PRZYPADKI MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO - PIERWSZA POLSKA POWIEŚĆ NOWOŻYTNA. Mianem pierwszej polskiej powieści nowożytnej określa się "Przypadki Mikołaja Doświadczyńskiego", której autorem był Ignacy Krasicki. Można powiedzieć, iż od powyższego utworu rozpoczyna się w Polsce rozwój tego gatunku. Nowa powieść jest silnie osadzona w realiach społecznych, posiada cele dydaktyczne i wychowawcze oraz typowe cechy kompozycyjne, takie jak: fabuła, narrator, świat przedstawiony, następstwo zdarzeń, obecność opisów. Bohaterem tej pierwszej powieści jest Mikołaj Doświadczyński - prowincjonalny szlachcic opowiadający o swym wychowaniu, nauce i podróżach. Jego biografia jest doskonałym pretekstem do ukazania oblicza społeczeństwa, wyśmiania jego wad, a także do snucia różnorodnych koncepcji filozoficznych. Całość podporządkowana została tendencjom wychowawczym, a autor opowiadając kolejne wydarzenia jawi się nam przede wszystkim jako moralista. W pierwszej części utworu Krasicki opisuje życie i obyczaje dworu szlacheckiego. Poznajemy dzieciństwo i młodość głównego bohatera - równocześnie autor krytykuje wychowanie dzieci, drwi z ciemnoty i zabobonów, pokazuje zgubny wpływ niedouczonych nauczycieli - cudzoziemców. Opowiadając swe dzieje Doświadczyński relacjonuje sprawę, jaką miał w sądzie. Te sceny służą Krasickiemu jako pretekst do ukazania zepsucia moralnego, przekupstwa i prywaty w sądach. Barwne życie, jakie Mikołaj wiedzie potem w Paryżu, także opatrzone jest moralizatorskim komentarzem, wymierzonym w życie nad stan, pogoń za modą, wreszcie marnotrawstwo. Rozwiązły tryb życia zmusza bohatera do ucieczki przed wierzycielami. Część druga ma charakter utopijny. Mikołaj Doświadczyński trafia na wyspę Nipu. Panuje tam niemal idealny, patrialchalny układ stosunków społecznych. Mieszkańcy żyją z rolnictwa, sprawiedliwie dzielą owoce swego trudu, nie znają takich zjawisk jak kłamstwo, zdrada, pochlebstwo czy kradzież. Praca jest dla nich wartością cenioną najwyżej. Pracują wszyscy i robią to chętnie, wysiłek jest dla nich źródłem zdrowia moralnego i fizycznego. Cechami charakterystycznymi dla wyspiarzy są także wzajemna miłość, sprawiedliwość i poszanowanie tradycji. Na wyspie tej bohater uczy się pracować, równocześnie obserwując zachowanie i prawa oparte na zasadzie równości wszystkich ludzi. W części trzeciej bohater powraca do kraju. Tutaj poświęca się pracy na roli oraz pożytecznej działalności publicznej. Stara się ulżyć doli swych poddanych - zwalnia ich więc z pańszczyzny i wprowadza oczynszowanie. Początkowo jego sąsiedzi śmieją się z niego, z biegiem czasu dostrzegają jednak korzyści płynące z takiego stanu rzeczy, Doświadczyński ma bowiem najwyższe plony. Pod wpływem życiowych doświadczeń bohater powieści zmienia się, dojrzewa i w niczym nie przypomina już dawnego fircyka. Dlatego też autor stawia go czytelnikowi za wzór. Podsumowując, można powiedzieć, iż pierwsza polska powieść nowożytna jest utworem, który ma za zadanie uczyć, bawić i wychowywać. Stanowi połączenie elementów różnych typów prozy europejskiej: obyczajowo - satyrycznej, utopijnej i podróżniczej. Napisana przez Krasickiego w formie pamiętnika Mikołaja Doświadczyńskiego stanowi biografię ówczesnego przeciętnego szlachcica końca drugiej połowy XVIII w.
