprócz króla 36 członków /tzw. konsyliarzy/ powoływanych przez sejm co dwa lata ( w połowie przez senat połowie przez sejm ). Spośród posłów powoływany był marszałek Rady. Prowadziła prace na zebraniach plenarnych i w pięciu departamentach:

1. Interesów Cudzoziemskich (z królem jako przewodniczącym w składzie 4 członków)

2. Policji, czyli Dobrego Porządku ( nadzór administracyjny nad miastami królewskimi),

3. Wojskowym ( przejął on także funkcje zlikwidowanych w 1776 r komisji wojskowych - koronnej i litewskiej),

4. Sprawiedliwości,

5. Skarbowym,

Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe liczyły po ośmiu członków, na ich czele stali ministrowie, oprócz Departamentu Sprawiedliwości, na którego czele stał konsyliarz.

Wszystkie decyzje miały zapadać większością głosów zgodnie z zasadą kolegialności. Do Rady należało:

• kierownictwo i nadzór nad administracją w państwie,

• inicjatywa ustawodawcza,

• kontrola urzędników centralnych,

• a od 1776 -interpretacja obowiązującego prawa

Rezolucje Rady Nieustającej wiązały wszystkie organy państwa. Król stracił na rzecz Rady prawie wszystkie swoje kompetencje. Decyzje Rady zapadały kolegialnie zwykłą większością głosów.

Od osób starających się o stanowisko konsyliarza wymagano praktyki w administracji lub w służbie państwowej ( podstawa do formowania nowożytnej kadry urzędniczej). Sformułowano postanowienia mające zapobiegać łapówkarstwu i korupcji. Zakazano pobierania od interesantów dodatkowych opłat za załatwienie sprawy. Wprowadzono stałe pensje dla członków Rady Nieustającej, celem wyeliminowania nacisków na konsyliarzy ze strony magnatów , czy obcych dworów.

3. Reformy administracji na Sejmie Czteroletnim.

W okresie panowania Stanisława Augusta coraz pełniej dostrzegano i precyzowano cele i zadania administracji państwowej. Wstępna reorganizacja aparatu wykonawczego wykazała konieczność przeprowadzenia dalszych reform. Przypadły one na okres Sejmu Czteroletniego tj na lata 1788- 1792. Poprzedziła je rozwijająca się wówczas niezwykle prężnie działalność publicystyczna. Spora część rozważań nad reformą państwa poświęcona została kontynuacji przebudowy ustroju administracyjnego. Postulowano oparcie zarządu państwa na zasadach centralizmu i biurokratyzmu, którego przejawem były propozycje stworzenia fachowego aparatu urzędniczego i płatności służby w administracji. Uchwalona 3 maja 1791 r. Konstytucja, realizując postulaty rzeczników reformy państwa, stworzyła nowoczesną strukturę administracji państwowej szczebla centralnego, kształtując jednocześnie podstawy odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej ministrów. Także administracja lokalna, pozostająca dotychczas w rękach organów samorządowych, została wówczas w znacznym stopniu przekazana władzy rządowej. Jedynie administrację wiejską - z uwagi na zdecydowany opór szlachty- pozostawiono w gestii właścicieli dóbr ziemskich.

W okresie panowania Stanisława Augusta coraz pełniej dostrzega­no i precyzowano cele i zadania administracji państwowej. Uchwalona 3 maja 1791 roku konstytucja, realizując postulaty rzeczników reformy państwa, stworzyła nowoczesną strukturę admini­stracji państwowej szczebla centralnego, kształtując zarazem podsta­wy odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej mini­strów. Także administracja lokalna, pozostająca dotychczas w rękach organów samorządowych, została wówczas w znacznym stopniu przekazana władzy rządowej. Jedynie administrację wiejską - z uwagi na zdecydowany opór szlachty - pozostawiono w gestii właścicieli dóbr ziemskich.

Na czele władzy wykonawczej, postawiono Straż Praw, będącą zatem w zasadzie odpowiednikiem rządu, bez gabinetu ministrów, bowiem ministrów Straży nie powołano na sze­fów organów resortowych. Straż Praw stała na czele całej administracji publicznej. Podlegały jej formalnie komisje rządowe „Obojga Narodów" (zatem wspólne dla Korony i Litwy):

1.Wojska,

2.Policji,

3.Skarbu

4.Edukacji Narodo­wej.

Bezpo­średnio podporządkowano komisję sejmowi, zezwalające im odwoły­wać się od decyzji Straży do władzy prawodawczej. Do zadań utworzonej w czerwcu 1791 roku Komisji Policji - któ­rej podlegały głównie miasta królewskie - należały nie tylko sprawy bezpieczeństwa i spokoju mieszkańców, lecz także szeroko pojęta administracja. Kraj podzielono na 8 - podległych Komisji - wydziałów policyjnych, na których czele sta­li intendenci policji, mający do pomocy strażników. Kompetencje Komisji Policji obejmowały policję bezpieczeństwa, obyczajową, budowlaną i handlową, jak również zagadnienia zdrowia i opieki społecznej, czyli tzw. „dobroczynność". Komisja Policji miała też czuwać nad ochroną praw autorskich oraz zbierać dane statystyczne o stosunkach ludnościowych, dbać o kontrolę cen, o środki komunikacji itp. Nie wolno jej było naruszać „przyro­dzonych i zabezpieczonych ustawami Rzeczypospolitej praw wolności i własności osobistej obywateli", rozciągać swej władzy poza miasta królewskie na miasta i wsie, zaciągać długów publicznych oraz na­kładać podatków i opłat, stanowić praw, a także przejmować kompe­tencji innych władz.

Komisja Policji była zobowiązana na każdym sejmie składać spra­wozdania ze swych czynności oraz przedkładać rachunki z powierzo­nych jej pieczy funduszy.

Podobnie uregulowany był stosunek do sejmu Komisji Wojskowej oraz Komisji Skarbu. Pierwsza odpowiadała przed sejmem w szczegól­ności za użycie sił zbrojnych przeciwko sejmowi lub sejmikom, przeciw organom wykonawczym lub sądowym, jak również za uwięzienie oby­watela osiadłego. Druga zobowiązana była w szczególności do przed­kładania sejmowi sprawozdań oraz tabel wszelkich przychodów i roz­chodów skarbu, tabeli długów państwa, jak również bilansu handlowe­go. Związane to było z szeroką ingerencją sejmu w życie gospodarcze państwa.

W zakresie administracji lokalnej powołano do życia już w 1789 ro­ku komisje porządkowe cywilno-wojskowe, działające w danej ziemi, województwie lub powiecie, nowy podział administra­cyjny wprowadzała ustawa z 1791 roku, Kraj został wówczas podzielony zasadniczo na województwa i powiaty, wyodrębniono jednak z tego podziału pewne ziemie, opierając się na tradycjach historycznych.

Do kompetencji komisji porządkowych należały: niektóre sprawy wojskowe (np.: rekrutowanie i rozkwaterowanie wojska w terenie, czy sądownictwo w sprawach pomiędzy żołnierzami a osobami cywilnymi), kontrola ruchu ludności, jak również prowadzenie wykazów statysty­cznych, udzielanie porad z zakresu rolnictwa, popieranie inicjatyw w rzemiośle i handlu, polepszenie komunikacji, sprawy podatkowe, or­ganizacja służb pożarniczych, czyli tzw. „porządku ogniowego", nadzór nad szkolnictwem parafialnym oraz sprawy opieki społecznej. Komisje te, jako podporządkowane centralnym instytucjom administracji pań­stwowej, były zobowiązane do wykonywania ich poleceń oraz do udzie­lania wszelkiej pomocy. Wprowadzając rejestry ludności, komisje po­rządkowe na podstawie otrzymywanych z parafii odpisów metryk za­częły jako pierwsze tworzyć świeckie akta stanu cywilnego.

4. Administracja centralna w Konstytucji 3 Maja.

Administracja centralna

1. Na czele władzy wykonawczej stał król i Straż Praw, będą ca odpowiednikiem rządu

Król przestał pełnić władzę ustawodawczą, przewodniczył senatowi, podpisywał konstytucje sejmowe, mianował senatorów, mógł wnosić o przedłużenie obrad sejmowych. Zlikwidowana została wolna elekcja i wprowadzono na nowo dziedziczność. Monarcha nie podlegał odpowiedzialności, więc jego akty wymagały kontrasygnaty, posiadał też niewielką możliwość wydawania prerogatyw.

Straż Praw była odpowiednikiem rządu ale pozbawionym charakteru gabinetu ministrów, ponieważ ministrów Straży nie powołano na szefów organów resortowych. Straż Praw stała na czele całej administracji publicznej.

2. Straży Praw podlegały Komisje Rządowe „Obojga Narodów” (wspólne dla Korony i Litwy)

Wyodrębnione zostały 4 resorty tj:

• Komisja Edukacji Narodowej

• Komisja Wojska

• Komisja Skarbu

• Komisja Policji

Były to kolegialnie zorganizowane ministerstwa, złożone z członków wybieranych przez sejm. Kierowali nimi ministrowie nie należący do Straży.

• Nadzór nad szkolnictwem parafialnym

• Sprawy opieki społecznej

Reformy Sejmu Wielkiego z lat 1788-1792

Ustrój polityczny w Konstytucji 3 Maja oparto na zasadach oświeceniowych. W sformułowanej zasadzie suwerenności narodu (w praktyce Sejmu), odniesiono się wyraźnie do zasady trójpodziału władzy: na ustawodawczą, wy­konawczą i sądową. Miała ona być realizowana w ramach monarchii konstytucyj­nej.

Konstytucja ustaliła zasady dzie­dziczności tronu i zniesienie wolnej elekcji.

Wzmocnienie władzy sejmu ograniczyło uprawnienia ustawodawcze króla., który:

1. Utra­cił pozycję odrębnego stanu sejmującego, przewodnicząc jedynie Senatowi.

2. Posiadał inicjatywę ustawodawczą, ale wespół ze Strażą Praw,

3. Odebrano mu prawo sankcji ustawodawczej,

4. Zachował prawo zwoływania sejmu, lecz ten w określonych przypadkach mógł się zbierać i obra­dować bez jego udziału.

5. Wszystkie ustawy były ogłaszane w imieniu władcy.

6. Posiadał prawo łaski, z wyjątkiem spraw o zbrodnie stanu.

7. Nominacja najwyższych urzędników, w tym ministrów

8. Przewodniczenie Straży Praw.

Przyjęto zasadę nieodpowiedzialności monarchy, wprowadzając odpowiedzialność zasiadających w Straży Praw ministrów, którzy musieli kontrasygnować wszystkie wydawane w jego imieniu akty prawne.

Nowym centralnym organem władzy wykonawczej została Straż Praw. Skła­dała się ona z króla (przewodniczący), prymasa (głowa duchowieństwa i prze­wodniczący Komisji Edukacji Narodowej) oraz 5 ministrów: policji (jeden z mar­szałków), pieczęci czyli spraw wewnętrznych (jeden z kanclerzy), interesów cu­dzoziemskich (drugi z kanclerzy), wojny (jeden ^z hetmanów) i skarbu (jeden z podskarbich). Bez prawa głosu w Straży Praw zasiadali marszałek sejmu oraz pełnoletni następca tronu. (Ministrów do Straży Praw powoływał król spośród wszystkich ministrów, którychłącznie było 14. Nominację przeprowadzano podczas sesji sejmowej, na której posłowie mogli wyrazić wobec kandydata wotum nie­ufności. Za swą działalność ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną. Odpowiedzialność parlamentarną (polityczną) ministrowie pono­sili przed sejmem (obydwie izby), który większością 2/3 mógł wobec nich uchwa­lić wotum nieufności za kierunki i celowość prowadzonej przez nich polityki. Od­powiedzialność konstytucyjną (za naruszenie prawa ministrowie ponosili przed
sądem sejmowym, na podstawie oskarżenia sformułowanego zwykłą większością głosów połączonych izb. Konstytucja nie wprowa­dziła natomiast odpowiedzialności solidarnej ministrów, którzy nadal odpowiadali
indywidualnie.

Straży Praw podporządkowane były 4 komisje wielkie: Policji, Wojska, Skar­bu i Edukacji Narodowej.

5. Straż Praw w Konstytucji 3 Maja.

Straż Praw była centralnym organem władzy wykonawczej. Skła­dała się ona z:

1. króla (przewodniczący),

2. prymasa (głowa duchowieństwa i prze­wodniczący Komisji Edukacji Narodowej)

3. 5 ministrów: policji (jeden z mar­szałków), pieczęci czyli spraw wewnętrznych (jeden z kanclerzy), interesów cu­dzoziemskich (drugi z kanclerzy), wojny (jeden z hetmanów) i skarbu (jeden z podskarbich)

4. marszałek sejmu bez prawa głosu

5. pełnoletni następca tronu bez prawa głosu

Ministrów do Straży Praw powoływał król spośród wszystkich ministrów, których łącznie było 14.

Nominację przeprowadzano podczas sesji sejmowej, na której posłowie mogli wyrazić wobec kandydata wotum nie­ufności. Za swą działalność ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną. Odpowiedzialność parlamentarną (polityczną) ministrowie pono­sili przed sejmem (obydwie izby), który większością 2/3 mógł wobec nich uchwa­lić wotum nieufności za kierunki i celowość prowadzonej przez nich polityki. Od­powiedzialność konstytucyjną (za naruszenie prawa) ministrowie ponosili przed sądem sejmowym, na podstawie oskarżenia sformułowanego zwykłą większością głosów połączonych izb. Sąd sejmowy mógł orzec wszystkie kary, łącznie z karą śmierci, a król nie mógł wtedy skorzystać z prawa łaski. Konstytucja nie wprowa­dziła natomiast odpowiedzialności solidarnej ministrów, którzy nadal odpowiadali indywidualnie.
Na czele władzy wykonawczej postawiono Straż Praw będącą w zasadzie odpowiednikiem rządu, choć pozbawionym charakteru gabinetu ministrów, bowiem ministrów Straży nie powołano na szefów organów resortowych.

W skład Straży Praw wchodzili :król jako przewodniczący i szef rządu, prymas jako głowa duchowieństwa polskiego a zarazem przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, oraz 5 ministrów(jeden z marszałków jako minister policji, jeden z kanclerzy jako minister pieczęci do spraw wewnętrznych, drugi jako minister pieczęci do spraw zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu).Ponadto, bez prawa głosu, następca tronu (dla zapoznania się z tokiem spraw państwowych) i marszałek sejmu.

Ministrów do Straży powoływał król spośród wszystkich ministrów z Korony i Litwy (było ich 16).

Wprowadzono pełną odpowiedzialność ministrów tj. konstytucyjną i parlamentarną .

Straż Praw stała na czele całej administracji publicznej.

Konstytucja 3 Maja określała tylko czego rządowi robić nie wolno tj.: stanowić prawo i dokonywać wykładni, nakładać podatki, zaciągać długu publicznego, zmieniać rozkładu dochodów budżetowych, wypowiadać wojen i podpisywać pokojów. Kompetencje pozytywne Straży Praw zostały sformułowane w zwykłych aktach prawnych.

Na czele władzy wykonawczej postawiono Straż Praw będącą w zasadzie odpowiednikiem rządu, choć pozbawionym charakteru gabinetu ministrów, bowiem ministrów Straży nie powołano na szefów organów resortowych.

W skład Straży Praw wchodzili :król jako przewodniczący i szef rządu, prymas jako głowa duchowieństwa polskiego a zarazem przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, oraz 5 ministrów(jeden z marszałków jako minister policji, jeden z kanclerzy jako minister pieczęci do spraw wewnętrznych, drugi jako minister pieczęci do spraw zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu).Ponadto, bez prawa głosu, następca tronu (dla zapoznania się z tokiem spraw państwowych) i marszałek sejmu.

Ministrów do Straży powoływał król spośród wszystkich ministrów z Korony i Litwy (było ich 16).

Wprowadzono pełną odpowiedzialność ministrów tj. konstytucyjną i parlamentarną .

Straż Praw stała na czele całej administracji publicznej.

Konstytucja 3 Maja określała tylko czego rządowi robić nie wolno tj.: stanowić prawo i dokonywać wykładni, nakładać podatki, zaciągać długu publicznego, zmieniać rozkładu dochodów budżetowych, wypowiadać wojen i podpisywać pokojów. Kompetencje pozytywne Straży Praw zostały sformułowane w zwykłych aktach prawnych

6. Administracja centralna w Księstwie Warszawskim.

Ustrój Księstwa Warszawskiego wzorowano na rozwiązaniach francuskich. Najwyższa władza w państwie należała do dziedzicznego monarchy: księcia warszawskiego, którym był król Saksonii. Zarząd Księstwem został scentralizowany. Na szczeblu centralnym spoczywał w rękach powołanych przez króla ministrów. Stali oni na czele 5 re­sortów: 1) spraw wewnętrznych i religijnych, 2) wojny, 3) policji, 4) przychodów i skarbu, 5) sprawiedliwości. Z podziału resortowego wynikało, że zadania resortu spraw wewnętrznych podzielono między 2 ministerstwa spraw wewnętrznych oraz policji. Obok głównych ministrów powołano jeszcze ministra-sekretarza stanu, który rezy­dował u boku króla w Dreźnie i zapewniać miał łączność między kró­lem a władzami krajowymi. Nie było ministra spraw zagranicznych. W praktyce władza 5 ministrów była duża, ponieważ król przebywał przeważnie w Dreźnie.

Ministrowie działali jednoosobowo, chociaż posiadali aparaty pomocników. Wykonywali ustawy sejmowe, wydawali dekrety, kontra-sygnowali (podpisywali, przejmując odpowiedzialność) akty królew­skie. Niektóre decyzje ministra można było zaskarżyć do Rady Stanu - centralnego organu, sprawującego min, funkcje trybunału admi­nistracyjnego.

W Księstwie Warszawskim powołano Radę Ministrów. Składała się ona z wszystkich ministrów z prezesem na czele. Rada obradowała nad sprawami przekraczającymi kompetencje jednego resortu. Nie rządziła, nie zastępowała nieobecnego króla, lecz stanowiła forum porozumiewania się ministrów przed skierowaniem sprawy do decy­zji króla. Z biegiem czasu jej pozycja uległa wzmocnieniu. Rada kon­trolowała ministrów i administrację państwową. W przededniu wojny 1812 r. Rada Ministrów formalnie otrzymała uprawnienia do sprawo­wania całej władzy w Księstwie, choć bez prawa usuwania ministrów. Stała się w ten sposób centralną władzą rządową, obok króla.

