„BANK CENTRALNY, JEGO ROLA I FUNKCJE W GOSPODARCE”
Banki są to instytucje systemu pieniężno-kredytowego pośredniczące w obiegu pieniądza w gospodarce rynkowej. We współczesnej gospodarce rynkowej funkcjonuje dwustopniowy system bankowy składający się z banku centralnego i podlegających mu, w zakresie polityki pieniężno-kredytowej, innych banków.
W systemie bankowym i w regulowaniu gospodarki najważniejszą rolę spełnia bank centralny, który jest bankiem emisyjnym, mającym ustawowe prawo emisji pieniądza gotówkowego, czyli banknotów. Jest on równocześnie bankiem banków, gdyż nadzoruje działalność wszystkich banków w kraju, centralizuje ich płynne rezerwy oraz zaopatruje je w pieniądz gotówkowy. Spełnia on również funkcję banku państwa, gdyż realizuje politykę pieniężno-kredytową państwa, w szczególności zaś politykę w zakresie podaży pieniądza, regulując jego ilość w obiegu. Ponadto, w ramach pełnienia funkcji banku państwa, zajmuje się przychodami i wydatkami budżetu państwa, udziela w razie potrzeby kredytu państwu, przeprowadza w imieniu rządu operacje finansowe w kraju i za granicą, udziela pożyczek rządowych, przechowuje rezerwy złota i dewiz oraz nimi dysponuje, nadzoruje transakcje kredytowe z zagranicą oraz zaciąga i spłaca kredyty zagraniczne. Prowadzi również politykę kursów walutowych, w ramach której ustala poziom tych kursów i dąży do ich stabilizacji poprzez interwencyjny skup lub sprzedaż walut obcych na rynku walutowym.
W Polsce funkcje banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski. Jego pracami kieruje prezes, a podstawowe organy to Zarząd NBP i Rada Polityki Pieniężnej.
INSTRUMENTY POLITYKI PIENIĘŻNO-KREDYTOWEJ BANKU CENTRALNEGO
Bank centralny w ramach prowadzonej polityki pieniężno-kredytowej, realizując bezpośrednio pewne cele operacyjne, dąży pośrednio również do realizacji celów makroekonomicznych. Zalicza się do nich utrzymanie równowagi wewnętrznej, wyrażającej się w stabilizacji cen, pełne wykorzystanie czynników produkcji, zwłaszcza ograniczenie bezrobocia oraz zapewnienie wzrostu gospodarczego i równowagi zewnętrznej przejawiającej się w równowadze bilansu płatniczego oraz stabilizacji kursu walutowego. Bank centralny może wpływać na realizację tych celów tylko pośrednio poprzez oddziaływanie na podaż pieniądza, rozmiary kredytów i poziom stóp procentowych.
W okresie recesji gospodarczej, gdy następuje spadek produktu krajowego i wzrost bezrobocia, polityka pieniężno-kredytowa banku centralnego zmierza do obniżenia stóp procentowych i zwiększenia ekspansji kredytowej, co nazywane jest polityką taniego pieniądza. Możliwości uzyskania nisko oprocentowanego kredytu sprzyjają wzrostowi produkcji, inwestycji i zatrudnienia.
W okresie nadmiernej ekspansji gospodarczej, gdy następuje dynamiczny wzrost cen, polityka pieniężno-kredytowa banku centralnego zmierza do podniesienia stóp procentowych i zmniejszenia podaży pieniądza, co określane jest mianem polityki trudnego pieniądza.
W warunkach zrównoważonego wzrostu gospodarczego, charakteryzującego się niskim poziomem bezrobocia i niewielkim wzrostem cen, celem polityki pieniężno-kredytowej jest utrzymanie tych pozytywnych tendencji poprzez dostosowanie podaży pieniądza do tempa wzrostu produktu krajowego.
