Przypadki Mikołaja Doświadczyńskiego

Mianem pierwszej polskiej powieści nowożytnej określa się "Przypadki Mikołaja Doświadczyńskiego", której autorem był Ignacy Krasicki. Można powiedzieć, iż od powyższego utworu rozpoczyna się w Polsce rozwój tego gatunku.
Nowa powieść jest silnie osadzona w realiach społecznych, posiada cele dydaktyczne i wychowawcze oraz typowe cechy kompozycyjne, takie jak: fabuła, narrator, świat przedstawiony, następstwo zdarzeń, obecność opisów. Bohaterem tej pierwszej powieści jest Mikołaj Doświadczyński - prowincjonalny szlachcic opowiadający o swym wychowaniu, nauce i podróżach. Jego biografia jest doskonałym pretekstem do ukazania oblicza społeczeństwa, wyśmiania jego wad, a także do snucia różnorodnych koncepcji filozoficznych. Całość podporządkowana została tendencjom wychowawczym, a autor opowiadając kolejne wydarzenia jawi się nam przede wszystkim jako moralista.

W pierwszej części utworu Krasicki opisuje życie i obyczaje dworu szlacheckiego. Poznajemy dzieciństwo i młodość głównego bohatera - równocześnie autor krytykuje wychowanie dzieci, drwi z ciemnoty i zabobonów, pokazuje zgubny wpływ niedouczonych nauczycieli - cudzoziemców.

Opowiadając swe dzieje Doświadczyński relacjonuje sprawę, jaką miał w sądzie. Te sceny służą Krasickiemu jako pretekst do ukazania zepsucia moralnego, przekupstwa i prywaty w sądach. Barwne życie, jakie Mikołaj wiedzie potem w Paryżu, także opatrzone jest moralizatorskim komentarzem, wymierzonym w życie nad stan, pogoń za modą, wreszcie marnotrawstwo. Rozwiązły tryb życia zmusza bohatera do ucieczki przed wierzycielami.

Część druga ma charakter utopijny. Mikołaj Doświadczyński trafia na wyspę Nipu. Panuje tam niemal idealny, patrialchalny układ stosunków społecznych. Mieszkańcy żyją z rolnictwa, sprawiedliwie dzielą owoce swego trudu, nie znają takich zjawisk jak kłamstwo, zdrada, pochlebstwo czy kradzież. Praca jest dla nich wartością cenioną najwyżej. Pracują wszyscy i robią to chętnie, wysiłek jest dla nich źródłem zdrowia moralnego i fizycznego. Cechami charakterystycznymi dla wyspiarzy są także wzajemna miłość, sprawiedliwość i poszanowanie tradycji. Na wyspie tej bohater uczy się pracować, równocześnie obserwując zachowanie i prawa oparte na zasadzie równości wszystkich ludzi.

W części trzeciej bohater powraca do kraju. Tutaj poświęca się pracy na roli oraz pożytecznej działalności publicznej. Stara się ulżyć doli swych poddanych - zwalnia ich więc z pańszczyzny i wprowadza oczynszowanie. Początkowo jego sąsiedzi śmieją się z niego, z biegiem czasu dostrzegają jednak korzyści płynące z takiego stanu rzeczy, Doświadczyński ma bowiem najwyższe plony.

Pod wpływem życiowych doświadczeń bohater powieści zmienia się, dojrzewa i w niczym nie przypomina już dawnego fircyka. Dlatego też autor stawia go czytelnikowi za wzór.

Podsumowując, można powiedzieć, iż pierwsza polska powieść nowożytna jest utworem, który ma za zadanie uczyć, bawić i wychowywać. Stanowi połączenie elementów różnych typów prozy europejskiej: obyczajowo - satyrycznej, utopijnej i podróżniczej. Napisana przez Krasickiego w formie pamiętnika Mikołaja Doświadczyńskiego stanowi biografię ówczesnego przeciętnego szlachcica końca drugiej połowy XVIII w..