Administrację księstwa warszawskiego, skopiowano co do zasad organizacyjnych z modelu francuskiego, ( połączenie absolutyzmu francuskiego z reformami rewolucji burżuazyjnej, w dobie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Przyjęto tez rozwiązania oparte na systemie zarządu pruskiego, czy austriackiego (Galicja zachodnia), korygując to zgodnie z tradycja polską. Był to system oparty na resortowym podziale całej administracji i skrajnej centralizacji, hierarchicznej strukturze władz - w zasadzie jednoosobowych i zawodowym stanie urzędniczym. Najwyższa władze powierzono królowi ( księciu warszawskiemu ). Miał sprawować rządy konstytucyjne. Wprowadzono monarchię ograniczoną (korona książęca należała do króla saskiego ).Władze króla nazywano rządem, jako określenie wszystkich funkcji państwowych z wyjątkiem ustawodawstwa zastrzeżonego dla sejmu oraz wymiaru sprawiedliwości. Miał prawo obsadzać stanowiska w aparacie państwowym, ze zwalnianiem wszystkich urzędników z wyjątkiem mianowanych dożywotnio członków senatu i sędziów. Prowadził politykę zagraniczną do czasu powołania instytucji rezydenta Francji w Warszawie w 1807 r.

7. Pozycja i kompetencje monarchy w Księstwie Warszawskim.

Władcą Księstwa Warszawskiego został Fryderyk August - król saski.

Najwyższa władza wykonawcza w państwie powierzona została Królowi ( oficjalny tytuł to książę warszawski), który sprawować miał rządy konstytucyjne. Według konstytucji korona książęca warszawska należała dziedzicznie do króla saskiego, który łączył Saksonię i Księstwo unią personalną. Konstytucja przewidywała możliwość powołania wicekróla, a jeżeli nie został on powołany, , to w zamian król mógł powołać Prezesa Rady Ministrów.

Władzę króla określano jako „rząd” w znaczeniu obejmującym wszystkie funkcje państwowe z wyjątkiem ustawodawstwa zastrzeżonego dla sejmu oraz wymiaru sprawiedliwości.

Król posiadał najwyższą władzę państwową, władzę wykonawczą. W szczególności do kompetencji króla należało:

• obsadzanie wszystkich stanowisk w aparacie państwowym, miał też prawo zwalniania urzędników z wyjątkiem mianowanych dożywotnio członków senatu i sędziów (urzędnicy ci odpowiadali przed królem za kierunek swej polityki)

• prowadzenie polityki zagranicznej (jednak powołanie na mocy traktatu francusko-saskiego z 1807 r. instytucji rezydenta Francji w Warszawie, wyposażonego w szerokie kompetencje, świadczyło o faktycznej zależności Księstwa od cesarstwa na zasadzie zbliżonej do protektoratu)

• posiadał kompetencje pozaministerialne tj. np. prawo łaski

• mógł wydawać dekrety we wszystkich dziedzinach nie zastrzeżonych sejmowi

• kontrasygnował ustawy

8. Rada Stanu i ministrowie w Księstwie Warszawskim.

Rada Stanu była stałym organem pomocniczym władzy królewskiej. Składała się z ministrów (skład identyczny z Rada Ministrów). Dekretem z 1808 r powiększono liczbę jej członków, mianując 6 radców stanu. Po przyłączeniu Galicji w 1809 r liczbę radców zwiększono do 12. pojawiła się tez kategoria ministra stanu - członka Rady. Istniała też instytucja referendarzy ( początkowo 4, później 6), byli to funkcjonariusze rady. Radę podzielono na sekcje. Jej funkcje precyzował dekret z 24 grudnia 1807r, rozwijając odpowiednie artykuły konstytucji. Miała prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustaw sejmowych i dekretów królewskich. Był sądem kasacyjnym ( badającym czy wyrok sądu niższej instancji jest zgodny z przepisami prawa materialnego i procesowego). Rozstrzygała spory kompetencyjne między administracja a sądami. Wykonywała funkcje sądowe (dekrety z 3.04 i 19.09.1810r). Rada Stanu wykonywała funkcje rządu krajowego, konkurując z Radą Ministrów. Po 1810r zaczęła tracić znaczenie polityczne, stając się organem przede wszystkim sadowym.

Na czele działów administracji krajowej stali ministrowie: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny przychodów i skarbu, oraz policji, a także minister sekretarz stanu jako szef kancelarii królewskiej do spraw księstwa. Powołano tez do życia Radę Ministrów. W skład wchodzili ministrowie z osobnym prezesem na czele ( mianowanym przez króla). Miała przedstawiać królowi sprawy, które należały do kompetencji więcej niż jednego resortu. Początkowo funkcjonowała jako zastępca króla, w charakterze rządu krajowego na podstawie tzw. organizacji wewnętrznej wydanej przez siebie samą w X. 1807 r. Dekret z 24.XII. 1807 wprowadził regulacje zgodne z konstytucją. Służyła porozumiewaniu się ministrów, w sprawach przedstawianych królowi. Stwarzało to formy do centralnego kierowania administracja kraju. Upoważnienie do sprawowania całej władzy w Księstwie z wyjątkiem usuwania ministrów i zmian w sadownictwie , otrzymała Rada Ministrów dopiero dekretem z 26.05.1812 r. Stała się obok króla centralną władzą rządową.

ustawodawczej w zakresie ustaw sejmowych i dekretów królewskich. Był sądem kasacyjnym ( badającym czy wyrok sądu niższej instancji jest zgodny z przepisami prawa materialnego i procesowego). Rozstrzygała spory kompetencyjne między administracja a sądami. Wykonywała funkcje sądowe (dekrety z 3.04 i 19.09.1810r). Rada Stanu wykonywała funkcje rządu krajowego,

konkurując z Radą Ministrów. Po 1810r zaczęła tracić znaczenie polityczne, stając się organem przede wszystkim sadowym.

Na czele głównych działów administracji krajowej stali ministrowie: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, oraz policji, a także minister sekretarz stanu jako szef kancelarii królewskiej do spraw Księstwa. Na podstawie dekretu z 1808 r. król powierzał ministrom, jako swoim organom, wykonywanie zarówno ustaw sejmowych jak i własnych dekretów. Każdy akt królewski wymagał kontrasygnaty właściwego ministra, który ponosił zań odpowiedzialność.

Powołano też do życia Radę Ministrów. W skład wchodzili wszyscy ministrowie z osobnym prezesem na czele ( mianowanym przez króla). Miała ona przedstawiać królowi sprawy, które należały do kompetencji więcej niż jednego resortu. Początkowo Rada Ministrów pojmowała swa rolę jako zastępcy króla (ponieważ nie powołano wicekróla) funkcjonując w charakterze rządu krajowego na podstawie tzw. organizacji wewnętrznej wydanej przez siebie samą w X. 1807 r. Dekret z 24.XII. 1807 wprowadził regulacje zgodne z konstytucją. Służyła ona odtąd porozumiewaniu się ministrów w sprawach przedstawianych do decyzji królowi. Stwarzało to formy do centralnego kierowania administracją kraju. Formalne upoważnienie do sprawowania całej władzy w Księstwie z wyjątkiem usuwania ministrów i zmian w sadownictwie , otrzymała Rada Ministrów dopiero dekretem z 26.05.1812 r. Stała się obok króla centralną władzą rządową.

Rada Stanu była stałym organem pomocniczym władzy królewskiej. Składała się z ministrów (skład identyczny z Radą Ministrów). Dekretem z 1808 r powiększono liczbę jej członków, mianując 6 radców stanu. Po przyłączeniu Galicji w 1809 r liczbę radców zwiększono do 12. pojawiła się tez kategoria ministra stanu - członka Rady. Istniała też instytucja referendarzy ( początkowo 4, później 6) niebędących członkami, lecz tylko funkcjonariuszami Rady. Wprowadzono też podział Rady na sekcje. Jej funkcje precyzował dekret z 24 grudnia 1807r, rozwijając odpowiednie artykuły konstytucji i tak -miała prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustaw sejmowych i dekretów królewskich -była sądem kasacyjnym ( badającym czy wyrok sądu niższej instancji jest zgodny z przepisami prawa materialnego i procesowego) -rozstrzygała spory kompetencyjne między administracją a sądami. Początkowo Rada Stanu wykonywała funkcje rządu krajowego, konkurując w tym zakresie z Radą Ministrów. Jednak po 1810 roku, kiedy to rozszerzono atrybucje Rady ministrów Rada Stanu zaczęła tracić na znaczeniu stając się organem przede wszystkim sądowym.

9. Administracja terytorialna i samorząd w Księstwie Warszawskim.

W zakresie administracji lokalnej przyjęto, na wzór francuski podział terytorialny Księstwa na departamenty ( 6 -warszawski, poznański, kaliski, płocki, łomżyński, bydgoski ), po 1809 r -10 ( doszły: krakowski, radomski, lubelski, siedlecki ). Dekretem z 1807 r utrzymano tymczasowo podział na powiaty -60) po 1809 r-100.

Od końca 1807 r wprowadzano nowa organizację władz terenowych. Na czele departamentu stał prefekt, podlegający służbowo ministrowi spraw wewnętrznych, wykonywał tez polecenia każdego z ministrów. W kompetencji miał:

wszelkie sprawy z zakresu szeroko pojętej administracji,

bezpośrednio sprawy resortu spraw wewnętrznych,

współudział we wszystkich działach administracji,

podlegały mu organy administracji w departamencie bezpośrednio lub przez nadzór.

Przy prefekcie funkcjonował komisarz policji z intendentem i adiunktem, odbierający polecenia od ministra policji, częściowo za pośrednictwem prefekta.

Na czele administracji powiatowej stał podprefekt, spełniający te same funkcje, co prefekt w departamencie. Posiadał personel kancelaryjny.Urząd podprefekta ustanowiono w każdym powiecie.

W departamentach i powiatach były tez rady o charakterze samorządowym ( sesje 15 dniowe ). Do głównych funkcji rad departamentowych należał:

rozkład na powiaty ciężarów publicznych,

narady nad potrzebami departamentu,

opinie o ulepszeniach w administracji i zażalenia na urzędników.

Sesje rad powiatowych były 10-cio dniowe, odbywały się raz na pół roku. Najniższą jednostką w administracji miała być wg Konstytucji tzw. municypalność zarządzana przez burmistrza lub prezydenta. Za municypalności uznano tylko: Warszawa, Poznań, Toruń, Kalisz, od 1812 r także Kraków, Lublin i Sandomierz. Powołano tam prezydentów municypalnych, mianowanych przez króla a podległych prefektom. Mieli oni do pomocy prócz personelu kancelaryjnego, zawodowych ławników ( 2-5 ) mianowanych przez ministra spraw wewnętrznych, oraz intendentów policji. W stolicy zaś powoływano osobnego prezydenta policji z dwoma asesorami i osobną kancelarią podległego ministrowi policji. Organami samorządowymi były rady municypalne, 30 osobowe, powoływane przez króla. Zajmowały się sprawami majątku i urządzeń miejskich. W pozostałych miastach i wsiach wprowadzono dekretem z 1809 r. organizację tymczasową, każde miasto i wieś stanowiły osobną gminę. Administracja w mieście należała do burmistrza,( mianowanego przez króla ), mającego do pomocy honorowych ławników ( umiejących czytać i pisać ) zatwierdzonych przez ministra spraw wewnętrznych. Organem samorządowym była rada miejska (3-10 radców zależnie od liczby mieszkańców ). Wszystkie wsie uznano za gminy wiejskie ( przepisy podobne jak dla gmin miejskich ). Władzą administracyjną był wójt, wyznaczony przez prefekta zatwierdzony przez minister spraw wewnętrznych. Mógł sprawować do jednej lub kilku wsi, tam ustanawiając swego zastępcę sołtysa.

10. Administracja centralna i lokalna w Królestwie Polskim doby konstytucyjnej.

W 1815 roku, po klęsce Napoleona, z części ziem byłego Księstwa Warszawskiego utworzone zostało Królestwo Polskie. Tego samego roku cesarz Aleksander I nadał Królestwu „Ustawę konstytucyjną”. Konstytucja Królestwa była bardziej liberalna od konstytucji Księstwa z uwagi na szeroki katalog praw i swobód obywatelskich, a jednocześnie mniej demokratyczna, bowiem przyznawała równość wobec prawa tylko wyznawcom religii chrześcijańskiej, ograniczała wolność osobistą chłopów, a także uprzywilejowała szlachtę. Konstytucja Królestwa przyjmowała liczne rozwiązania obowiązujące w czasach Księstwa Warszawskiego, jednak np. w odniesieniu do administracji zastosowano (odmiennie niż w Księstwie) zasadę całkowitej niemal kolegialności zarządu i to zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym.

Organy centralnych władz administracyjnych:

1. Król, który był najwyższą władzą wykonawczą - wyłącznie od niego pochodziła wszelka władza administracyjna.

Pozakonstytucyjną instytucją był osobisty pełnomocnik monarchy przy rządzie krajowym, którym został Mikołaj Nowosilcow

2. Namiestnik, który był zastępcą króla - pod nieobecność monarchy w Królestwie spełniał swe czynności w obrębie udzielonych przez króla pełnomocnictw, które obejmowały znaczną część funkcji rządowo-administracyjnych.

3. Rada Stanu, która była centralnym organem władzy i administracji. Dzieliła się ona na:

• Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (zwane w skrócie Radą Stanu)

• Radę Administracyjną

• Komisje Rządowe, podległe Radzie Administracyjnej, do których należał zarząd kraju. Były to organy kolegialne, działające pod kierownictwem ministrów. Utworzono pięć komisji tj. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojny, Przychodów i Skarbu.

Nadana Królestwu Kongresowemu przez cara rosyjskiego w 1815 roku konstytucja nawiązywała do wzorów Francji po napoleońskiej i tworzyła w Królestwie monarchię konstytucyjną (ograniczoną).

Król polski, którym był car Rosji, posiadał najwyższą władzę wyko­nawczą i znaczące kompetencje ustawodawcze. Zastępcą króla pod­czas jego nieobecności w kraju był Namiestnik. Mianował go król. Na­miestnik nie decydował samodzielnie, lecz dopiero po wysłuchaniu opinii Rady Stanu i kontrasygnacie decyzji przez właściwego ministra. Niedługo potem Sejm Czteroletni powierzył władzę wyko­nawczą królowi, Straży Praw i komisjom wielkim. Straż Praw stano­wiła radę królewską i spełniała zadania rządu. Jej organizacja łączyła polską tradycję ustrojową z systemem rządów gabinetowych, tj. gabinetu odpowiedzialnego przed parlamentem. Wybrane przez Sejm Komisje: Skarbu, Wojska, Policji i Edukacji Narodowej były ministerstwami i działały kolegialnie. Podporządkowano je jednak Sejmowi, a nie Straży Praw. W Królestwie Kongresowym pozostała po Księstwie Warszaw­skim Rada Stanu, złożona z Namiestnika, ministrów i dalszych urzędników. Pełniła ona rolę centralnego organu administracji oraz trybunału administracyjnego. Rada Stanu zbierała się przeważnie w składzie niższych urzędników, co powodowało spadek jej autoryte­tu. Zajmowała się głównie przygotowywaniem projektów ustaw. Obok Rady Stanu pojawiła się nowa Rada Administracyjna. Było to ciało doradcze monarchy, złożone z ministrów i innych po­wołanych osób pod przewodnictwem Namiestnika. Rada Administra­cyjna zajmowała się sprawami przekraczającymi kompetencje jedne­go resortu. Po śmierci jedynego w Królestwie Kongresowym Namiest­nika (gen. Józefa Zajączka), Rada zaczęła działać pod kierownictwem prezesa i w praktyce zyskała status najwyższego organu scentralizowa­nej władzy wykonawczej i administracyjnej. Radzie Administracyjnej podlegały komisje rządowe - były to kolegialne resorty działające pod kierownictwem ministra. Utworzono 5 komisji:

1. Komisję Spraw Wewnętrznych i Policji,

2. Komisję Wojny,

3. Komisję Sprawiedliwości,

4. Komisję Przychodów i Skar­bu,

5. Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Z po­działu resortowego wynikało, że sprawy wewnętrzne załatwiał resort spraw wewnętrznych i policji oraz resort wyznań religijnych i oświe­cenia publicznego. Sprawami gospodarczymi kierował resort przy­chodu i skarbu. Podobnie jak w Księstwie Warszawskim, zabrakło w Królestwie ministra spraw zagranicznych. Powołano natomiast ministra-sekretarza stanu, który przebywał u boku króla w Petersburgu. Komisje rządowe załatwiały gros spraw kolegialnie, po naradzie i głosowaniu. Każdy z ministrów mógł w sprawach mniejszej wagi de­cydować samodzielnie. W ten sposób zasadę jednoosobowości usi­łowano w Królestwie Polskim połączyć z kolegialnością.

Administracja lokalna w Królestwie Polskim doby konstytucyjnej.

Konstytucja Królestwa Polskiego przywróciła tradycyjny (istniejący do rozbiorów) podział kraju na:

• województwa (wydzielono ich osiem

Każde województwo podzielone zostało z kolei na:

• obwody (każde województwo na 4-7 obwodów tj w łącznej liczbie 39).

Dawny podział na powiaty miał dotąd zastosowanie jedynie pomocnicze, pełniąc funkcje okręgów wyborczych i sądowych (było ich 77).

Władzą administracji ogólnej były komisje wojewódzkie w każdym z województw, urzędy municypalne w miastach, zaś wójtowie w gminach stanowiących jednocześnie najniższe ogniwo administracji krajowej.

Działalność komisji wojewódzkich oparta została na zasadzie kolegialności. W strukturze wewnętrznej komisji zastosowano podział resortowy, dzieląc je na poszczególne wydziały: wyznań religijnych i oświecenia publicznego, administracyjny, wojskowy, skarbowy, policyjny. Po roku 1821 doszło do znacznej kumulacji wydziałów , zmniejszono ich liczbę do 3. Poza prezesem w komisji zasiadało 5 komisarzy , 4-7 komisarzy odwodowych i sekretarz generalny prowadzący kancelarię.

Komisarze delegowani do obwodów podlegali komisji wojewódzkiej. Realizowali na swym terenie zadania te same co komisja i ich wydziały na szczeblu wojewódzkim, jednakże jednoosobowo. Pełnili także funkcje policyjne i ekonomiczne. Podlegali im ponadto zwierzchności miejskie i wiejskie, stanowiące najniższe ogniwo administracji.

Administracja miejska w początkach istnienia Królestwa Polskiego nadal sprawowana była tymczasowo przez prezydentów municypalnych i rady municypalne w największych miastach oraz przez burmistrzów i rady miejskie w pozostałych. Małe miasteczka z reguły zarządzane były przez wójtów.

Od 1816 r. wprowadzono w miastach nową strukturę organizacyjną tj. władzę przejęła tzw. zwierzchność miejska (a od 1818 r. zmiana nazwy na urząd municypalny)złożona z prezydenta municypalności lub burmistrza oraz ławników.

Zwierzchność wiejską stanowił wójt gminy a wsie podlegające jednemu wójtowi stanowiły gminę wiejską.

W Królestwie Polskim na czele województwa stanął organ kolegialny - komisja wojewódzka. We wszystkich spra­wach decydowała ona większością głosów, a stojący na jej czele prezes był jedynie organem wykonawczym. Komisja wojewódzka podlegała Radzie Stanu i ministrom. W terenie polecenia komisji wykonywali komisarze obwodowi, działający jako delegaci w poszczególnych ob­wodach. Administracja miejska opierała się na urzędach municypal­nych, zwanych później (od 1842) magistratami. Składały się one w dużych miastach z prezydenta i radnych, a w małych miastach - z burmistrza i ławników. Urzędnicy miejscy nie pochodzili z wy­boru - byli mianowani przez odpowiednie władze rządowe. Na czele gmin stali wójtowie, którymi zostawali właściciele wsi. Wydane w 1818 r. przepisy jednoznacznie o tym przesądzały.