Realizując politykę pieniężno-kredytową, bank centralny oddziałuje na inne banki w zakresie kreacji pieniądza bankowego i kredytu za pomocą następujących instrumentów:
● określanie stopy obowiązkowych rezerw gotówkowych, jakie muszą utrzymywać banki w celu zapewnienia bieżących wypłat wynikających z wycofania wkładów oraz ograniczenia ekspansji kredytowej,
● prowadzenie polityki refinansowania, w tym określanie wysokości stopy redyskontowej i lombardowej,
● prowadzenie operacji otwartego rynku, tj. kupna i sprzedaży papierów wartościowych,
● prowadzenie polityki złoto-dewizowej,
● bezpośrednie sterowanie kredytami.
SKUTKI ZMIANY STOPY REZERW
W przypadku podwyższenia przez bank centralny stopy rezerw obowiązkowych następuje obniżenie rezerw nadwyżkowych, w związku z czym banki ograniczają udzielanie nowych pożyczek, sprzedają posiadane papiery wartościowe i ściągają swoje należności od dłużników w celu zwiększenia zasobów pieniądza. Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych zmusza banki do utrzymywania większej części aktywów w formie gotówki lub w postaci nieoprocentowanych wkładów w banku centralnym. Aktywa te nie mogą być przeznaczone na działalność kredytową, co powoduje obniżenie dochodów banków i zmusza do podniesienia stopy procentowej od udzielanych kredytów. Z kolei wyższa stopa procentowa zmniejsza popyt na kredyty. W rezultacie proces kreacji ulega zahamowaniu, co ogranicza aktywność gospodarczą. Natomiast gdy nastąpi obniżenie stopy rezerw obowiązkowych, wzrastają rezerwy nadwyżkowe, dzięki czemu banki, na podstawie posiadanych wkładów, mogą udzielać więcej kredytów lub nabywać papiery wartościowe. Rosną wówczas dochody banków, co może spowodować obniżenie stopy oprocentowania kredytów. W efekcie ilość pieniądza w obiegu wzrasta, powodując ożywienie działalności gospodarczej.
STOPA REDYSKONTOWA I LOMBARDOWA
Bank centralny, jako tzw. kredytodawca ostatniej instancji, zwiększa możliwości kredytowe banków handlowych, udzielając im kredytu refinansowego. Instrumentem tego kredytu jest redyskonto weksli będących w posiadaniu banków handlowych. Polega ono na zakupieniu przez bank centralny weksli uprzednio zdyskontowanych przez banki handlowe. W takim przypadku bank centralny udziela bankom handlowym kredytu redyskontowego pod zastaw weksli, odliczając od ich nominalnej wartości procent według stopy redyskonta. Zmiana stopy redyskonta powoduje zmianę stóp dyskonta, według których banki handlowe przyjmują weksle od swoich klientów, albowiem różnica między stopą dyskontową a stopą redyskonta stanowi dochód banku. Podniesienie stopy redyskonta przez bank centralny powoduje podrożenie kredytu i w konsekwencji zmniejszenie popytu na kredyt, natomiast obniżenie stóp dyskontowych wpływa na wzrost popytu na kredyt.
Banki handlowe mogą się również refinansować zaciągając kredyt lombardowy w banku centralnym pod zastaw papierów wartościowych emitowanych przez skarb państwa, a także pod zastaw weksli, płacąc procent według stopy lombardowej.
Bank centralny ustala poziom stopy redyskonta oraz stopy lombardowej zależnie od koniunktury gospodarczej.
OPERACJE OTWARTEGO RYNKU
Operacje otwartego rynku polegają na kupnie i sprzedaży państwowych papierów wartościowych przez bank centralny na rynku pieniężno-kredytowym.