DYDAKTYZM W LITERATURZE POLSKIEGO OŚWIECENIA. Oświecenie, jak sama nazwa wskazuje, to okres, którego naczelnym hasłem było oświecanie, pouczanie ludzi, wskazywanie na wartość rozumowego pojmowania istoty świata i człowieka. Literatura, jako wyborne narzędzie przekazu informacji, musiała zatem nabrać charakteru dydaktycznego. Oczywiście twórcy polskiego oświecenia, na które przypadł okres kryzysu państwa, nawiązywali do narodowych problemów, utwory moralistyczne i dydaktyczne zawierały pouczenia polityczne, społeczne oraz obyczajowe. Polski pisarz drugiej połowy XVIII w. demaskował więc ludzkie przywary i narodowe skłonności, które doprowadziły do tragicznego finału, w jego utworach odbijało się echo moralistyki, nierzadko dzieło było gotowym programem niezbędnych zmian. Dydaktyzm oświeceniowych utworów ma kilka wymiarów. Raz nauka płynie poprzez karykaturalne pomniejszenie bohaterów i ośmieszenie ich wad (tak jest np. w Monachomachii i Myszeidzie), kiedy indziej mamy do czynienia z moralnym pouczeniem, sformułowanym np. w przejrzystej puencie bajek. Nierzadko nauka wypływa z losów i przygód głównego bohatera (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki), bądź jest wynikiem prezentacji parenetycznego wizerunku Polaka - obywatela (Walery, Podkomorzy z Powrotu posła). Form przekazania nauki było jak widać sporo - od prostego wykładu na temat konieczności przeprowadzenia reform (publicystyka), do alegorycznego zamaskowania ludzkich wad, które były przyczyną zguby Polski. Dydaktyczny charakter literatury wiązał się z oświeceniowym kultem rozumu - to właśnie racjonalizm leżał u podstaw przekazywanych napomnień, przestróg i rad. Za pomocą rozumu i namacalnego doświadczenia starano się wniknąć w istotę świata, wytłumaczyć rządzące nim siły. W Polsce próbowano dodatkowo objąć umysłem przyczyny i skutki rozbioru państwa. Rozum stał się jedynym kryterium poznania, był źródłem formułowanych nauk. Pisarz oświecenia, w oparciu o wnioski wyciągane z obserwacji rzeczywistości, przekazywał takie a nie inne pouczenia. Panosząca się moda na francuszczyznę skłoniła Krasickiego do ośmie szenia rozrzutnego stylu życia (Żona modna) i ukazania błędów francuskiego wychowania młodego człowieka (Mikolaja Doświadczyńskiego przypadki). Zacofanie, konserwatyzm i wsteczne myślenie Sarmatów sprowokowało "księcia poetów" i A. Naruszewicza do napisania moralizatorskich satyr. Zakłamanie i hipo kryzja kleru zostały odsłonięte i ośmieszone w Monachomachii. Dydaktyzm miał się przyczynić do naprawy chorej postawy Polaka-Sarmaty, przyzwyczajonego do "picia, jedzenia i popuszczania pasa", nie dostrzegającego grożącego ojczyźnie niebezpieczeństwa. Miał przygotować do "zuchwałego rzemiosła" - "poprawiania świata", w którym królowała rozpusta, chaos, upadek wszelkich zasad moralnych. Pióro stawało się orężem w walce z ciemnotą, zabobonem i zacofaniem, było atrybutem poety - wychowawcy narodu. Tak więc pisarze i publicyści oświecenia starali się wychowywać nowe społeczeństwo, odsłaniali mechanizmy, jakie doprowadziły Polskę do zguby, sugerowali nową drogę przemian. Wskazywali, iż naprawę należy zacząć od siebie, bowiem moralność i rozsądek poszczególnych ludzi jest niezbędnym warunkiem odrodzenia i uzdrowienia Rzeczypospolitej.