11. Pozycja i kompetencje monarchy w Królestwie Polskim w latach 1815 - 1914.

Królestwo Polskie do 1830 r. było monarchią konstytucyjną(Ustawa konstytucyjna nadana przez Aleksandra I, 27.11.1815r. — jej gtównym autorem byl ks. Adam Czartoryski - ogł. 24 grudnia)

Według Konstytucji król był najwyższą władzą wykonawczą, od niego pochodziła wszelka władza administracyjna.

Dysponował następującymi kompetencjami:

nominował urzędników, również dostojników kościelnych,

wyłącznie mógł wypowiadać wojnę oraz zawierać traktaty i umowy międzynarodowe,

kierował siłami zbrojnymi państwa

w jego imieniu wydawano akty publiczne sądów i urzędów.

W zakresie prawodawstwa król posiadał inicjatywę ustawodawczą oraz prawo sankcji w stosunku do uchwalanych projektów za pomocą dekretów i statutów organicznych. Statuty organiczne były aktami rozwijającymi konstytucję (pierwsze z 1.12.1815 dotyczyły organizacji Rady Stanu. Rozróżniamy dwa rodzaje statutów organicznych;

wydane zaraz po ogłoszeniu konstytucji samodzielnie przez króla,

wydawane później, wymagające wstępnego rozpatrzenia przez zgromadzenie ogólne Rady Stanu ( wspólna
kompetencja króla Rady Stanu i sejmu, bez którego zgody nie można był ich zmieniać)

Wszelkie akty wydawane przez króla wymagały kontrasygnaty resortowego ministra - w praktyce nie zawsze

przestrzegano tej zasady.

Ponadto wszelkie akty publiczne sądów i urzędów wydawane były w imieniu króla.

Pozakonstytucyjną instytucją był osobisty pełnomocnik króla (Mikołaj Nowosilcow). Miał być powołany na kilka

miesięcy, faktycznie urzędował do 1830 r. uzyskując prawo zasiadania w Radzie Administracyjnej. Był faktycznym

kontrolerem władz krajowych, powiadamiany o wszystkich ważniejszych aktach prawnych.

Romanowowie mieli zachować dziedzictwo tronu Królestwa Polskiego.

Królestwo Polskie do 1830 r. było monarchią konstytucyjną. Ustawa konstytucyjna została nadana przez cesarza Aleksandra I, 27.11.1815r.

Według Konstytucji król był najwyższą władzą wykonawczą. Wyłącznie od niego pochodziła wszelka władza administracyjna. Dysponował następującymi kompetencjami:

• nominował urzędników, również dostojników kościelnych

• kierował siłami zbrojnymi państwa

• posiadał wyłączne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatów i umów

W zakresie prawodawstwa król posiadał inicjatywę ustawodawczą oraz prawo sankcji w stosunku do uchwalanych projektów. Mógł regulować pewne kwestie za pomocą dekretów i statutów organicznych. Statuty organiczne były aktami rozwijającymi konstytucję (pierwsze z 1.12.1815 dotyczyły organizacji Rady Stanu). Rozróżniano dwa rodzaje statutów organicznych;

• - wydane przez króla zaraz po ogłoszeniu konstytucji - wydane w późniejszym czasie, wymagające wstępnego rozpatrzenia przez zgromadzenie ogólne Rady Stanu i tym samym należące do wspólnych kompetencji króla, Rady Stanu i sejmu

Wszelkie akty wydawane przez króla dla swej ważności wymagały kontrasygnaty resortowego ministra.

Ponadto wszelkie akty publiczne sądów i urzędów wydawane były w imieniu króla.

Pozakonstytucyjną instytucją był osobisty pełnomocnik króla (Mikołaj Nowosilcow). Miał być powołany na kilka miesięcy a faktycznie urzędował do 1830 r. uzyskując prawo zasiadania w Radzie Administracyjnej. Był faktycznym kontrolerem władz krajowych, powiadamiany o wszystkich ważniejszych aktach prawnych.

Romanowowie mieli zachować dziedzictwo tronu Królestwa Polskiego.

12. Rada Stanu i Rada Administracyjne w Królestwie Polskim doby konstytucyjnej.

Centralnym organem władzy i administracji była, odziedziczona po Księstwie Warszawskim, Rada Stanu. Różniła się ona jednak od swej poprzedniczki w sposób znaczący, dzieliła się bowiem na: Zgromadze­nie Ogólne Rady Stanu (zwane w praktyce skrótowo Radą Stanu) i Radą Administracyjną.

Zgromadzenie Ogólne pełniło te same w zasadzie funkcje co Rada Stanu w Księstwie Warszawskim, z tym że w zakresie sądownictwa administracyjnego powołano specjalny organ, tzw. Delegację Admini­stracyjną (utworzoną postanowieniem namiestnika z 1816 roku). Dzia­łała ona do roku 1822, po czym została rozwiązana, a sądownictwo administracyjne wróciło do Rady Stanu.

W skład Zgromadzenia Ogólnego weszli, poza namiestnikiem, mini­strowie, członkowie kolegiów resortowych z tytułem radców stanu oraz referendarze stanu (ci ostatni zatrudnieni jedynie przy pracach Rady). Przewaga elementu ministerialnego powodowała w praktyce kłopoty z zebraniem pełnego składu Zgromadzenia, trudno było bowiem pogo­dzić obowiązki wynikające z kierowania resortem z uczestnictwem w obradach

tego ciała. W rezultacie regularnie uczestniczyli w pracach Rady Stanu radcy stanu nadzwyczajni (niezwiązani z żadną komisją resortową) oraz referendarze, co w istocie prowadziło do obniżenia się

autorytetu tej instytucji.Rada Administracyjna, składająca się z ministrów oraz innych osób powołanych przez króla pod przewodnictwem namiestnika, była orga­nem o charakterze doradczym wobec monarchy, swoistym gabinetem ministrów. Rozpatrywała w szczególności sprawy przekraczające wyłą­czną właściwość poszczególnych szefów resortów. W 1826 roku, po śmierci gen. J. Zajączka, na czele Rady stanął prezes mianowany przi króla (spośród członków Rady), a zakres jej uprawnień uległ rozszerzeniu o kompetencje namiestnika. Od tego momentu Rada Administracyjna staje się najwyższym organem władzy wykonawczej i administracyjnej, reprezentującym osobę monarchy i działającym w jego zastępstwie.

Rada Administracyjna i Rada Stanu w KP w 1.1815 - 1830

Rada Stanu - centralny organ władzy i administracji odziedziczony po Księstwie Warszawskim, jednak różny od poprzedniczki. Dzieliła się na:

Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu - zwane Radą Stanu, w składzie:

namiestnik,

ministrowie,

radcy stanu (członkowie kolegiów resortowych),

referendarze stanu (zatrudnieni jedynie przy pracach Rady)

W latach 1816 -1822 z zadań rady stanu wyłączono sądownictwo administracyjne przez powołanie decyzją namiestnika specjalnego organu - Delegacji Administracyjnej, (po 1922 roku powrót tej kompetencji do Rady Stanu). Przewaga ministrów w składzie RS powodowała dużą trudność w zbieraniu się tego ciała. W praktyce najczęściej w jej pracach uczestniczyli radcy stanu nadzwyczajni ( niezwiązani z żadnym resortem) i referendarze, co obniżało autorytet tej instytucji.

Radę Administracyjną w składzie:

namiestnik,

ministrowie,

inne osoby powołane przez króla

Rada Administracyjna była organem o charakterze doradczym wobec króla (gabinet ministrów). Rozpatrywała głownie sprawy przekraczające właściwość poszczególnych szefów resortów. W 1926 roku (po śmierci gen J. Zajączka) na czele Rady stanął powołany przez króla prezes, a jej uprawnienia poszerzono o kompetencje urzędu namiestnika. Od tego czasu Rada stała się najwyższym organem władzy wykonawczej i administracyjnej w Królestwie, reprezentującym osobę króla i działającym w jego zastępstwie.

Centralnym organem władzy i administracji była, odziedziczona po Księstwie Warszawskim, Rada Stanu. Różniła się ona jednak od swej poprzedniczki w sposób znaczący, dzieliła się bowiem na:

• Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (zwane w praktyce skrótowo Radą Stanu)

Zgromadzenie Ogólne (Rada Stanu) pełniło te same w zasadzie funkcje co Rada Stanu w Księstwie Warszawskim, z tym że w zakresie sądownictwa administracyjnego powołano specjalny organ, tzw. Delegację Administracyjną . Działała ona do roku 1822, po czym została rozwiązana, a sądownictwo administracyjne wróciło do Rady Stanu.

W skład Zgromadzenia Ogólnego weszli, poza namiestnikiem, ministrowie, członkowie kolegiów resortowych z tytułem radców stanu oraz referendarze stanu. .

• Rada Administracyjna, składająca się z ministrów oraz innych osób powołanych przez króla pod przewodnictwem namiestnika, była organem o charakterze doradczym wobec monarchy, swoistym gabinetem ministrów. Rozpatrywała w szczególności sprawy przekraczające wyłączną właściwość poszczególnych szefów resortów. W 1826 r zakres jej uprawnień uległ rozszerzeniu o kompetencje namiestnika.

Od tego momentu Rada Administracyjna stała się najwyższym organem władzy wykonawczej i administracyjnej, reprezentującej osobę monarchy i działającym w jego zastępstwie.

13. Ewolucja podziału administracyjnego Królestwa Polskiego w latach 1815 - 1914.

W początkowym okresie Rząd Tymczasowy KP utrzymał istniejący, oparty na modelu pruskim podział administracyjny. Konstytucja z 27 listopada 1815 r. przywracając tradycyjną nazwę jednostek wprowadziła podział na:

- województwa (8) - ich nazwy określał akt namiestnika,

- obwody (w łącznej liczbie39 - od 4 do 7 w województwie) - wprowadzone decyzją namiestnika w 1816r.

- powiaty (77) - struktury pomocnicze, jedynie dla potrzeb wyborczych i sądowych.

- gminy miejskie,

- gminy wiejskie

Statut Organiczny z 1832 r. utrzymał ten podział do 1837 r., kiedy to nazwę województwo zastąpiono określeniem

gubernia. Natomiast w 1842r. obwody zastąpiono powiatami, a powiaty okręgami (głownie dla potrzeb sądowych.

W1845 r. ukazem carskim zmniejszono liczbę guberni do 5.

W roku 1866 Królestwo podzielono na 10 guberni zwiększając jednocześnie liczbę powiatów do 85.

W latach 1869 - 1970 dokonano zmiany charakteru wielu miejscowości polegającej na utracie praw miejskich i

określania ich statusu jako osad i gmin.

Taki podział terytorialny przetrwał w zasadzie do I wojny światowej z jednym wyjątkiem. Aktem Dumy Państwowej z

1912 roku utworzono gubernię chełmińską. Faktycznym celem tej decyzji było oderwanie wytyczonych terenów od

Królestwa i włączenie do bezpośrednio do terytorium cesarstwa.

Gmina wiejska - obejmowała pewna liczbę wsi (gromad).

W Królestwie Polskim dokonując podziału administracyjnego zrezygnowano z obowiązującego w Księstwie Warszawskim systemu francuskiego i sięgnięto w pewnym zakresie do wzorów staropolskich. Kraj dzielił się na województwa, obwody i gminy. Granice województw pokryły się zasadniczo z granicami dotychczasowych departamentów. Województw było 8 a obwodów było 39 (w każdym województwie po kilka). Podział terytorialny był więc trójstopniowy.

Po powstaniu listopadowym, w 1837 r, wprowadzono w miejsce województw gubernie, których liczba wzrosła w drugiej połowie XIX w. i było ich 10.

Po powstaniu listopadowym, w 1842 r, zmieniono też nazwę obwodów na powiaty (ujezdy), a ich liczbę w drugiej połowie XIX w. podwojono. Odrębna organizacja administracji obowiązywała na wsi i w miastach Królestwa.

Wsie tworzyły gminy, Gminą mogła być zarówno część wsi (o ile obejmowała więcej niż 10, a później więcej niż 50 budynków mieszkalnych) jak i kilka lub kilkanaście wsi należących do jednego właściciela.

Po uwłaszczeniu chłopów gmina wiejska stała się ostatecznie zbiorowa. Każda gmina obejmowała pewną ilość wiosek, zwanych gromadami oraz obszary dworskie (folwarki).

Miasta Królestwa posiadały własną organizację.

14. Władze centralne Wolnego Miasta Krakowa.

Kongres Wiedeński powołał do życia Wolne Miasto Kraków, pozostające pod opieką trzech państw

zaborczych, otrzymało ono Ustawę Konstytucyjną z 3 maja 1815 r. Rządem Wolnego Miasta Krakowa był Senat, składający się z pre­zesa oraz 12 senatorów. Ośmiu wybierało Zgromadzenie Reprezen­tantów, czterej byli delegowani przez Uniwersytet Jagielloński i Kapi­tułę metropolitalną krakowską. Poza uprawnieniami ściśle wykonawczymi, Senat posiadał także prawo inicjatywy ustawodawczej. Prezes koordynował prace Senatu oraz reprezentował go na zewnątrz. Sprawował także zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji. Senat dzielił się na wydziały:

1. Spraw Wewnętrznych i Sprawied­liwości,

2. Policji i Milicji,

3. Dochodów Publicznych i Skarbu.

Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów. Liczyło ono 41 członków (po 1833 roku tylko 30), z czego 26 deputowanych pochodziło z wyborów dokonywanych na zgromadzeniach gminnych, 3 delegował Senat, 3 Kapituła katedralna krakowska, 3 Uniwersytet Jagielloński . Ponadto zasiadało w Zgro­madzeniu 6 sędziów pokoju. Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie. Przewodniczył na nich marszałek wybierany spośród dele­gatów Senatu.

Kompetencje Zgromadzenia:

1. ustawodawstwstwo w sprawach drobniejszych,

2. wybieranie senatorów i sędziów

3. uchwalania budżetu.

4. pewien nadzór nad administracją, poprzez prawo stawiania w stan oskarżenia urzędników łamiących prawo. Obwinieni podlegali wów­czas Sądowi Sejmowemu.

Do centralnych organów administracyjnych zaliczyć należy Biuro Policji Pośredniej, zajmujące się sprawami bezpieczeństwa oraz nadzorem nad służbą zdrowia, budownictwem, higieną, pożarnictwem, działalnością wójtów itp. W 1827 roku Biuro przekształcono w Dyre­kcję Policji, której podporządkowano w roku 1840 całą administrację lokalną.

W 1819 roku utworzono Urząd Budowniczych Wolnego Miasta Krakowa i jego Okręgu, podległy Wydziałowi Spraw Wewnętrznych Se­natu. Zajmował się on sprawami budownictwa mieszkalnego i komu­nalnego.

Komitet Ekonomiczny kontrolujący wydatki Senatu, urząd protomedyka nadzorującego służby sanitarne, inten­denta dóbr narodowych do zarządu nad majątkiem publicznym, in­spektora kopalń oraz Komisję Włościańską, której zadaniem było ustalanie prawa własności i powinności chłopów wobec dworu.

Kongres Wiedeński powołał do życia Wolne Miasto Kraków, pozostające pod opieką trzech państw zaborczych. Otrzymało ono Ustawę Konstytucyjną z 3 maja 1815r.,zmienioną przez Konstytucję rozwiniętą z 11 września 1818 r. Rzeczypospolita Krakowska nie była tworem suwerennym. Organami zaborców byli tu rezydenci trzech mocarstw, umieszczonych przy Senacie Wolnego Miasta. Formalnie nie posiadali oni uprawnień władczych, ale po ograniczeniu autonomii Wolnego Miasta, na podstawie nowej konstytucji z 1833 r. otrzymali prawo do występowania w roli zwierzchników wobec władz republiki.

Władze centralne:

1. Senat - będący rządem Wolnego Miasta , składający się z prezesa oraz 12 senatorów. Ośmiu wybierało Zgromadzenie Reprezentantów, czterej delegowani byli przez Uniwersytet Jagielloński I Kapitułę metropolitarną krakowską. Senat poza uprawnieniami ściśle wykonawczymi posiadał także prawo do inicjatywy ustawodawczej. Prezes koordynował prace Senatu oraz go reprezentował, miał

zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji. Senat dzielił się na wydziały:

1. Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości.

2. Policji i Milicji,

3. Dochodów Publicznych i Skarbu.

Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów, które posiadało ograniczone kompetencje.

2.Biuro Policji Pośredniej -centralny organ administracyjny zajmujący się sprawami bezpieczeństwa oraz nadzorem nad służbą zdrowia, budownictwem, higieną, pożarnictwem, działalnością wójtów . W 1827 r biuro przekształcono w Dyrekcję Policji, której podporządkowano w roku 1840 r całą administrację

3. Urząd Budowniczych, utworzony w 1819 roku, który zajmował się sprawami budownictwa mieszkalnego i komunalnego

Powołano ponadto Komitet Ekonomiczny kontrolujący wydatki Senatu, oraz urząd protomedyka nadzorującego służby sanitarne, intendenta dóbr narodowych do zarządu majątkiem publicznym , inspektora kopalń i Komisję Włościańską, której zadaniem było ustalanie prawa własności i powinności chłopów wobec dworu.

15. Administracja i samorząd w zaborze pruskim w XIX wieku.

Pierwszy etap reform zarządu centralnego i administracji lokalnej

przeprowadzony został na początku XIX wieku.

Reformy te obejmowały zagadnienia społeczne , skarbowość, sądownictwo, wojskowość i administrację.

Administracja centralna

Przeprowadzono reformę zarządu centralnego, która likwidowała anachroniczny system kolegialności, wprowadzając w to miejsce, zasadę jednoosobowości.

1. W 1808 r. powołano 5 ministrów, stojących na czele resortów: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

Pełnia władzy spoczywała jednak nadal w rękach absolutnego władcy, jednak odtąd król wykonywał władze poprzez działających u jego boku i odpowiedzialnych przed nim ministrów.

Taki stan rzeczy utrzymał się aż do połowy XIX w. , tj. do czasu pojawienia się konstytucji

2. W 1810 r. wprowadzono urząd kanclerza, jako organu nadzorującego i koordynującego działalność ministerstw.

Od 1814 r. kanclerz stanął na czele rady ministrów, zwanej Ministerstwem Państwa, w skład której wchodzili wszyscy ministrowie. Po 1822 r. w miejsce kanclerza przewodnictwo rady objął prezydent ministrów (od 1848 r. premier)

3. W 1817 r. utworzono Radę Państwa, która była jedynie organem doradczym króla, głównie w sprawach legislacyjnych

Administracja lokalna

W latach 1808-1815 dokonano reorganizacji władz lokalnych. Od tej chwili administracja terytorialna sprawowana była przez fachowych urzędników pozostających pod kontrolą organów samorządowych.