Wpływają one na ilość pieniądza w obiegu. Przedmiotem kupna i sprzedaży są głównie weksle skarbowe oraz w mniejszym stopniu obligacje. Decyzję o dokonaniu operacji otwartego rynku podejmuje bank centralny na podstawie oceny sytuacji pieniężno-rynkowej. Jeśli występują tendencje inflacyjne, których przyczyną może być nadmierna podaż pieniądza, to bank centralny sprzedaje papiery wartościowe. W przypadku sprzedaży tych papierów bankom handlowym nastąpi zmniejszenie ich rezerw nadwyżkowych, wobec czego będą musiały zmniejszyć wielkość udzielanych kredytów. Podobne skutki wystąpią przy sprzedaży papierów wartościowych przedsiębiorstwom lub osobom prywatnym.
W przypadku konieczności pobudzenia aktywności gospodarczej bank centralny zakupuje papiery wartościowe. Papiery wartościowe mają na ogół stałe stopy procentowe, toteż ich dochodowość maleje wraz ze wzrostem stopy procentowej na rynku, co powoduje spadek ich kursów na giełdzie. W związku z tym, celem operacji otwartego rynku może być nie tylko wywieranie wpływu na kształtowanie podaży pieniądza i rynkowych stóp procentowych, ale również stabilizacja kursów państwowych papierów wartościowych na giełdzie. W przypadku spadku kursów tych papierów bank centralny może podjąć ich skup, co wywoła wzmożony popyt, doprowadzając do wzrostu a następnie do stabilizacji tych kursów na poprzednim poziomie. Operacja ta ma na celu podtrzymanie zaufania do lokat kapitałowych w państwowych papierach wartościowych.
POLITYKA ZŁOTO-DEWIZOWA
W sferze polityki dewizowej bank centralny, zależnie od sytuacji na rynku walutowym, dokonuje interwencyjnego skupu lub sprzedaży walut obcych, w celu utrzymania stabilności kursu własnej waluty. Służą do tego odpowiednie rezerwy walutowe kraju, które mogą być uzupełniane z zewnątrz.
Bank centralny zajmuje się również skupem, sprzedażą, przechowywaniem i wszelkim transferem złota, dewiz i walut za granicę. Przy dużym napływie złota, dewiz i walut do kraju i ich skupie przez bank centralny za pieniądz krajowy zwiększa się jego ilość na rynku wewnętrznym, co przy nie zmienionej podaży towarów i usług może wywołać tendencje inflacyjne. W celu przeciwdziałania inflacji bank centralny może dokonać sprzedaży złota, dewiz i walut na rynku wewnętrznym i w ten sposób zmniejszyć ilość pieniądza krajowego w obiegu. Można również zwiększyć import towarów, dzięki któremu zwiększonej ilości pieniądza będzie odpowiadać większa podaż.
INSTRUMENTY BEZPOŚREDNIEGO STEROWANIA
W zakresie bezpośredniego sterowania bank centralny może wydawać dyrektywy lub zalecenia dotyczące celów, na jakie mogą być udzielane kredyty, oraz określać ich maksymalne wysokości na poszczególne cele. Może też limitować stopy procentowe od depozytów i kredytów oraz uzależniać ich wysokość i termin spłaty od struktury kapitału banków. Wprowadzać może też
Kontyngenty redyskontowe i lombardowe, tzn wyznaczać maksymalne granice, do jakich poszczególne banki handlowe mogą refinansować swoje akcje kredytowe. Gdy stopa procentowa nie przeciwdziała nadmiernej ekspansji kredytowej, może być określona maksymalna skala przyrostu kredytów. Bank centralny może określać też warunki, na jakich mogą być udzielane kredyty na finansowanie ratalnej sprzedaży dóbr trwałego użytku, budownictwa mieszkaniowego, rolnictwa itp. Może także ustalać wymagania co do jakości papierów wartościowych oddawanych w zastaw i jakości weksli składanych do dyskonta, ocenianej z punktu widzenia pewności ich terminowej spłaty.
TEKSTY ŹRÓDŁOWE:
„Makro i mikro ekonomia dla inżynierów” wyd. PWN W-wa 1995
„Pieniądz i bank” Andrzej Kaźmierczak wyd. PWN W-wa 1993