W 1815 r. kraj podzielono na:

1. Prowincje, na których czele stali nadprezydenci. Prowincji było10 . Przy nadprezydencie utworzono radę prowincjonalną, do której kompetencji należało współdziałanie w wydawaniu rozporządzeń policyjnych oraz rozstrzyganie zażaleń od decyzji wydziału obwodowego.

Prowincje dzieliły się na:

2. Rejencje z mianowanymi przez króla prezydentami rejencji na czele, będącymi przedstawicielami ministra spraw wewnętrznych w powierzonych im obwodach.

Kolejnym szczeblem podziału były:

3. Powiaty, na których czele stali landraci (starostowie). Podlegały im wszystkie sprawy administracji i policji powiatu.

Najniższą jednostką administracyjną były:

4. Gminy wiejskie i miejskie

Samorząd

1.W prowincjach - do czasu przeprowadzenia reform (1876-1889) samorząd nie funkcjonował

2.W rejencjach brak było organów samorządowych (również po reformie)

3.W powiatach - do roku 1872 były wyłącznie okręgami administracji państwowej, więc nie funkcjonował tam samorząd

4.Gminy wiejskie i miejskie były korporacjami prawa publicznego, którym powierzono samorząd we własnych sprawach.

Organami gminy wiejskiej byli: przełożony (naczelnik) gminy wraz z ławnikami oraz przedstawicielstwo (zgromadzenie gminne)

Organami samorządu miejskiego były rada miejska (zgromadzenie miejskie) jako organ uchwałodawczy i sprawujący kontrolę nad organami wykonawczymi gminy tj. burmistrzem (w większych miastach nadburmistrzem) oraz magistratem.

W połowie XIX wieku ( w r.1850) tj. po pojawieniu się konstytucji Prusy stały się monarchią konstytucyjną.

Administracja centralna

Kształt administracji zasadniczo nie uległ zmianie

1. W dalszym ciągu na czele ministerstw stali ministrowie, przy czym ich liczba zwiększyła się i wynosiła od 8 do 10. Powołano nowe resorty: handlu, rolnictwa, wyznań oraz domu królewskiego.

Ministrowie sami kierowali resortami i byli za nie odpowiedzialni.

2. Ministrowie tworzyli radę ministrów na czele z premierem, który odgrywał jednak tylko rolę pierwszego z ministrów

Administracja lokalna

Kształt administracji nie uległ zmianie, przy czym niektóre z nich zaczęły pełnić podwójną rolę tj. jednostek administracji państwowej i związków samorządowych

1. Prowincje, na których czele stali nadprezydenci. Prowincji było10 . Przy nadprezydencie działała rada prowincjonalna.

Po wprowadzeniu w latach 1876-1889 samorządu prowincjonalnego prowincje stanowiły zarówno jednostki administracji państwowej jak i samorządowe związki prowincjonalne.

Prowincje dzieliły się na:

2. Rejencje z mianowanymi przez króla prezydentami rejencji na czele, będącymi przedstawicielami ministra spraw wewnętrznych w powierzonych im obwodach.

Rejencje pozostały wyłącznie jednostkami administracji rządowej.

Z prezydentem rejencji (od 1883 r.)współdziałał wydział obwodowy, który pełnił funkcję sądu administracyjnego drugiej instancji.

Kolejnym szczeblem podziału były:

3. Powiaty, na których czele stali landraci (starostowie), które po 1872 r. otrzymały podwójną postać: okręgów administracji państwowej i związków powiatowych opartych na zasadach samorządności

Funkcjonujący w powiecie wydział powiatowy pełnił m. in. funkcje sądu administracyjnego pierwszej instancji.

Najniższą jednostką administracyjną były:

4. Gminy miejskie i wiejskie

Samorząd

W drugiej połowie XIX wieku zorganizowano w Prusach na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego, z wyjątkiem rejencji, samorząd. Do połowy lat siedemdziesiątych XIX wieku prowincje pruskie były tylko jednostkami administracji państwowej, a po reformach z lat 1876-1889 stały się jednocześnie związkami samorządowymi.

6. W prowincjach - organem uchwałodawczo-kontrolującym samorządu prowincjonalnego był sejm prowincjonalny na czele z marszałkiem.

Do kompetencji sejmu należały sprawy lokalne oraz opiniowanie spraw przekazanych przez rząd.

Sejm wybierał organ wykonawczo-zarządzający, którym był wydział prowincjonalny (na czele dyrektor krajowy).

Nadzór nad samorządem prowincjonalnym sprawował nadprezydent prowincji.

2.W rejencjach brak było organów samorządowych (również po reformie)

3.W powiatach podstawowym organem samorządu był sejmik powiatowy, któremu przewodniczył landrat.

Organem wykonawczym samorządu powiatowego był wydział powiatowy, który sprawował nadzór nad samorządem gminnym.

4.Gminy wiejskie i miejskie były korporacjami prawa publicznego, którym powierzono samorząd we własnych sprawach.

Organami gminy wiejskiej byli: przełożony (naczelnik) gminy wraz z ławnikami oraz przedstawicielstwo (zgromadzenie gminne)

Organami samorządu miejskiego były rada miejska (zgromadzenie miejskie) jako organ uchwałodawczy i sprawujący kontrolę nad organami wykonawczymi gminy tj. burmistrzem (w większych miastach nadburmistrzem) oraz magistratem

16. Status Wielkiego Księstwa Poznańskiego w monarchii pruskiej w XIX wieku.

Powstało w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego, nie było osobnym tworem państwowym i stanowiło

część monarchii pruskiej. Przejawem odrębności było określenie -prowincja poznańska, własny, herb i flaga.

Istniał też urząd namiestnika królewskiego ( do wybuchu powstania listopadowego ). Namiestnik posiadał

uprawnienia i charakterze reprezentacyjnym, (nie miał kompetencji w zakresie spraw administracyjno -

politycznych, zastrzeżonych dla nadprezydenta prowincji i prezydentów rejencji). Po 1833 r, urzędy landratów

byty obsadzane w drodze mianowania przez rejencje, a nie poprzez wybór kandydatów wskazanych przez

sejmik powiatowy, eliminowało to Polaków z rej funkcji. W 1832 r wydano regulamin o języku urzędowym władz (językiem stosowanym w administracji był niemiecki).

WII połowie XIX w zatarły się reszta odrębności jak również nazwy.

• Powstałe w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego (z 1815 r.) Wielkie Księstwo Poznańskie nie było osobnym tworem państwowym i stanowiło integralną część monarchii pruskiej.

• Jedynymi przejawami pewnej odrębności była nazwa, własny herb oraz flaga.

• Od innych prowincji pruskich Wielkie Księstwo odróżniało się także instytucją namiestnika królewskiego, który posiadał uprawnienia o charakterze reprezentacyjnym, nie miał natomiast żadnych kompetencji w zakresie spraw administracyjno-politycznych, zastrzeżonych dla nadprezydenta prowincji i prezydentów rejencji (to oni sprawowali w praktyce pełnię władzy administracyjnej)

• Po 1833 r. urzędy landratów obsadzane były w Wielkim Księstwie Poznańskim, nie przez wybór jednego z kandydatów wskazanych przez sejm powiatowy, lecz w drodze mianowania przez rejencje, co powodowało w praktyce eliminowanie Polaków z tych funkcji

• W 1832 r. wydany został regulamin o języku urzędowym władz, w myśl którego wyłącznym językiem stosowanym w administracji stawał się język niemiecki

• W drugiej połowie XIX wieku doszło do całkowitego zatarcia resztek odrębności jak również samej nazwy

17. Administracja w zaborze rosyjskim w okresie międzypowstaniowym i po powstaniu styczniowym.

Wieczorem 29.11.1830 r. wybuchło w Warszawie powstanie listopadowe. Wła­dzę przejęła pierwotnie Rada Administracyjna, poszerzona o 6 posłów i 4 członków Towarzystwa Patriotycznego. Dnia 4.12.1830 r. przemianowała się ona w Rząd Tymczasowy, który następnego dnia powierzył J. Chłopickiemu urząd dyktatora. 21.12.1830 r. rozwiązał on Rząd, powołując w jego miejsce Radę Najwyższą Na­rodową. Składała się ona z przewodniczącego i 4 członków, dzieląc się wewnę­trznie na 5 sekcji: dyplomatyczną, skarbową, administracyjną, wojny oraz spra­wiedliwości i oświaty. Podporządkowane im były komisje rządowe. Miejsce Rady 18.1.1831 r. zajął Rząd Narodowy pod przewodnictwem A. Czartoryskiego. Po detronizacji cara Mikołaja przejął on część kompetencji monarchy, pozostałe odda­jąc Sejmowi. Władzę wykonawczą Rząd realizował przez 6 ministrów, nie wcho­dzących jednakże w jego skład. Zmieniono to 17.8.1831 r. reorganizując Rząd. Na jego czele stanął Prezes Rady Ministrów, wybierany przez obie izby Sejmu. Mia­nował on swego zastępcę oraz 6 ministrów, którzy mogli odtąd zasiadać w Rzą­dzie, ale tylko z głosem doradczym.

Po upadku powstania konstytucja Królestwa Polskiego została zawieszona, a nowy jego ustrój określił wydany przez cara Mikołaja I 14.2.1832 r. Statut Orga­niczny. Zgodnie z jego treścią: Królestwo inkorporowano do Rosji, zniesiono Sejm, zlikwidowano odrębną armię itp. Pozostawiono natomiast odrębny rząd, admini­strację i samorząd. Stan taki pozostawał bez większych zmian, nie licząc okresu odwilży posewastopolskiej (1856-1862), aż do wybuchu powstania styczniowego (22/23.1.1863).

Po upadku powstania listopadowego doszło do faktycznego zawie­szenia konstytucji Królestwa Polskiego. Stan taki trwał do wydania przez cara Mikołaja I, 14 lutego 1832 roku, Statutu Organicznego, ogłoszonego jako rzekomo legalna zmiana konstytucji, w rzeczywisto­ści znoszącego dawną konstytucję.

W miejsce istniejącej do 1830 roku unii, Statut inkorporował Kró­lestwo do Cesarstwa Rosyjskiego, znosił odrębność koronacji i wojska. Zachowywał osobny skarb Królestwa i rząd.

W odniesieniu do rządu nastąpiły jednak istotne ograniczenia.

Radzie Administracyjnej przewodniczyć miał z urzędu mianowa­ny przez cesarza namiestnik (był nim tłumiciel powstania, feldmar­szałek Iwan Paskiewicz). Została ona oddzielona od Rady Stanu, prze­stała też pełnić funkcję gabinetu ministrów, przejmując jedynie zarząd Królestwa.

Rada Stanu podporządkowana została Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego, utraciła też swe funkcje związane z systemem parlamen­tarnym z uwagi na likwidację sejmu. Inne jej uprawnienia zostały wprawdzie utrzymane, lecz tylko do 1841 roku, kiedy to Radę zniesio­no, a część jej kompetencji przejął Departament do Spraw Królestwa Polskiego w petersburskiej Radzie Państwa. Przywrócono ją na krótko w okresie reform przeprowadzanych przez Aleksandra Wielopolskiego, istniała jednak tylko do 1867 roku.

Pozostawiono jedynie trzy Komisje Rządowe:

— Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego

— Sprawiedliwości

— Przychodów i Skarbu.

Na ich czele postawiono - w miejsce ministrów - dyrektorów głównych.

W zakresie administracji terenowej utrzymano czasowo dawny po­dział terytorialny na województwa, obwody, powiaty i gminy, za­chowując dotąd działające władze lokalne. Taki stan rzeczy przetrwał jedynie do 1837 roku, kiedy to w ramach unifikacji władz administra­cyjnych w Królestwie Polskim i Cesarstwie województwa przemiano­wano na gubernie, a w 1842 roku obwody na powiaty, zaś powiaty na okręgi. W konsekwencji gubernatorzy i rządy gubernialne za­stąpili prezesów i komisje wojewódzkie, a naczelnicy powiatowi -komisarzy obwodowych. W miastach urzędy municypalne przemiano­wano na magistraty, pozbawiając je całkowicie cech samorządowych.

Wprawdzie Statut Organiczny utrzymał w administracji i sądow­nictwie język polski jako urzędowy, lecz od 1836 roku znajomość języka rosyjskiego dawała pierwszeństwo w przyjmowaniu do służby pań­stwowej, a w roku następnym wprowadzono zakaz nominacji na urząd publiczny osób nie posiadających dostatecznej znajomości tego języka.

W rezultacie reform Wielopolskiego, z lat 1861-1862, wprowadzono w Królestwie w ograniczonym zakresie samorząd terytorialny. Powie­rzony został radom gubernialnym (do wybuchu powstania stycznio­wego nie zdążono przeprowadzić do nich wyborów) i radom powiato­wym, do których kompetencji należały sprawy związane z rozkładem ciężarów publicznych. Rady nie uzyskały żadnych własnych organów wykonawczych i w praktyce podporządkowane zostały naczelnikom powiatu.

W zbiorowych gminach wiejskich wprowadzono na wzór rosyjski samorząd, który tworzyły: zgromadzenie gminne, wójt, urząd i sąd gminny. W gromadach natomiast: zgromadzenie gromadz­kie i starosta (zwany też sołtysem).

Wybuch powstania styczniowego (22/23.1.1863). Wywołała je organizacja czerwonych, przekształcając jednocześnie swój Komitet Centralny w Rząd Tymczasowy. W marcu 1863 r. do powstania przystąpiła orga­nizacja białych, a jeden z jej przywódców - M. Langiewicz ogłosił się dyktato­rem. Jego szybka klęska spowodowała, że czerwoni ponownie przejęli władzę, tworząc 10.5.1863 r. Rząd Tymczasowy, składający się z 5 osób. Podlegały mu wydziały: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, wojny, skarbu i prasy. Na­czelnym zadaniem Rządu było skuteczne prowadzenie walki zbrojnej. Mając to na względzie w październiku dyktatorem powstania ogłoszono R. Traugutta. Jego za­sadniczą reformą było zreorganizowanie wojska i podporządkowanie naczelnikom wojskowym administracji cywilnej. Ostateczny kres powstania położyła jednakże carska reforma agrarna z 2.3.1864 r. W ciągu kilku następnych miesięcy więk­szość powstańczych przywódców została aresztowana, a spora ich część stracona. Rozpoczęła się stopniowa likwidacja odrębności ustrojowych Królestwa Polskie­go. Zadanie to powierzono Komitetowi do Spraw Królestwa Polskiego, powołane­mu 25.2.1864 r. Podlegał mu Komitet Urządzający, działający w Warszawie, do którego należała bezpośrednia realizacja reform unifikacyjnych.

Ukazem cesarskim z 1864 roku utworzony został urzędu­jący w Petersburgu Komitet do Spraw Królestwa Polskiego, które­go głównym celem stało się przygotowanie całkowitej i ostatecznej in­korporacji Królestwa do Cesarstwa oraz likwidacja istniejących jeszcze odrębności w administracji. Bezpośredni nadzór nad realizacją reform unifikacyjnych powierzono działającemu w Warszawie Komitetowi Urządzającemu. Rezultatem prac obu Komitetów było zniesienie w 1867 roku Rady Administracyjnej, Rady Stanu oraz Komisji Rządowych (ostatnią - Ko­misję Rządową Sprawiedliwości - zlikwidowano w 1876 roku). Zreor­ganizowaną według wzorów rosyjskich administrację terenową podpo­rządkowano właściwym resortowo ministrom w Petersburgu. Odtąd wszystkie instytucje w Królestwie podlegały strukturom administracji centralnej Cesarstwa Rosyjskiego. W 1864 roku językiem urzędowym w administracji Królestwa stał się język rosyjski, a w dwa lata później narzucono również rosyjską procedurę administracyjną.

Po likwidacji urzędu namiestnika, w 1874 roku wprowadzony został w to miejsce urząd generał-gubernatora warszawskiego, jako „naj­wyższego przedstawiciela rządu na podległej jego władzy części pań­stwa", będącego jednocześnie zwierzchnikiem administracji cywilnej i dowódcą wojska.

W zamierzeniach władz carskich przekształceniom ustrojowym w administracji Królestwa miała towarzyszyć równoczesna wymiana całej miejscowej kadry urzędniczej. Polaków zajmujących wcześniej większość stanowisk w zarządzie cywilnym planowano zastąpić lojal­nymi wobec rządu Rosjanami, sprowadzanymi do służby w Królestwie z wewnętrznych guberni Cesarstwa. W rezulatcie władze carskie do­prowadziły do całkowitej likwidacji odrębnego dotąd korpusu urzędni­ków cywilnych Królestwa Polskiego. Nowa biurokracja działała już we­dług przepisów ustawy o służbie cywilnej w Cesarstwie. Ze względów politycznych najwcześniej odsunięto Polaków od sprawowania naczel­nych stanowisk w administracji, zastrzegając je wyłącznie dla Rosjan. Na niższych stanowiskach kierowniczych Polacy byli zatrudniani jesz­cze do końca XIX wieku, choć z biegiem lat w coraz mniejszej liczbie. W najmniej­szym stopniu działaniami rusyfikacyjnymi objęto jedynie pozostałe stanowiska urzędnicze: referentów, buchalterów itp., gdzie Polacy sta­nowili ponad połowę obsady. Byli oni jednak poddawani stałej dyskry­minacji, gorzej od Rosjan opłacani, rzadziej nagradzani i awansowani. Ich obecność w urzędach nie miała w rezultacie wpływu na sposób fun­kcjonowania administracji w pełni zrusyfikowanej w okresie popo­wstaniowym.

18.Władze autonomiczne i rządowe w Galicji w II poł. X1X wieku.

Patent lutowy z 1861 r , wprowadził, działające na podstawie Statutów krajowych władze autonomiczne w poszczególnych krajach koronnych oraz samorząd powiatowy (istniejący w 4 krajach: Czechach, Styrii, Galicji i Tyrolu) i gminny.

1. Organy autonomii krajowej to: Sejmy Krajowe i Wydziały Krajowe. Jednoizbowy Sejm Krajowy składał się z wilirystów (osób wchodzących do sejmu ze względu na godność- biskupi i rektorzy wyższych uczelni) i posłów wybieranych w systemie kurialnym. ( cztery kurie przyporządkowane ogółowi wyborców-wielkiej własności ziemskiej, izb przemysłowo handlowych, miast oraz reszty gmin ). Kompetencje sejmu: zmiany przepisów Statutu krajowego, sprawy kultury krajowej, ( rolnictwo, leśnictwo, hodowla, ustrój agrarny ), ustawodawstwo w sprawach publicznych na koszt kraju, ustawodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczynnych, utrzymywanych z funduszy krajowych, preliminarz budżetowy kraju. Sejm mógł uchwalać tzw. bliższe urządzenia w granicach ustaw powszechnych , dotyczące spraw gminnych, kościelnych, szkolnych, oraz związanych z zaopatrzeniem i kwaterunkiem wojska.

Na czele Sejmu Krajowego stal marszałek krajowy, mianowany przez cesarza na 6 lat. Wydział krajowy składał się z marszałka krajowego jako przewodniczącego oraz 6 członków ( wybieranych w połowie przez kurie, w połowie przez sejm, był to organ wykonawczy sejmu , a zarazem komisja przygotowująca projekty ustaw).

2.W administracji rządowej najwyższą pozycję zajmował minister do spraw Galicji, urzędujący stale w Wiedniu. Był nim zawsze Polak. Opiniował on wszystkie projekty ustaw dotyczących Galicji. Krajowym organem administracji rządowej był namiestnik, którego mianował cesarz, w uzgodnieniu z prezesem koła polskiego w parlamencie austriackim. Był nim zawsze arystokrata polski. Namiestnik urzędował we Lwowie i reprezentował cesarza, kierował administracją rządową w kraju koronnym, nadzorował władze autonomiczne, przeprowadzał wybory do Sejmu Krajowego, realizowałw Sejmie inicjatywę ustawodawczą rządu. Był on podporządkowany i odpowiedzialny przed rządem austriackim.

3.Organami samorządu powiatowego były:

rada powiatowa -organ uchwałodawczo - kontrolujący,

wydział powiatowy - organ wykonawczo - zarządzający,

Rada wyłaniała ze swego grona wydział powiatowy, na czele którego stał marszałek powiatu zatwierdzony przez cesarza. Kompetencje rady: komunikacja, zdrowie, bankowość.

4.Samorząd miejski sprawowany był przez:

radę miejską-organ uchwalający i nadzorujący,

magistrat - organ wykonawczo -zarządzający z burmistrzem ( w większych miastach
prezydent),

5.Samorząd gmin wiejskich należał do :

rady gminnej, organ uchwalający i nadzorujący, wybierany na 3 lata na podstawie cenzusu
majątkowego lub wykształcenia,

zwierzchności gminnej, organ wykonawczo -zarządzający,

naczelnika gminy (wójta ), jednoosobowy kierownik zarządu,

Sprawy należące do kompetencji miast oraz gmin wiejskich leżały w zakresie własnym (zarząd majątkiem, uchwalanie budżetu, komunikacja, szkolnictwo, zakłady dobroczynne, przepisy dla miejscowej policji ) jak i poruczonym (przekazane do wykonania przez władze państwowe - ściąganie podatków ). Wada systemu samorządowego w Austrii polegała na braku połączenia czynnika urzędniczego i obywatelskiego w strukturze i działaniu instytucji samorządowych. Brak rozgraniczenia kompetencji miedzy władzami rządowymi a samorządem.

19.Dzielnicowe organy władzy państwowej na ziemiach polskich w latach 1916 - 1919.

Administracja rządowa terytorialna w byłym zaborze rosyjskim.

Już w 1919 r. zostały wydane tymczasowe przepisy o organizacji urzędów powiatowych. Na ich czele stali komisarze ludowi. Jeszcze w tym samym roku urzędy powiatowe przekształcono w starostwa ze starostami na czele. Starostów mianował minister spraw wewnętrznych, a do zakresu ich działania należały wszystkie sprawy z zakresu administracji rządowej, a także nadzór nad samorządem. W 1919 r. wprowadzono również województwa. Królestwo podzielone na 5 województw (warszawskie, kieleckie, łódzkie, białostockie, lubelskie) a na czele województwa stanął wojewoda mianowany przez Naczelnika Państwa. Wojewoda jako przedstawiciel rządu w terenie zarządzał województwem, wykonywał również polecenia poszczególnych ministrów, oraz kierował urzędem wojewódzkim. Organem pomocniczym wojewody była Rada Wojewódzka, mająca charakter opiniodawczy a w pewnym zakresie również uchwalający. Odrębną organizacje z komisarzami rządowymi na czele uzyskały niektóre duże miasta w tym Warszawa. Ponadto komisarz warszawski posiadał status równy wojewodzie.

Administracja rządowa terytorialna w byłym zaborze austriackim.

W Krakowie w 1918 r. swą działalność rozpoczęła Polska Komisja Likwidacyjna, czego rezultatem było przywrócenie urzędu starostwa na czele ze starostami. Następnie w 1919 r. utworzony został urząd Generalnego Delegata Rządu do spraw Galicji, który miał przejąć większość kompetencji byłego namiestnika. Kolejnym krokiem (grudzień 1920) było rozciągnięcie na tereny byłego zaboru austriackiego ustroju administracyjnego z terenów byłego Królestwa Polskiego. Utworzono 4 nowe województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie oraz tarnopolskie.

Administracja rządowa terenowa w byłym zaborze pruskim.

Powstała w 1918 r. Naczelna Rada Ludowa na ziemiach byłego zaboru pruskiego jako pierwsza przeprowadziła pierwsze zmiany w organizacji administracji terenowej. Obok niemieckich landratów wprowadzono polskich starostów jako naczelników powiatów. Dopiero po zawarciu traktatu wersalskiego w 1919 r. wydano ustawę o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej. Składały się na nią dwa nowe województwa: poznańskie i pomorskie. Granice powiatów oparto na dawnym podziale niemieckim. Utworzono także specjalne ministerstwo byłej dzielnicy pruskiej oparte na kryterium rzeczowym a nie resortowym. Ministerstwo zlikwidowano w 1922r . z chwilą przystosowania byłego zaboru pruskiego do pozostałej części nowego państwa.

Autonomia śląska.

Województwo śląskie utworzono dopiero w 1920 r. , a jego ustrój znacznie różnił się od zasad przyjętych na pozostałym obszarze. Podstawę prawną autonomii śląska stworzyła ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego, statut organiczny województwa śląskiego. Statut dotyczył tak śląska jak i śląska cieszyńskiego. Województwo posiadało własny organ ustawodawczy - Sejm Śląski z prawem stanowienia własnych aktów we wszystkich dziedzinach z wyjątkiem spraw zagranicznych i wojskowych. Stworzony został również odrębny Skarb Śląski. Organ wykonawczy stanowiła Rada Wojewódzka składająca się z wojewody oraz pięciu członków wybieranych przez sejm śląski. Wojewodę mianował naczelnik państwa a następnie prezydent. Autonomia śląska występowała do końca II Rzeczypospolitej.

Samorząd terytorialny.

W chwili odzyskania niepodległości istniał w różnym stopniu na terenie całego kraju. Jego funkcjonowanie w pierwszych latach na terenach byłego zaboru pruskiego i austriackiego właściwie się nie zmieniło. Jedynie na ziemiach Królestwa Polskiego jego funkcjonowanie uregulowały przepisy polskie.

Samorząd gminny.

W chwili odzyskania niepodległości samorząd gminny istniał na terenie całego kraju. Pierwsze zmiany na terenie KP dokonano już w 1919 r. Nową instytucje stanowiła rada gminna z wójtem na czele. Rada wybierana była w głosowaniu tajnym przez zgromadzenie gminne, przy czym prawo udziału zgromadzeniu posiadali wszyscy pełnoletni mieszkańcy gminy łącznie z kobietami. Rada gminna stanowiła organ zarządzający i kontrolujący pracę wójta. Wójt był organem zarządzającym bieżącymi sprawami, wykonywał również uchwały zgromadzenia gminnego i rady gminnej.

Samorząd gmin miejskich

Istniał na wszystkich ziemiach, ale i tu największe zmiany wprowadzono na ziemiach KP. Organami uchwałodawczymi i kontrolującymi były rady miejskie. Organem wykonawczym był natomiast magistrat (zarząd miejski). W skład magistratu wchodził burmistrz (prezydent) jego zastępcy oraz ławnicy (na ziemiach byłego zaboru austriackiego ponadto asesorowie) . Nadzór nad samorządem różnił się w zależności od wielkości miasta. Miasta mniejsze nie wydzielone z powiatu podlegały władzom powiatowym. Miasta większe, wydzielone nadzorował wojewoda w I instancji i minister spraw wewnętrznych w II instancji. Od ostatecznych decyzji władz nadzorczych przysługiwała ponadto miastom skarga do Sądu Najwyższego. Na ziemiach byłego zaboru austriackiego nadzór w I instancji sprawowali starostowie, w II wojewodowie.

Samorząd powiatowy

Z wyjątkiem śląska cieszyńskiego istniał na terenie całego kraju. Organami uchwalającymi były sejmiki powiatowe, które wybierały na 3 lata organ wykonawczy - wydział powiatowy. Na czele sejmiku i wydziału powiatowego stał starosta. Na ziemiach byłego zaboru austriackiego, samorząd powiatowy praktycznie nie działał. Nadzór nad samorządem powiatowym należał do wojewodów oraz ministra spraw wewnętrznych. Tylko na ziemiach byłego zaboru pruskiego pewne uprawnienia nadzorcze miały sądy administracyjne a w woj. Śląskim rada wojewódzka.

Samorząd wojewódzki.

W chwili odzyskania niepodległości istniał tylko na terenach byłego zaboru pruskiego. Jego organami były sejmik wojewódzki oraz wydział wojewódzki ze starostą krajowym na czele. Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego funkcje samorządu wojewódzkiego pełniły rady wojewódzkie. Nie działały one w Galicji gdzie pewne uprawnienia posiadał Tymczasowy wydział samorządowy zlikwidowany w 1929 r.

20. Administracja centralna w II Rzeczypospolitej.

I. Prezydent- władzę wykonawczą sprawował prezydent i rząd. Prezydenta wybierało Zgro­madzenie Narodowe, a więc połączone izby Senatu i Sejmu, bezwzględną więk­szością głosów. Jego kadencja trwała 7 lat.

Zastępcą prezydenta w razie jego śmierci lub z innych przyczyn był marszałek Sejmu. Prezydent posiadał kompetencje:

• głowy państwa,

• wykonawcze,

• ustawo­dawcze

• sądowe.

Jako głowa państwa reprezentował państwo na zewnątrz, przyj­mował przedstawicieli obcych państw i wysyłał przedstawicieli polskich za grani­cę. Ponadto zawierał umowy międzynarodowe oraz wypowiadał wojnę i zawierał pokój, co jednak wymagało albo poinformowania, albo zgody Sejmu.

W zakresie władzy wykonawczej prezydent:

• mianował i odwoływał premiera,

• na wnio­sek premiera mianował poszczególnych ministrów, jednakże musiał się przy tych nominacjach liczyć z istniejącym aktualnie układem sił parlamentarnych.

• na wniosek rządu obsadzał także wszystkie wyższe stanowiska cywilne w państwie.

• sprawował rów­nież najwyższe zwierzchnictwo nad armią, ale w czasie wojny nie mógł sprawować naczelnego dowództwa.

W dziedzinie władzy ustawodawczej prezydent: zwoły­wał, odraczał i zamykał sesje parlamentu, promulgował i publikował ustawy, wydawał rozporządzenia i zarządzenia dla wykonania ustaw oraz mógł rozwiązać parlament za zgodą 3/5 Senatu. W zakresie władzy sądowej mianował sędziów i stosował prawo łaski. Prezydent nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej, cywilnej i politycznej. Tę ostatnią ponosili za prezydenta premier i poszczególni ministrowie, stąd też każdy akt prawny wydany przez prezydenta musiał posiadać ich kontrasygnatę. Natomiast prezydent ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za: zdradę kraju, naruszenie konstytucji i przestępstwa karne. Prawo pociągnięcia go do odpowiedzialności przysługiwało Sejmowi większością 3/5 głosów. Sprawę rozpatrywał Trybunał Stanu.

0 wyborze decydowało głosowanie powszechne. Zastępcą prezydenta był z urzędu marszałek Senatu.

Zgodnie z konstytucją, prezydent skupiał w sobie władzę jednolitą i niepodziel­ną. Zwierzchnictwu jego podlegały wszystkie pozostałe władze: Sejm, Senat, rząd, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa. Prezydent nie ponosił żadnej odpowie­dzialności. Podlegał jedynie ocenie Boga i historii.

Uprawnienia prezydenta podzielono na zwykłe i prerogatywy. Zwykłe wyma­gały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra. Z prerogatyw wynikały z wła­dzy osobistej, w związku z tym nie wymagały kontrasygnaty. Kompetencje prezydenta można było podzielić na: ustawodawcze, ustrojodawcze, wykonawcze, kontrolne i nadzwyczajne na wypadek wojny.

II. Rada Ministrów

Zgodnie z konstytucją marcową Rada Ministrów (rząd) składała się z preze­sa (premiera) i ministrów. Premier był jedynie koordynatorem rządu (pierwszy

Administracja centralna w II Rzeczypospolitej wykonywana była przez Rade Ministrów, którą tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady ministrów. Ministrów mianował prezydent. Jako centralny organ administracji publicznej:

uzgadniała działalność administracyjną poszczególnych ministrów,

rozpatrywała sprawozdania poszczególnych ministrów,

zatwierdzała statuty organizacyjne poszczególnych ministerstw.

Swoje funkcje sprawowała poprzez wydawanie zarządzeń, podejmowanie uchwał i wydawanie innych uchwał administracyjnych.

Organem pomocniczym Premiera i RM było Prezydium Rady Ministrów. Ministrowie resortów gospodarczych tworzyli wewnątrz RM Komitet Ekonomiczny RM opracowujący program gospodarczy rządu, (plan robót inwestycyjnych i utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego w latach 1936-1940)

Ministrowie kierowali wyodrębnionymi wg. kryterium przedmiotowego resortami administracji państwowej oraz byli członkami ciała kolegialnego - Rady Ministrów.

Jednolite zasady organizacji ministerstw ustalono w roku 1926. resorty podzielono na departamenty (z dyrektorami na czele) a te na wydziały (z naczelnikami). Ich liczbę, zakresy i kompetencje określały zatwierdzane przez RM statuty organizacyjne ministerstw. Ministra zastępowali podsekretarze stanu (jeden lub dwóch), a jego aparatem pomocniczym było ministerstwo. Urzędnicy nie byli wyposażeni w aparat władzy, sprawowali ją tylko z upoważnienia ministra, w zakresie określonym przepisami i poleceniami ministra. Konstytucja marcowa spowodowała podporządkowanie ministrom licznych urzędów centralnych dotychczas działających niezależnie od nich( np. Główny Urząd Statystyczny, Główny Inspektor Pracy, Główny Urząd Miar). Przy ministerstwach działały też organy doradcze (np. Państwowa Rada Rolnicza, Kolejowa, Finansowa)

Liczba ministerstw zmieniała się , po unifikacji w 1928 roku wynosiła 13, później liczbę tę jeszcze zmniejszono.

21.Klasyfikacja i rodzaje administracji terytorialnej w II Rzeczypospolitej

Aparat administracji publicznej w II Rzeczypospolitej tworzyły róż­ne organy. Ze względu na zasięg terytorialny działania dzieliły się na administracją centralną oraz terytorialną. Pierwsza wykonywana była przez prezydenta, Rade Ministrów i ministrów. Administracja terytorialna dzieliła się na:

- administrację rządową,

- samorząd.

Organy administracji rządowej (terytorialnej) składały się z pionów administracji: ogólnej i specjalnej. Admini­stracja ogólna działała w sferze zadań należących do resortu spraw we­wnętrznych. Ponieważ cechowało ją zespolenie z większością działów administracji specjalnej, nazywana była administracją zespoloną (zaś administracja specjalna - niezespoloną).

Dla celów administracji ogólnej obszar państwa podzielony został na województwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie. Na cele ad­ministracji specjalnej państwo dzieliło się (w zależności od potrzeb konkretnego jej działu) na okręgi np. wojskowe, szkolne.

22.Rządowa administracja zespolona w II Rzeczypospolitej.

Terytorialna rządowa administracja zespolona w II RP Dla celów administracji ogólnej obszar państwa podzielony został na województwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie. 1. Wojewoda stał na czele rządowej administracji ogólnej w województwie. Mianowany był przez prezydenta na wniosek RM przedstawiany przez ministra spraw wewnętrznych. Podlegał osobowo temuż ministrowi, służbowo odpowiednim ministrom. Jako organ administracji działał w charakterze:

przedstawiciela rządu,

szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej zespolonej.

Koordynował jej działalność pod kątem zgodności z polityką rządu, nadzorował obsadę stanowisk kierowniczych w województwie, posiadał uprawnienia nadzorczo - ingerujące wobec organów administracji specjalnej. Mógł zawieszać ich zarządzenia w razie sprzeczności z polityką rządu, organizował okresowe zabrania ich kierownictw. W sytuacjach nadzwyczajnych (mobilizacja , stan wyjątkowy) z upoważnienia ustawowego lub RM wojewoda obejmował naczelna kierownictwo administracji z wyjątkiem: wojskowej, sprawiedliwości, komunikacji, poczt i telegrafów). Szczególnie wykonywał administrację w zakresie spraw wewnętrznych i porządku publicznego (poprzez organa policji). Sprawował nadzór nad stowarzyszeniami, prasą, samorządem, ponadto sprawował administrację w sprawach wyznaniowych, kultury, przemysłu, handlu itp. Miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych (z mocy ustawy lub upoważnienia ministra) oraz porządkowych. Stał na czele urzędu wojewódzkiego, podzielonego na wydziały i oddziały, który był jego organem pomocniczym. Ponadto sprawował swoje funkcje przy pomocy innych podległych urzędów i organów wykonawczych samorządu.

Ze względu na nie utworzenie samorządu na szczeblu wojewódzkim (z wyj. woj. pomorskiego i poznańskiego) organem obywatelskim współdziałającymi z wojewodą były Rady Wojewódzkie (członkowie delegowani przez samorządy powiatowe pod przewodnictwem wojewody) i Wydziały Wojewódzkie (wojewoda + dwaj członkowie wybrani przez Radę + dwaj urzędnicy państwowi) Wydziały Wojewódzkie oprócz roli opiniodawczej posiadały pewne uprawnienia stanowcze. W województwach pomorskim i poznańskim zamiast rad wojewódzkich funkcjonowały sejmiki wojewódzkie.

Prze 1928 r. stanowisko administracji terenowej zespolonej nie różniło się, przetrwało do II wojny światowej. Działała ona na dwóch szczeblach: wojewódzkim i powiatu. Kraj był podzielony na województwa, gminy, powiaty, gdzie co jakiś czas przeprowadzano korekty. Ostatecznie w 1938 r. kraj podzielona na: województwa, miasto Warszawę, powiaty, gminy wiejskie i miejskie, powiaty grodzkie. Było: 16 województw, 264 powiaty, miasto Warszawa, 611 gmin miejskich, 3191 gmin wiejskich. WOJEWODA

• Organ administracji zespolonej województwa, mianowany przez prezydenta RP na wniosek ministerstwa sprawiedliwości wewnętrznej poparty przez RM.

• Rola- przedstawiciel rządu na tym terenie, zwierzchnik administracji zespolonej i wojewódzkiej.

• Kompetencje- koordynuje działalnością polityczną na swoim terenie, nadzór nad organami samorządu terytorialnego administracji zespolonej, organizator periodycznych narad org., podczas stanu wojennego- pełna władza w województwie (wyjątek wojsko, sprawiedliwość) mógł zawiesić uchwałę samorządu terytorialnego, którą uznawał za sprzeczną, nadzorował, kontrolował całość administracji zespolonej, czuwał nad porządkiem bezpieczeństwem publicznym, podlegała mu policja, nadzorował prasę, stowarzyszenia i związki wyznaniowe, nadzór nad administracja, handlem, przemysłem, rolnictwem, wydawał rozporządzenia wykonawcze, sprawował funkcję przy pomocy urzędu wojewódzkiego, który podlegał mu
  całkowicie. TZW. Wydział Wojewódzki działał przy pomocy rady Województwa i tworzyli go: wojewoda, 3 członków i 2 urzędników państwowych. Miasto Warszawa było odrębną jednostką administracyjną. W 1919 r. wprowadzono urząd Komisarza Rządowego z uprawnieniami jak wojewoda. W roku 1930 Komisarzem Rządowym został Stefan Starzyński (później prezydent Warszawy).

W POWIECIE całą administrację państwową sprawuje STAROSTA. Jest mianowany przez ministra, podlegał wojewodzie, przedstawiciel rządu, szef administracji zespolonej na tym szczeblu. Miał kompetencje wojewody. W 1932 r. wydzielono STAROSTWA GRODZKIE (miasta liczące powyżej 75 tyś mieszkańców). Główne funkcje administracji zespolonej to: kontrola nad: policją, prasą, stowarzyszeniami, zgromadzeniami.

§ 4. Administracja ogólna (zespolona)

I. Przed unifikacją (do 1928 r.)

Administrację terytorialną, która miała stać się późniejszym wzorcem ogólno­polskim zaczęto tworzyć najpierw w b, zaborze rosyjskim. W 1919 r. utworzono urzędy powiatowe na czele których stali komisarze ludowi, reprezentujący władzę centralną w zakresie działań dotyczących resortu spraw wewnętrznych. Wkrótce jednak urzędy przekształcono w starostwa ze starostami na czele. Mianował ich minister spraw wewnętrznych. Do kompetencji starostów należały wszystkie spra­wy administracji państwowej (z wyjątkiem przekazanych administracji wojsko­wej, skarbowej, pocztowej, szkolnej, kolejowej) oraz nadzór nad samorządem. Na­stępnie w sierpniu 1919 r. utworzono województwa. Było ich w sumie na tym obszarze 5. Na ich czele stali wojewodowie, mianowani przez Naczelnika Pań­stwa. Wojewoda, będący przedstawicielem rządu zarówno wykonywał zarządze­nia poszczególnych ministrów, jak i był zwierzchnikiem podległych mu niższych urzędów. Jego organami pomocniczymi były urząd wojewódzki, podzielony na wydziały oraz Rada Wojewódzka będąca organem opiniodawczym i uchwalają­cym. Odrębną organizację otrzymały 3 miasta: Warszawa, Łódź i Lublin, na któ­rych czele stali komisarze rządowi, przy czym warszawski posiadał pozycję rów­ną wojewodzie.

W byłym zaborze austriackim utworzono w 1919 r. urząd Generalnego Dele­gata Rządu dla byłej Galicji, który przejął większość kompetencji byłego namie­stnika. Natomiast w grudniu 1920 r. obszar ten podzielono na 4 województwa, w ramach których wyodrębniono powiaty.

W zaborze pruskim Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zaczął wprowadzać już w 1918 r. polskich starostów, będących naczelnikami powiatów, ale funkcjo­nujących obok niemieckich landratów. W 1919 r., po zawarciu traktatu wersal­skiego, na obszarze tym utworzono 2 województwa (poznańskie i pomorskie). Dzie­liły się one na powiaty, których granice oparto na organizacji z 1879 r. Ponadto, celem zespolenia tego terytorium z Rzeczpospolitą, utworzono specjalne Mini­sterstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Istniało ono do 1922 r. Dzieliło się na depar­tamenty i podsekretariaty.

Całkowicie odrębny ustrój zaistniał na Górnym Śląsku, gdzie w lipcu 1920 r., na podstawie statutu organicznego województwa śląskiego, wprowadzono autono­mię. W rezultacie województwo posiadało własny organ ustawodawczy, którym był Sejm Śląski, składający się z 48 posłów oraz własny organ wykonawczy, którym była Rada Wojewódzka składająca się z wojewody i 5 członków, wybie­ranych przez Sejm. Utworzono również odrębny Skarb Śląski.

II. Po unifikacji

Unifikacja administracji ogólnej II RP nastąpiła 19.1.1928 r. W jej wyniku pań­stwo podzielono na 16 województw. Wyodrębnionąjednostkę podziału terytorialnego na prawach województwa stanowiła Warszawa. Województwa dzieliły się na po­wiaty (264), a te - na gminy miejskie (611) i wiejskie (3195 - liczby według stanu z 1939 r.). Tworzyły one pion administracji ogólnej, zwanej zespoloną. Realizowała ona zadania należące do resortu spraw wewnętrznych oraz większość zadań podległych ministerstwom: przemysłu i handlu, rolnictwa, komunikacji, opie­ki społecznej, kultury i sztuki oraz spraw wyznaniowych.

Na czele administracji województwa stał wojewoda. Mianował go prezydent na wniosek Rady Ministrów, przedstawiony przez ministra spraw wewnętrznych. Jego zastępcą był wicewojewoda. Organem pomocniczym wojewody był urząd wojewódzki, który dzielił się na wydziały i oddziały.

Wojewoda jako organ administracji wojewódzkiej działał w podwójnym cha­rakterze, przedstawiciela rządu oraz szefa administracji ogólnej i działów ad­ministracji specjalnej, zespolonych z administracją ogólną. Jako przedstawiciel rządu: koordynował działalność administracji rządowej na terenie województwa, kontrolował obsadę personalną stanowisk kierowniczych w administracji wojewódz­twa, przejmował w sytuacjach nadzwyczajnych (np. mobilizacja, ogłoszenie stanu wojennego) kierownictwo całej administracji rządowej na terenie województwa oraz nadzorował organy administracji specjalnej. Jako szef administracji ogólnej wojewoda wykonywał administrację w zakresie spraw wewnętrznych oraz innych resortów zespolonych - realizując zlecenia właściwych ministrów. W ramach tego m.in.: był zobowiązany do zapewnienia w województwie bezpieczeństwa i po­rządku publicznego, nadzorował prasę, stowarzyszenia, zgromadzenia i samorząd, czy też administrował sprawami przemysłu, handlu, rolnictwa, opieki społecznej, wyznań itp.

Przy wojewodzie działały dwa ciała kolegialne, reprezentujące czynnik oby­watelski - Rada Wojewódzka i Wydział Wojewódzki. Rada Wojewódzka skła­dała się z przedstawicieli delegowanych przez organy samorządu powiatowego

1 stanowiła organ opiniodawczy. Wydział Wojewódzki składał się z wojewody,

2 członków wybranych przez Radę i 2 urzędników państwowych. Posiadał upraw­nienia doradcze i stanowcze. Wyjątkowo na terenie województw pomorskiego i po­znańskiego ich odpowiednikami były: sejmik wojewódzki i wydział wojewódzki pod przewodnictwem starosty.

Odrębny organizację władz wojewódzkich miało województwo śląskie i War­szawa. Na Śląsku (od 1920 r.) funkcjonowała jako kolegialny organ administra­cyjny Śląska Rada Wojewódzka. Natomiast Warszawa podzielona została na po­wiaty grodzkie ze starostami grodzkimi. Organami administracji ogólnej byli tutaj ponadto komisarz rządu i magistrat miasta Warszawy.

Administracją powiatów kierowali starostowie. Starostów mianował minister spraw wewnętrznych, ale podlegali oni służbowo wojewodzie. Oprócz starostów powiatowych od 1932 r. istnieli starostowie grodzcy, którym powierzono admi­nistrację w miastach wydzielonych (powyżej 75 tys. mieszkańców). Wyjątkiem była Gdynia, gdzie powołano komisarza rządu. Starosta, podobnie jak wojewoda, występował w powiecie w roli przedstawiciela rządu i szefa administracji ogólnej oraz zespolonej z nią administracji specjalnej, wypełniając analogiczne zadania. Ze starostą współpracowały organy samorządu powiatowego: sejmiki (rady) po­wiatowe oraz wydziały powiatowe.

23.Rządowa administracja niezespolona w II Rzeczypospolitej.

Administracja niezespolona to taka, której nie da się zespolić w 1 dział. Objęła ona w II RP przede wszystkim: rolnictwo, opiek...ę społeczną, przemysł, handel, wyznania, kulturę i sztukę, kolejnictwo, pocztę, wojsko, wymiera sprawiedliwość. Działy administracyjne niezespolone:

1. Adm. wojskowa- zwierzchnictwo należało do prezydenta. Wyznaczał wodza naczelnego. Kraj
   podzielono na okręgi korpusów (5 później 10). Na czele stał dowódca Korpusu. Istotną rolę
   odgrywała piechota. Okręgi podzielono na komendy garnizonów na czele z dowódcą garnizonów.
   Komendy uzupełnień zajmowały się rekrutacją. Służba trwała 2 lata w piechocie, 2 lata i 3 miesiące
   w marynarce. Było 50 tyś. oficerów i 18 tyś. podoficerów.

2. Adm. oświatowa- kraj podzielony na 10 okręgów szkolnych na czele z kuratorami. Jeden okręg
   przypadał na 2 województwa. Okręgi dzielono na obwody na czele z inspektorami szkolnymi.
   Obowiązek nauczania wszystkich dzieci w szkołach podstawowych, bezpłatna nauka w szkołach państwowych państwowych samorządowych, obowiązkowa Religia do lat 18. Reforma jędrzejowiczowska dokonała podziału na:

• Szkoły powszechne

• Szkolnictwo średnie

• Szkolnictwo wyższe

§ 5. Administracja specjalna (niezespolona)

Działy administracji specjalnej nie zespolone z administracją ogólną posiadały odrębną strukturę organizacyjną. Należały do niej całkowicie resorty: Spraw Woj­skowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, Reform Rolnych (do

1932) oraz częściowo resorty: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemyślu i Handlu, Komunikacji oraz Opieki Społecznej.

Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta, który w czasie pokoju sprawował je przez ministra spraw wojskowych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (od 1926 r.) oraz podległe im organy. Kraj został podzielony na 10 okrę­gów korpusów, którymi kierowali dowódcy okręgów korpusów z pomocą sztabów i okręgowych szefów służb. Dowódcom korpusów podlegali komendanci garnizo­nów i powiatowe komendy uzupełnień (od 1938 r. rejonowe).

Administracją wymiaru sprawiedliwości kierował minister sprawiedliwości, któ­remu podlegali: I Prezes Sądu Najwyższego oraz prezesi sądów: apelacyjnych, okręgowych i grodzkich, jak również prokuratorzy odpowiednich szczebli.

Administracją skarbową kierował minister skarbu. Organami skarbowymi pierw­szej instancji były urzędy skarbowe i dyrekcje ceł. Ministrowi poczt i telegrafów podlegały dyrekcje pocztowe, w tym urzędy i agencje pocztowe.

Kierownictwo administracją szkolnictwa należało do ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Dla celów tej administracji państwo podzielono na 10 okrę­gów szkolnych na czele z kuratorami. Te dzieliły się na obwody szkolne pod prze­wodnictwem inspektorów szkolnych, będących organami I instancji w zakresie kiero­wania i nadzoru nad szkolnictwem powszechnym - publicznym i prywatnym. System ten zunifikowano w 1932 r. (reforma J. Jędrzejewicza) dzieląc szkoły na: podstawowe (powszechne), średnie i wyższe. Zasadą było powszechne nauczanie w zakresie pod­stawowym (7 lat). Szkolnictwo średnie miało się składać z 4-letnich gimnazjów, koń­czących się tzw. małą maturą, a następnie można było kontynuować naukę w 2-letnich liceach, które kończyła tzw. duża matura, dająca wstęp na studia. Szkoły wyższe dzie­liły się z kolei na akademickie (uniwersytety, akademie, politechniki i szkoły głów­ne) oraz nieakademickie. W szkołach akademickich organami władz uczelni były: senaty, ogólne zgromadzenia profesorów, rektorzy, rady wydziału i dziekani. Wszyst­kie szkoły, ze względu na źródło finansowania, dzieliły się na publiczne i prywatne.

Administracją wyznaniową na szczeblu centralnym kierował minister wyznań i oświecenia publicznego, a w terenie wojewoda. Wszystkie związki wyznaniowe podzielono na uznane - posiadające osobowość prawną i ustawowo uregulowany stosunek do państwa oraz nieuznane - korzystające ze swobody wyznawania wia­ry i wykonywania obrzędów. Spośród wyznań największą pozycję uzyskała reli­gia rzymskokatolicka, uznana konstytucyjnie za naczelną wśród równouprawnio­nych. Jej sytuację prawną określił konkordat z 1925 r., gwarantujący jej m.in. swobodne wykonywanie władzy duchownej, jurysdykcję wewnętrzną, zarząd ma­jątkiem oraz podział na prowincje i diecezje.

Administracją przemysłową kierował minister przemysłu i handlu. Struktura władz przemysłowych oparta została na dwóch instancjach: pierwszą stanowili starostowie i zarządy miejskie, a drugą wojewodowie. Jednostkami terenowymi były urzędy okręgowe i miejscowe, np. miar, górnictwa itp. Administracja komunikacji podlegała ministrowi komunikacji. Dla jej potrzeb kraj podzielono na 9 okręgów kolejowych na czele z Dyrekcjami Kolei Państwo­wych, którym podporządkowano oddziały i urzędy kolejowe.

Administracja rolnictwa podlegała ministrowi rolnictwa, a na szczeblach niż­szych - wojewodom i starostom. Osobnym pionem reform rolnych, które przepro­wadzono ostatecznie w grudniu 1925 r. kierował najpierw Główny Urząd Ziemski - do 1923 r., a następnie minister reform rolnych. Ich aparat wykonawczy stano­wiły okręgowe oraz powiatowe urzędy ziemskie. W 1932 r. oba ministerstwa po­łączono w jedno.

24.Administracja samorządowa w II Rzeczypospolitej.

§ 6. Samorząd

I. Przed unifikacją (do 1933 r.) 1. Samorząd gminny 1.1. Samorząd gmin wiejskich

Do unifikacji (1933) samorząd terytorialny oparty był na rozwiązaniach istnie­jących w byłych państwach zaborczych. Zasadniczo, w zależności od obszaru kraju, występował on na szczeblu gminnym (wiejski i miejski), powiatowym i woje­wódzkim.

Samorząd gminny istniał, po uzyskaniu niepodległości, na całym obszarze państwa. W b. Królestwie Kongresowym gmina wiejska składała się z szeregu wsi i folwarków. Jej organami były: zebranie gminne, rada gminna i wójt. Rady wprowadził dekret Tymczasowego Naczelnika Państwa z 27.11.1918 r. Były one organem zarządzającym i kontrolującym wójta. Skład rady gminnej stanowili wójt i 12 członków, wybieranych tajnie przez zebranie względną większością głosów, spośród osób posiadających prawo udziału w zebraniu. Wójta wybierał starosta spośród 2 kandydatów wyłonionych przez zebranie. Drugi z kandydatów zostawał jego zastępcą. Od obu wymagano ukończenia 25 lat oraz pisania i czytania w języku polskim. Do kompetencji wójta należało zarządzanie bieżącymi sprawami gminy i wykonywanie uchwał rady. Poza tym był on organem wykonawczym administra­cji państwowej w zakresie spraw poruczonych. Zebrania gminne, będące organa­mi uchwalającymi i kontrolującymi, były zwoływane 4 razy w roku. Przewodni­czył im wójt. Obok gmin jednostką terytorialną były również gromady. Tworzyły je wsie i enklawy wchodzące w skład gmin. Ich struktura i kompetencje pozostały jednak, w porównaniu do zaboru rosyjskiego, niezmienione.

Po uzyskaniu niepodległości, obok Kongresówki, w skład II RP weszły także tzw. Ziemie Zachodnie (część rosyjskich guberni zachodnich). Za rządów rosyj­skich również i tam istniał samorząd wiejski. Na obszarze tym obowiązywała tzw. tymczasowa ustawa wiejska, będąca rozporządzeniem Komisarza Cywilnego Ziem Wschodnich z czerwca 1919 r. Wprowadzała ona, w porównaniu do Kongresów­ki, odmienną organizację gminy wiejskiej. Jej organami były rada gminna i za­rząd gminny. Rada składała się z radnych i członków zarządu. Wybory do niej były dwustopniowe. Skład zarządu stanowili: wójt, jego zastępca i ławnik. Wszy­scy oni byli wybierani przez radę, przy czym wójt i jego zastępca nie musieli być mieszkańcami gminy. Jednostką mniejszą od gminy była gromada. Na jej czele stał sołtys, wybierany przez zgromadzenie, zatwierdzany przez starostę i podległy wójtowi.

Na ziemiach b. zaboru austriackiego ustrój gminy wiejskiej zasadniczo opierał się na ustawie gminnej z 1866 r. Novum była jedynie demokratyzacja struktur samorządu w Galicji Zachodniej, przeprowadzona przez Polską Komisję Likwi­dacyjną, która wprowadziła dodatkowe kurie wyborcze. Niewiele to dało, gdyż i tak większość członków rady gminnej stanowili wiryliści, którymi były osoby opłacające co najmniej 1/6 ogólnej sumy podatków bezpośrednich. W Galicji Wschodniej nadal pozostawiano obszary dworskie, ale były już one równorzędne gminie.

W b. zaborze pruskim (województwa poznańskie i pomorskie) działalność sa­morządu normowała nadal ustawa z 1891 r., uzupełniona jednakże rozporządze­niem ministra byłej dzielnicy pruskiej z marca 1920 r. Zgodnie z nim gminy były jednowioskowe, a prawo znoszenia dotychczasowych i tworzenia nowych przy­sługiwało rządowi Rzeczypospolitej. Organami uchwalającymi i kontrolującymi w gminie były zgromadzenie gminne i rada gminna. Zgromadzenie składało się ze wszystkich mieszkańców gminy, którzy ukończyli 20 lat i na stałe zamieszki­wali w gminie. Istniało jednak ono tylko w tych gminach, w których liczba człon­ków nie przekraczała 100 osób. Powyżej tej liczby należało wybierać radę gmin­ną, wtedy na 20 wyborców przypadał jeden radny. Natomiast władzą wykonawczą był zarząd gminy, składający się z sołtysa i ławników, wybierany przez zgroma­dzenia lub rady na okres 3 lat.

1.2. Samorząd gmin miejskich

Największe zmiany w zakresie samorządu miejskiego wystąpiły na ziemiach b. zaboru rosyjskiego. W b. Królestwie Polskim przeprowadzono je dekretami z 13.12.1918 r. i 4.2.1919 r. Wprowadziły one pojęcie gminy jako samodzielnej jednostki terytorialnej, posiadającej osobowość prawa publicznego. Członkami gmi­ny byli obywatele polscy, zamieszkujący na jej obszarze ponad 6 miesięcy. Mieli oni prawo wyboru władz, sprawowania urzędów gminnych z wyboru i korzystania z pomocy gminy, gdy zaszła tego potrzeba. Organem uchwałodawczym i kontro­lującym samorządu była rada miejska. Wybierano ją na okres 5 lat, w 5-przy-miotnikowych, demokratycznych wyborach. Z kolei organem wykonawczym był magistrat (zarząd miejski). Jego skład stanowili: burmistrz (prezydent), zastępcy oraz ławnicy (1/10 składu rady). Nadzór nad samorządem sprawował wojewoda, a w II instancji minister spraw wewnętrznych.

W zaborze austriackim zmian w zakresie samorządu miejskiego było niewiele. Najważniejszą było utworzenie „na podstawie dekretu z 1918 r." nowej, 4 kurii wyborczej. Obejmowała ona osoby nieopodatkowane i bez wykształcenia. Posze­rzono także skład magistratu, do którego obecnie wchodzili również: przełożeni gmin, ich zastępcy i asesorowie. Nadzór nad samorządem sprawowali: starostowie (I instancja), wojewodowie (II instancja) oraz organy wykonawcze samorządów stopnia wyższego. Na obszarze b. zaboru pruskiego zmian również było niewiele. Najważniejszą było ustanowienie nowej ordynacji wyborczej, wzorowanej na obowiązującej w b. za­borze rosyjskim. Ponadto część uprawnień nadzorczych nad samorządem powie­rzono sądownictwu administracyjnemu, działającemu tutaj na odrębnych zasadach.

2. Samorząd powiatowy

Samorząd powiatowy, po wprowadzeniu go w latach 1918-1919 na terenie b. Królestwa Polskiego, istniał na terenie całego kraju, z wyjątkiem Śląska Cie­szyńskiego. Organem uchwalającym i kontrolującym był dla niego sejmik powia­towy (w b. zaborze austriackim sejmiki praktycznie nie działały). Skład sejmiku stanowiło po 2 przedstawicieli z każdej gminy wiejskiej i miast niewydzielonych. Organem wykonawczym i zarządzającym był wydział powiatowy, wybierany przez sejmik na 3 lata. Składał się ze starosty i 6 członków. Starosta był równocześnie przewodniczącym sejmiku.

Nadzór nad samorządem powiatowym należał do wojewodów, współdziałają­cych z nim wydziałów wojewódzkich i ministra spraw wewnętrznych. Na zie­miach b. zaboru pruskiego dodatkowe kompetencje nadzorcze należały również do sądów administracyjnych, a w województwie śląskim do rady wojewódzkiej.

3. Samorząd wojewódzki

Po odzyskaniu niepodległości samorząd wojewódzki, w formie pruskiego sa­morządu prowincjonalnego istniał jedynie w b. zaborze pruskim. Jego organem uchwałodawczym był sejmik wojewódzki. Wybierany był on na 4 lata przez sej­miki powiatowe i rady miast wydzielonych. Organem wykonawczym był z kolei wydział wojewódzki, na czele ze starostą krajowym. Przewodniczył on jedno­cześnie sejmikowi.

Na ziemiach b. zaboru rosyjskiego funkcje samorządu wojewódzkiego wypeł­niały rady wojewódzkie. Z kolei w b. zaborze austriackim niewielkie uprawnie­nia samorządowe posiadał jedynie Tymczasowy Wydział Samorządowy, zlikwi­dowany zresztą w 1929 r.

Zapowiedziany w konstytucji marcowej i potwierdzony ustawą z września 1922 r. ogólnopolski samorząd wojewódzki nigdy w praktyce nie zaistniał. Jego organem uchwalającym miał być sejmik, a wykonawczym wydział wojewódzki, z wojewo­dą na czele.

II. Po unifikacji

1. Zasady funkcjonowania

Jednolita organizacja samorządu terytorialnego została wprowadzona dopiero na podstawie tzw. ustawy scaleniowej z 23.3.1933 r. Jednostki samorządu teryto­rialnego pokrywały się z podziałem administracyjnym kraju. Organy samorządu dzieliły się na: stanowiąco-kontrolujące i wykonawczo-zarządzające. Wszystkie były wybieralne. Kompetencje organów uchwalających obejmowały tylko sprawy enumeratywnie wyliczane w ustawie. W razie wątpliwości co do organu właści­wego, należało stosować się do zasady domniemania kompetencji na rzecz organów wykonawczych. Uprawnienia samorządu obejmowały zarówno sprawy poruczone, jak i własne. Dla realizacji zamierzeń przekraczających możliwości finansowe sa­morządów jednostkowych możliwe było tworzenie przez kilka samorządów związ­ków celowych, które mogły posiadać osobowość prawną i własne organy. Przewi­dziano wreszcie zespolenie organów administracji ogólnej i organów wykonaw­czych samorządu powiatowego i wojewódzkiego pod przewodnictwem odpowie­dnio starosty lub wojewody. Ostatecznie samorząd wojewódzki nie powstał.

2. Samorząd gminny i powiatowy

Samorząd gminny obejmował zarówno gminy jednostkowe, jak i gminy zbio­rowe złożone z gromad (pozostałość po b. Królestwie Polskim). W tych ostatnich dodatkowo występował samorząd gromadzki, gdzie organem uchwalającym była rada lub zgromadzenie gromadzkie, a organem wykonawczym sołtys. W gminach wiejskich organem uchwalającym była rada gminna, pochodząca z wyborów jaw­nych i pośrednich, natomiast organem wykonawczym - zarząd gminy, składający się z wójta i ławników, wybieranych przez radę. Z kolei w gminach miejskich władzą uchwalającą była rada miejska, powoływana w wyborach powszechnych. Funkcje wykonawcze sprawował wybrany przez radę zarząd miejski. W jego skład wchodzili burmistrz lub prezydent (w miastach wydzielonych) oraz ławnicy.

Samorząd powiatowy funkcjonował na obszarach powiatów oraz miast wy­dzielonych (powyżej 25 tys. mieszkańców). Jego organami uchwalającymi były rady powiatowe, wyłonione w drodze wyborów jawnych i pośrednich, dokonywa­nych przez rady gminne i miejskie. Wybierały one następnie wydział powiatowy, który był organem wykonawczym, składającym się ze starosty i 6 członków.

3. Samorząd gospodarczy i zawodowy

Samorząd gospodarczy był przymusowym zrzeszeniem osób prowadzących określoną działalność gospodarczą. Dzielił się na: przemysłowo-handlowy, rze­mieślniczy i rolniczy. Jego jednostkami organizacyjnymi były odpowiednie izby (przemysłowo-handlowe, rzemieślnicze i rolnicze). Powoływała je Rada Ministrów, z wyjątkiem rzemieślniczych - powoływanych przez ministra handlu i przemysłu. Izby tworzyły organizacje o zasięgu krajowym (związki izb), które posiadały oso­bowość prawną. Organy uchwałodawcze izb pochodziły częściowo z wyborów, a częściowo z nominacji właściwych ministrów. Organami wykonawczymi kiero­wali dyrektorzy. Głównymi zadaniami izb było: reprezentowanie i obrona intere­sów gospodarczych swych członków, rozwój danej dziedziny gospodarczej oraz wykonywanie zadań poruczonych.

Obok przymusowych izb, dopuszczono także powstanie dobrowolnych korpora­cji przemysłowych, będących zrzeszeniami na podstawie prawa o stowarzyszeniach.

Z kolei rzemieślnicy łączyli się w cechy, spełniające funkcje gospodarcze, szko­leniowe i kulturalne. Część z tych zadań w 1934 r. przejęły jednak Izby Rzemie­ślnicze, przez co znaczenie cechów zmalało. Samorząd zawodowy obejmował osoby wykonujące ten sam zawód. Zaliczo­no do niego przede wszystkim organizacje samorządowe osób wykonujących za­wody wolne. Tworzyli oni izby: adwokackie, notarialne, aptekarskie i lekarskie. Podlegały one odpowiednim izbom naczelnym.

Izby Adwokackie istniały w każdym okręgu sądu apelacyjnego, a ich władze pochodziły z wyborów. Najwyższym dla nich organem była Naczelna Rada Ad­wokacka. Nadzór nad samorządem adwokackim sprawował minister sprawiedli­wości i Sąd Najwyższy, w którym od 1938 r. istniała Izba ds. Adwokatury.

Izby Notarialne tworzone były także w siedzibach sądów apelacyjnych. Ich organami było walne zgromadzenie i rada.

25.Administracja ziem polskich pod okupacją w latach II wojny światowej.

Po 17 września 1939r. połowa terytorium Rzeczpospolitej znalazła się pod okupacją radziecką. Przejściowo władzę sprawowały tam Zarządy Tymczasowe podporządkowane jednostkom terenowym Narodowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD). 22 października przeprowadzono wybory do zgromadzeń ludowych (Polacy nie mogli wysuwać kandydatów, zbojkotowali wybory). Wyłonione zgromadzenia Zachodniej Białorusi i Ukrainy wystąpiły do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie tych ziem do odpowiednich republik. Dekrety z 1 i2 listopada włączyły te ziemie do Białoruskiej SSR i Ukraińskiej SSR. Jednocześnie przystąpiono do wprowadzania radzieckiego aparatu administracyjnego, wymiaru sprawiedliwości i partyjnego. 29 listopada 1939r. wszystkim mieszkańcom nadano obywatelstwo radzieckie. Nieco później proces ten odbył się na Wileńszczyźnie (początkowo odstąpionej Litwie). Unifikację tych terenów wprowadzano metodą represji, masowych aresztowań, wymordowania jeńców wojennych oraz konfiskatą mienia ludności cywilnej deportowanej w głąb ZSRR.

W roku 1941 tereny te znalazły się w rękach Niemiec i zostały włączone do Generalnego Gubernatorstwa (dystrykt Galicja - Lwów) lub wcielone do Rzeszy (białostockie) albo włączono je w skład tzw. komisariatów Rzeszy - Ukraina

Administracja ziem polskich pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej.

1.Administracja ziem wcielonych do Rzeszy

1 września ustawą Reichstagu włączono do rzeszy Wolne Miasto Gdańsk. 8 października (dekret Hitlera) dokonano wcielenia Pomorza, części łódzkiego z Łodzią, Górnego Śląska, zagłębia Dąbrowskiego części woj. krakowskiego oraz warszawskiego ( okręg ciechanowski i Suwalszczyznę, a w sierpniu 1941 r. okręg białostocki. Utworzono dwa okręgi: Gdańsk -Prusy Zachodnie i Kraj Warty. Podzielono je na rejencje, te zaś na powiaty miejskie i wiejskie (z wyjątkiem rejencji białostockiej podzielonej na komisariaty obwodowe). Pozostałe ziemie włączono do istniejących prowincji niemieckich.

Na czele okręgu stał namiestnik, będący jednocześnie szefem NSDAP. Posiadał liczne uprawnienia związane z łączeniem wielu funkcji państwowych i partyjnych. Personalnie podlegał ministrowi spraw wewnętrznych a rzeczowo odpowiednim ministrom. Kierował administracją zespoloną , a w stosunku do niezespolonej miał uprawnienia instrukcyjno -nadzorcze. W prowincjach , do których włączono ziemie polskie poszerzono też znacznie kompetencje nadprezydentów (Prusy Wschodnie, Śląsk).

Administracją rejencji kierował prezes rejencji, a powiatu wiejskiego - starosta, miejskiego -burmistrz. Wszyscy oni sprawowali również funkcje partyjne.

Szczególną pozycję w systemie organów administracji zajmowały organy policji i SS , w praktyce doszło później do ich połączenia, jako aparatu represji.

2.Generalne Gubernatorstwo.

Utworzono je 12 października 1939r., podporządkowano władzom Rzeszy ale nie stanowiło jej części. Pomiędzy GG i rzeszą istniała granica celna, policyjna, dewizowa i walutowa, (walutą był złoty emitowany przez Bank Emisyjny). Utrzymano w mocy przepisy prawa polskiego o ile nie zostały zmienione. Na przełomie 1939/1940 roku zaczęły działać niższe sądy polskie (obok niemieckich i pod ich ścisłym nadzorem). Dopuszczono język polski w kontaktach z Polakami, a ukraiński w dystrykcie galicyjskim. Stolicą GG był Kraków, a dzieliło się na dystrykty: krakowski, radomski, lubelski, warszawski, a od 1941 r. galicyjski.; dystrykty zaś na powiaty wiejskie i miejskie

Na czele GG stał generalny gubernator ( Hans Frank), który był komisarzem ds. obrony Rzeszy i kierował strukturami NSDAP w gubernatorstwie. Miał bardzo szerokie kompetencje. Przy generalnym gubernatorze działali pełnomocnicy ministerstw Rzeszy, a w Berlinie rezydował jego przedstawiciel.

Organem doradczym był Urząd Generalnego Gubernatora, od 1940 r. zwany rządem, kierowany przez sekretarza stanu. Szefowie dystryktów od 1941 r. zwani gubernatorami kierowali całą administracją na podległym terenie. Odpowiednio na czele powiatów stali starostowie powiatowi wiejscy i miejscy. Wszystkie kierownicze funkcje powierzono Niemcom przybyłym z Rzeszy lub Volksdeutschom (obywatelom polskim narodowości niemieckiej).

Spośród polskich organów utrzymano jedynie organy wykonawcze samorządów burmistrzów i wójtów., których poddano ścisłemu nadzorowi niemieckiemu. Rozbudowano zadania policji, która kierował wyższy dowódca SS i policji, który był też komisarzem Rzeszy dla umacniania niemczyzny. Podlegali mu dowódca policji bezpieczeństwa, porządkowej oraz dowódcy SS i policji w poszczególnych dystryktach. W pewnym stopniu utrzymano działalność państwowej policji polskiej (granatowa) , a na terenach wschodnich ukraińskiej.

26.Polskie Państwo Podziemne.

Organizowano je już w czasie kampanii wrześniowej, na zasadzie dualizmu równorzędnych pionów, cywilno -politycznego i wojskowego. Dualizm równorzędnych w zasadzie pionów:

cywilno - politycznego - wojskowego.

Pion wojskowy rozpoczęto tworzyć w czasie trwania kampanii wrześniowej powołując organizację wojskowo - polityczną, Służba Zwycięstwu Polski, w grudniu zastępując ją Związkiem Walki Zbrojnej. Oddzielono strukturę polityczną od wojskowej , a w 1942 roku ZWZ przemianowano na Armię Krajową. Jej organem dowodzenia była Komenda Główna, a struktura terenowa odpowiadała przedwojennemu podziałowi terytorialnemu: okręgi odpowiadające województwom, obwody o zasięgu powiatowym , a na szczeblu gmin placówki.

Organy cywilne stanowili powołani pod koniec 1940 roku: delegat rządu na kraj, jego trzej zastępcy , delegaci
okręgowi i powiatowi. Pierwotnie powołano oddzielnego delegata dla ziem wcielonych do Rzeszy i dla Generalnej
Guberni, jednak później funkcje te połączono w ręku głównego delegata rządu na kraj. Kolejno byli nimi: C. Ratajski, J. Piekałkiewicz, J Jankowski. Zadaniem delegatów było organizowanie struktur administracyjnych podziemia. Dekretem prezydenta z 26 kwietnia 1944r. główny delegat zyskał rangę ministra, pełniącego w kraju funkcję wicepremiera. Dysponował aparatem pomocniczym, którym była Delegatura Rządu podzielona na resortowe departamenty np. spraw wewnętrznych, skarbu, sprawiedliwości, oświaty i kultury itp. Oparte były na strukturze przedwojennych ministerstw, miały zbierać materiały potrzebne delegatowi oraz przygotowywać akty prawne oraz personel do objęcia funkcji po zakończeniu okupacji. Delegatura organizowała też organy administracji zastępczej (jej komórki terenowe miały przejmować władzę w chwili wyzwolenia). Delegatów okręgowych mianował Delegat Krajowy w porozumieniu z Rządem Jedności Narodowej.
Powołano też policję w postaci Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa. Dla przeciwwagi wobec powstałego PKWN Delegat Rządu powołał Krajową Radę Ministrów w skład której wchodził on sam i jego zastępcy, mającą wykonywać czynność rządu do czasu jego powrotu z emigracji. Od powstania w 1942 roku Polskiej Partii Robotniczej, zaczął kształtować się drugi obóz polityczny podziemia, „ludowo-demokratyczny". Odrzucał on konstytucję kwietniową jako podstawę porządku prawnego w państwie oraz nie uznawał prawa do reprezentowania na­rodu polskiego przez rząd emigracyjny. Od początku 1944 roku jego działacze przystąpili do budowania konkurencyjnego w stosunku do organów tworzonych przez rząd lon­dyński systemu. W nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 roku utworzono Krajową Radę Narodową (KRN), która miała pokiero­wać walką z okupantem, a następnie przebudować ustrój polityczny i społeczny w wyzwolonym kraju. KRN działała, opierając się na syste­mie terenowych rad narodowych: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych.

27.Cywilne organy Polskiego Państwa Podziemnego.

Podziemne organy cywilne stanowili powołani pod koniec 1940 ro­ku:

• delegat rządu na kraj,

• trzej zastępcy,

• delegaci okręgowi

• delegaci powiatowi.

W lipcu 1940 roku mianowano osobnego delegata rządu dla ziem wcielonych do Rzeszy, delegata dla ziem Generalnej Guberni, nie powołano natomiast trzeciego planowanego delegata-dla ziem pod okupacją radziecką. Ostatecznie ich funkcje połączono w rękach głównego delegata rządu na kraj (kolejno: C. Ratajski, J. Piekałkiewicz, J. Jankowski).

Zadaniem delegatów było organizowanie struktur administracyj­nych podziemia. Na mocy dekretu prezydenta delegat rządu uzyskał rangę ministra, pełniącego na terenie kra­ju funkcję wicepremiera. Aparat pomocniczy delegata rządu stanowiła Delegatura Rządu, podzielona na resortowe departamenty:

• spraw wewnętrznych,

• skarbu,

• sprawiedliwości,

• oświaty i kultury,

• rolnictwa,

• przemysłu i handlu,

• pracy i opieki społecznej,

• komunikacji,

• poczt i telegrafów,

• li­kwidacji skutków wojny,

• odbudowy i robót publicznych

• prasy i in­formacji.

Departamenty miały:

• zbierać materiały potrzeb­ne Delegatowi Rządu w wykonywaniu decyzji,

• przygotowywać perso­nel dla objęcia urzędów i wykonywania funkcji publicznych z chwilą wyzwolenia,

• kierować i nadzorować tymczasową administrację pań­stwową,

• opracowywać projekty ustaw, które miały być wydane po za­kończeniu okupacji.

Delegatura zajmowała się m.in. organizowaniem administracji zastępczej, tworząc swe komórki terenowe w województwach, powia­tach i gminach. Miały one przejąć władzę w chwili wyzwolenia kraju. Stojący na czele jednostek lokalnych Delegaci pełnili funkcje przedwo­jennych władz administracji ogólnej. Delegatów Okręgowych mia­nował Delegat Rządu w porozumieniu z RJN.

Powołano również policję w postaci Państwowego Korpusu Bezpie­czeństwa. Delegat Rządu powołał Krajową Radę Ministrów, w skład której wchodził on sam oraz jego trzech zastępców. Do czasu powrotu do kraju całego rządu wykonywać miała wszystkie funkcje Rady Ministrów.

Od powstania w 1942 roku Polskiej Partii Robotniczej, zaczął kształtować się drugi obóz polityczny podziemia, „ludowo-demokratyczny". Odrzucał on konstytucję kwietniową jako podstawę porządku prawnego w państwie oraz nie uznawał prawa do reprezentowania na­rodu polskiego przez rząd emigracyjny. W nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 roku utworzono Krajową Radę Narodową (KRN), która miała pokiero­wać walką z okupantem, a następnie przebudować ustrój polityczny i społeczny w wyzwolonym kraju. KRN działała, opierając się na syste­mie terenowych rad narodowych .

28.Pion wojskowy Polskiego Państwa Podziemnego.

Tworzenie pionu wojskowego rozpoczęło się jeszcze w czasie trwania kampanii wrześniowej, od utworzenia organizacji wojskowo-politycznej Służba Zwycięstwu Polski, a następnie - w jej miejsce - w grud­niu 1939 roku Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Przyjęto zasadę od­dzielenia ZWZ, jako organizacji wojskowej, od pionu cywilnego i polity­cznego. W lutym 1942 roku ZWZ przemianowano na Armię Krajową. Jej organem dowodzenia była Komenda Główna.

Równoległe istnienie obok ZWZ licznych i żywiołowo zakładanych organiza­cji zbrojnych zmusiło Naczelne Dowództwo w Londynie do podjęcia akcji scale­nia podziemia wojskowego. 14.2.1942 r. ZWZ przemianowano na Armię Krajową (AK). Na czele AK stanął Komendant Główny AK. Pierwszym był S. Grot-Ro­wecki. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna. Terenowa organizacja AK oparta była zasadniczo na przedwojennym podziale administracyjnym II Rze­czypospolitej. Kraj podzielono na obszary. Obszary dzieliły się na okręgi odpo­wiadające województwom, te na obwody, pokrywające się z powiatami, a te na placówki odpowiadające gminom. Podstawową jednostką organizacyjną i taktyczną AK był pluton, liczący ok. 50 żołnierzy.

Oprócz walki zbrojnej, do kierowania oporem społeczeństwa delegat rządu i komendant główny ZWZ (AK) powołali w kwietniu 1941 r. wspólnego pełno­mocnika, którym został S. Korboński. W grudniu 1942 r. utworzył on Kierownic­two Walki Cywilnej (KWC), którego głównym zadaniem było rozpowszechnia­nie i egzekwowanie zasad walki cywilnej w całym kraju. Temu ostatniemu celowi zwłaszcza służyły sądy podziemne KWC.

W lipcu 1943 r. delegat rządu na kraj i komendant główny AK połączyli KWC z istniejącym już Kierownictwem Walki Konspiracyjnej (KWK) w Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP), które koordynowało odtąd wszystkie akcje AK.

1. Komunistyczne organy władzy i administracji w latach II wojny światowej.

Od powstania w 1942 roku Polskiej Partii Robotniczej, zaczął kształtować się drugi obóz polityczny podziemia, „ludowo-demokratyczny". Odrzucał on konstytucję kwietniową jako podstawę porządku prawnego w państwie oraz nie uznawał prawa do reprezentowania na­rodu polskiego przez rząd emigracyjny. Od początku 1944 roku jego działacze przystąpili do budowania konkurencyjnego w stosunku do organów tworzonych przez rząd lon­dyński systemu. W nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 roku utworzono Krajową Radę Narodową (KRN), która miała pokiero­wać walką z okupantem, a następnie przebudować ustrój polityczny i społeczny w wyzwolonym kraju. KRN działała, opierając się na syste­mie terenowych rad narodowych: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych. Wiosną 1944 roku rady znajdowały się w sta­dium zalążkowym (najlepiej rozwijały się w późniejszych miesiącach na Lubelszczyżnie). Największą aktywność wykazały w następnych

miesiącach na terenie Lubelszczyzny, pod koniec okupacji obok rad wo­jewódzkich działało około 100 rad powiatowych oraz około 300 miej­skich i gminnych.

2. Administracja centralna w latach 1944 - 1947.

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego objął - w imieniu Krajowej Rady Narodowej - władzę na wyzwolonych terenach. Na jego czele stał

- przewodniczący (E. Osóbka-Morawski)

- dwóch wiceprzewodniczących.

Poszczególne działy ad­ministracji nazwano resortami, którymi zarządzali kierownicy re­sortów.

Sprawy należące przed wojną do Ministerstwa Spraw Wewnę­trznych rozdzielono między dwa resorty:

1.Bezpieczeństwa Publicznego

2.Administracji Publicznej.

W sumie utworzono 14 resortów: spraw zagranicznych, obrony narodowej, rolnictwa i reform rolnych, admini­stracji publicznej, gospodarki narodowej i finansów, sprawiedliwości, bezpieczeństwa publicznego, pracy, opieki społecznej i zdrowia, komu­nikacji, poczt i telegrafów, odszkodowań wojennych, oświaty, kultury i sztuki oraz informacji i propagandy.

1 grudnia 1944 roku dekretem PKWN zlikwidowano resorty gospo­darki narodowej i finansów oraz komunikacji, poczt i telegrafów, utwo­rzono zaś resorty skarbu, przemysłu, aprowizacji i handlu, komunika­cji poczt i telegrafów.

Po utworzeniu 31 grudnia 1944 roku Rządu Tymczasowego dotychczasową nazwę „resort" zastąpiono terminem mini­sterstwo, struktura administracji centralnej nie uległa większym zmianom także po przekształceniu się Rządu Tymczasowego w dniu 28 czerwca 1945 roku w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.

3. Administracja centralna w latach 1947 - 1952.

Do organów państwo­wych działających w zakresie władzy wykonawczej zgodnie z treścią Małej Konstytucji z 1947 roku zaliczano:

1.prezydenta,

2.Radę Państwa

3.rząd.

Mała Konstytucja nie określała struktury wewnętrznej rządu, odsy­łając w zakresie liczby ministerstw, ich kompetencji i wzajemnych sto­sunków między ministrami do osobnej ustawy, której jednak nie wyda­no.

Prezes Rady Ministrów - miał nie tylko przewodniczyć Radzie Ministrów, lecz także stanąć na jej czele. Prezydium Rządu, organ poza konstytucyjny, w którego skład wchodzili: prezes i wiceprezesi Rady Ministrów, podsekretarz stanu oraz - fakultatywnie - inni członkowie rządu.

Do zadań Prezydium należało kierowanie pracami rządu we wszystkich dziedzinach oraz zastępowanie go w sprawach ważnych. Organ ten obradował regularnie pod przewod­nictwem prezydenta RP, łączącego w swych rękach także funkcję prze­wodniczącego Rady Państwa oraz I sekretarza Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Zmian w administracji centralnej dokonano ustawą z 1949 roku, rozbudowując system mini­sterstw branżowych zarządzających gospodarką narodową. w celu realizacji tzw. planu sześcioletniego, stworzeniu scen­tralizowanego systemu planowania i zarządzania gospodarką narodo­wą, przy pomocy rozbudowanych struktur administracji.

W miejsce Ministerstwa Przemysłu i Handlu utworzono:

1.Ministerstwo Górnictwa i Energetyki,

2.Przemysłu Ciężkiego,

3.Przemysłu Lekkiego,

4.Przemysłu Rolnego i Spożywczego,

5.Handlu Wewnętrznego

6.Handlu Zagra­nicznego.

Przy Radzie Ministrów utworzono, jako organ pomocniczy i doradczy w sprawach gospodarczych, Komitet Ekonomiczny Rady
Ministrów. Powstała Państwowa Komisja Planowania Gospo­darczego, która scentralizowała i przejęła kompetencje w sprawach gospodarczych, jako naczelny organ państwowego planowania - komisja była organem jednoosobowym, jej przewodniczący był faktycznym zwierzchni­kiem wszystkich ministrów zarządzających resortami gospodarczymi.

W 1950 roku w miejsce Ministerstwa Odbudowy utworzono Mini­sterstwo Budownictwa, Ministerstwo Finansów zastąpiło Minister­stwo Skarbu, a po likwidacji Ministerstwa Administracji Publicznej utworzono Ministerstwo Gospodarki Komunalnej. Powstało również Ministerstwo Szkół Wyższych i Nauki.

32. Administracja terenowa i samorząd w latach 1944 - 1950.

Terenowymi organami administracji rządowej byli: wojewodowie i staro­stowie.

Podlegali oni ministrowi administracji publicznej oraz ministrom resortowym.

Wojewodów początkowo mianował PKWN, a następnie Rada Ministrów na wniosek ministra Administracji Publi­cznej, zaopiniowany przez wojewódzką radę narodową.

Starostów mia­nował minister Administracji Publicznej, na wniosek wojewody, zaopi­niowany przez powiatową radę narodową.

Zakres kompetencji wojewodów i starostów: ich urzędy utraciły charakter po­lityczny, z zakresu działania wyłączono: 1. Milicję Obywatelską,

1. sprawy kontroli publikacji i wydawnictw,

2. przeprowadzenia reformy rolnej.

Wo­jewodów i starostów powiązano z radami narodowymi, które mogły wy­stąpić z wnioskiem o odwołanie wojewody lub starosty. Podle­gali oni radom w sprawach należących do zakresu samorządu teryto­rialnego. Społeczną kontrolę nad organami administracji rządowej po­wierzono prezydiom odpowiednich rad narodowych. Szczególną pozycję w administracji nie zespolonej zajmo­wały wojewódzkie i powiatowe organy Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej.

Organami wykonawczymi samorządu terytorialnego poszcze­gólnych szczebli były:

1.wydział wojewódzki (z urzędu kierowany przez wojewodę lub jego zastępcę),

2.wydział powiatowy (z urzędu kie­rowany przez starostę),

3.zarząd miejski (kierowany przez prezydenta lub burmistrza miasta)

4.zarząd gminny (pod przewodnictwem wójta).

Ich członków (z wyjątkiem wojewody i starosty) wybierały rady narodowe.

Poszczególne wydziały i zarządy:

1.przygotowywały ponadto materiał do decyzji podejmowanych przez radę narodową, 2.realizowały te decyzje, 3.podejmowały decyzje w sprawach niezastrzeżonych dla rady lub jej prezydium.

Organy jednoosobowe samorządu terytorialnego: 1.pre­zydent, 2.burmistrz, 3.wójt. Nadzór nad organami wykonawczymi powierzono organom admi­nistracji rządowej, organom wykonawczym samorządu wyższego sto­pnia oraz radom narodowym.

Funkcje organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego powierzono radom narodowym odpowiedniego szczebla, wykonują­cym także inne uprawnienia w zakresie planowania i kontroli admini­stracji rządowej.

W 1944 roku wprowadzono zmiany w administracji większych miast, których prezydenci przejęli funkcje należące do starostów grodzkich (w Warszawie do komisarza rządu) i podlegali w tym zakresie wojewodom. W 1945 roku powołano Ministerstwo Ziem Odzyskanych, które istniało do stycznia roku 1949, pod kierownictwem W. Gomułki.

Organami administracji rządowej zespolonej na tych terenach byli wyposażeni w szerokie kompetencje okręgowi i obwo­dowi pełnomocnicy rządu. W sierpniu 1944 roku uchylono dekretem PKWN wprowadzony przez okupanta, podział terytorialny. Wobec zmian granicy na wschodzie (z ZSRR) w 1945 roku doszło do powstania województwa rzeszowskie­go , skorygowano także granice województwa białostockiego. Zasady te zo­stały rozciągnięte także na teren tzw. Ziem Odzyskanych: w 1945 roku utworzono województwo gdańskie, zniesiono autonomię województwa śląskiego. W 1946 roku dokonano definitywnego podziału terytorialne­go tych ziem, tworząc województwa: olsztyńskie, szczecińskie, wrocła­wskie.

W latach 1946-1950 ustalono także nazewnictwo miejscowości na tych terenach (Komisja Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjokratycznych przy Prezesie Rady Ministrów).

33. Administracja terenowa w latach 1950 - 1972.

W Polsce zasadnicza reforma, przeprowadzona została ustawą z dnia 20 marca 1950 roku o tere­nowych organach jednolitej władzy państwowej.

Ustawa : 1. znosiła dotychczasowy dualizm administracji terenowej,

3. likwidowała samorząd terytorialny,

4. na własność państwa przejęto majątek związków samorządu,

4. likwidacja stanowisk wojewo­dów, wice wojewodów, starostów i wójtów

likwidacja wydziałów wojewódzkich i powiatowych urzędów wojewódzkich i starostw,

zniesiono nie­które organy administracji niezespolonej, podległe resortowi finansów, oświaty, a także terenowe jednostki Komisji Planowania Gospodarcze­go - ich kompetencje przejęły rady naro­dowe.

Rady stały się terenowymi jednolitymi organami władzy pań­stwowej w gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powia­tach i województwach. Na szczycie syste­mu rad działała

1.Rada Państwa, po­siadająca od roku 1952 charakter emanacji sejmu (działały zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowa­nia: poziomego (organy wykonawcze podlegały organom uchwałodawczym) oraz pionowego (or­gany niższego stopnia podlegały organom hierarchicznie wyższym). Zadania rad m.in. kierowanie działalno­ścią gospodarczą, społeczną, kulturalną, ochrona porządku publiczne­go, własności społecznej i praw obywateli, uchwalanie terenowych budżetów i planów gospodarczych oraz nadzorowanie ich wykonania, współdziałanie w obronności państwa. Rady obradowały na:

1.sesjach zwyczajnych, w terminach wynikają­cych z ustawy,

2.nadzwyczajnych, zwoływanych decyzją samej rady.

Organami wewnętrznymi były powoływane i kierowane przez rady ko­misje.

Organami wykonawczymi i zarządzającymi rad były działające ko­legialnie, wybierane przez rady, prezydia, sprawujące na podległym terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, wykonują­ce uchwały rad oraz zarządzenia i polecenia władzy zwierzchniej. Pra­cami prezydium kierował przewodniczący. Prezydia dzieliły się na wydziały, zarządzające poszczególnymi dziedzinami spraw rady naro­dowej. Utworzono nowe województwa, zreorganizowano także strukturę i zasady działania aparatu wymiaru sprawiedliwości.

Ustawą z 1954 roku w miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w których miały działać gromadzkie rady narodowe, pochodzące z wyborów. Ich zadania obejmować miały zwłaszcza aktywizowanie produkcji rolnej.

Obok gro­mad ustawa przewidywała istnienie jednostek podziału pomocniczego - tzw. wsi ustawowych, posiadających własne organy w postaci zebrań wiejskich i sołtysa.

Jednocześnie uchwalona została ustawa o osiedlach i ich radach na­rodowych. Zadania osiedlowych rad narodowych obejmowały zaspoka­janie bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb mieszkańców.

Korekta systemu rad narodowych dokonana została w 1958 roku, ustawa zwiększała kompetencje rad narodowych, przekazując im wszystkie sprawy niezastrzeżone na rzecz innych orga­nów. Charakter terenowych organów ad­ministracji państwowej o dużym stopniu samodzielności uzyskały wy­działy, podporządkowane prezydium. Przywrócono urząd soł­tysa, zlikwidowany w 1954 roku. Jednocześnie zwiększono i rozbudo­wano nadzór nad radami i ich organami. Kolejne zmiany wprowadzono ustawą z 1963 roku, która wzmocniła pozycję komisji rad narodowych wobec ich wydziałów, a także zapewniła radnym ochronę prawną w zakresie sprawowanego mandatu.

Praktyczna realizacja podstawowego zadania PZPR - oznaczała poddanie rad narodowych kontroli partyjnej. Uchwały komitetów partii stanowiły dla rad wiążące dyre­ktywy.

34 .Reformy administracyjne w latach 1972 - 1975. Podział terytorialny kraju i struktura rad narodowych zostały zmienione za pomocą:

1.pierwszy etap - ustawą z 1972 roku o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych zasadniczej zmiany systemu administra­cyjnego, 2.drugi etap, w 1973 roku dokonano odpowiednich zmian w wyższych jednostkach podziału terytorialnego, 3.trzeci etap, w 1975 roku wprowadzenie zasadniczego dwusto­pniowego podziału terytorialnego.

Charakter zasadniczej jednostki podziału tery­torialnego uzyskały gminy, prezydia rad narodowych wszystkich szczebli uzy­skały odmienny status. W 1972 roku dotychczasowe gromady zostały przekształcone w gminy, zlikwidowano osiedla - nadając im status miasta lub włą­czając do odpowiedniej gminy. Rady narodowe pozostały terenowymi organami władzy państwowej, zyskując jednocześnie charakter pod­stawowej organizacji samorządu społecznego. Ustawa z 1972 roku powołała nowe, jednoosobowe terenowe organy administracji państwowej - naczelników gmin(Mianowali ich na czas nieoznaczony przewodniczący prezydiów wojewódzkich rad naro­dowych, a następnie wojewodowie). Działali oni za pomocą apa­ratu w formie urzędów gminy. Prezydium gminnej rady narodowej było kolegialnym organem wewnętrznym rady gmi­ny, organizującym jej pracę i reprezentującym ją na zewnątrz. Gminom przekazano wiele kompetencji, należących dotychczasdopowiatów.

W 1973 roku rozszerzono zasady orga­nizacji rad narodowych. Charakter terenowych organów administracji państwowej uzyskali wojewodowie, naczelnicy lub prezydenci miast, a przejściowo - do roku 1975 - naczelnicy powiatów. Podporządkowano im aparat wykonawczy w postaci urzędów wojewó­dzkich, powiatowych (do 1975 roku), miejskich. Wojewodów, prezydentów miast, naczelników powiatu lub miasta stanowiącego powiat oraz dzielnicy w mieście wyłączonym z wojewódz­twa powoływał prezes Rady Ministrów, po zaopiniowaniu przez odpo­wiednią radę narodową, pozostałe organy powoływał wojewoda, także po uzyskaniu opinii właściwej rady narodowej. Organy administracji terytorialnej podporządkowano (pionowo) powołanemu w 1975 roku urzędowi Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Środowiska.

Rady narodowe miały:

1.nadawać kie­runek ich działalności,

2.sprawować kontrolę,

3.opiniować kandydatów na stanowiska (podporządkowanie poziome).

Prezydia rad narodowych wyższego stopnia, stanowiły organy wewnętrzne swoich rad, reprezentowały je na zewnątrz, utraciły one charakter orga­nów administracji państwowej. Funkcje przewodniczących rad naro­dowych powierzano I sekretarzom odpowiednich ogniw partyjnych.

Trzeci etap reformy stanowiło wprowadzenie, dwustopniowego podziału administracyjnego, na mocy ustawy z 1975 roku o dwustopniowym podziale administracyjnym oraz o zmianie ustawy o radach narodo­wych. Dokonano niezbędnej nowelizacji konstytucji oraz utworzono urząd Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środo­wiska.

Nowy podział administracyjny obejmował jednostki stopnia pod­stawowego (gminy, miasta, dzielnice większych miast) oraz jedno­stki stopnia wojewódzkiego (województwa, miasto stołeczne War­szawa, Kraków, Łódź, Wrocław). Likwidacji uległy powiaty. W miejsce dotychcza­sowych 17 województw oraz 5 miast wydzielonych z województw utwo­rzono 49 nowych województw.

44

---