PRAWO OBLIGACYJNE
Zobowiązaniem (obligatio) nazywamy stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna, zwana wierzycielem (creditor), ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta zaś, zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić. Wyróżniamy 3 elementy: podmiot zobowiązań, przedmiot zobowiązań i treść zobowiązań.
Elementy zobowiązania
1 Podmiot zobowiązania- strony zobowiązania (partes):
-wierzyciel (creditor),
-dłużnik (debitor).
Jeśli mamy kilka osób (fizycznych lub prawnych) po stronie wierzyciela, to wszystkie one razem tworzą jedną stronę zobowiązania- tworzą wierzyciela, wówczas mówimy, że są współwierzycielami. Jeśli po stronie dłużnika jest kilka osób to są to tzw. współdłużnicy.
Zobowiązanie widziane ze strony wierzyciela- wierzytelność (creditum albo nomen). Zobowiązanie widziane ze strony dłużnika to dług (debitum).
2 Przedmiot zobowiązania-to świadczenie- jest to zgodne z treścią oblibatio zachowanie się dłużnika. Rzymianie określali świadczenie 3 terminami, w zależności od rodzaju świadczenia: dare, facere, praestare.
3 Treść zobowiązania- uprawnienia wierzyciela, obowiązki dłużnika.
Więź zobowiązaniowa- więź oblibacyjna ma charakter względny- jest skuteczna tylko inter partes- tylko między stronami stosunku zobowiązaniowego. Każde zobowiązanie jest chronione przez powództwo o charakterze osobistym- actio in personam (skuteczne względnie).
Źródła powstawania zobowiązań.
W rzymskim prawie przedklasycznym i klasycznym wyróżniamy 2 źródła powstawania zobowiązań:
-kontrakty- contractu- to umowy uznawane i zaskarżalne wg prawa cywilnego; zobowiązania powstające z kontraktów- obligationes ex contractu;
-delikty- delictum- przestępstwa ścigane wg prawa pretorskiego; zobowiązania powstające z deliktów- obligationes ex delictum.
Ten podział nie był wyczerpujący i nie ostał się w późniejszym prawie klasyczny; kompilatorzy justyniańscy wszystkie pozostałe źródła powstawania zobowiązań, nie mieszczące się ani w kontraktach, ani w deliktach określają:
-quasi contractu- zobowiązania rodzące się z przyczyn podobnych do kontraktów- obligationes quasi ex contractu;
-quasi delictum- zobowiązania wynikające z przyczyn podobnych do deliktów- obligationes quasi ex delictum.
Podział zobowiązań.
-zobowiązania jednostronnie zobowiązujące, zw. zobowiązaniami jednostronnymi- to takie, w których jedna strona jest tylko wierzycielem, druga zaś tylko dłużnikiem (tylko jedno powództwo, tylko stronie uprawnionej służyła ochrona)
-zobowiązania dwustronie zobowiązujące- to takie, w których obie strony są względem siebie i wierzycielem i dłużnikiem wzajemnie, w zobowiązaniu tym powstają jak gdyby dwa węzły obligacyjne, są to zobowiązania zupełne (dwa powództwa, i jedna i druga strona jest uprawniona- z tym, że są to zawsze dwa powództwa o różnych nazwach i różnych celach).
-zobowiązania dwustronnie zobowiązujące nie pełne albo niezupełne- to takie, które powstają jako jednostronnie zobowiązujące a później przekształcają się w dwustronnie zobowiązujące (jedno powództwo w dwóch odmianach: actio directa [powództwo główne] i actio contraria [powództwo przeciwne]
PODMIOTY ZOBOWIĄZAŃ
1 Zobowiązania jednostkowe
W stosunku zobowiązaniowym miejsce strony uprawnionej (wierzyciela) zajmuje jedna osoba fizyczna lub prawna, miejsce strony zobowiązanej (dłużnika) zajmuje też jedna osoba fiz. lub pr.. To jest reguła ale od każdej reguły są wyjątki: Może się zdarzyć, że albo po stronie wierzyciela, albo po stronie dłużnika wystąpi po kilka osób fizycznych lub prawnych.
Indywidualizacja zobowiązań- gdy po stronie wierzyciela, bądź po stronie dłużnika, bądź po obu stronach wystąpi po kilka osób fizycznych lub prawnych, to zobowiązanie dzieli się z mocy samego prawa- ipso iure, na tyle zobowiązań jednostkowych ile jest osób zobowiązania. Zgodnie z regułą: „Nomina ipso iure divisia”.
2 Zobowiązania solidarne
Polegają na tym, że mimo wielości podmiotów po jednej lub po drugiej stronie, przedmiot świadczenia jest zawsze jeden niepodzielny, stanowi solidium- niepodzielną całość. Solidarność jako cecha zobowiązania może wystąpić po stronie wierzycieli (czynna) lub po stronie dłużników (bierna).
Solidarność czynna- uprawnieni do całego świadczenia są wszyscy wierzyciele solidarni, ale jeśli dłużnik spełni świadczenie wobec jednego tylko wierzyciela, zobowiązanie wygasa także wobec pozostałych.
Solidarność bierna- polega na tym, że zobowiązanie ciąży na wszystkich współdłużnikach solidarnych, ale wystarczy, że choć jeden z tych współdłużników spłaci dług, to zwalnia tym samym wszystkich pozostałych dłużników ze zobowiązania.
Powstanie zobowiązań solidarnych
-z przyczyn naturalnych-ex natura- kiedy świadczenie jest niepodzielne,
-z woli stron ujęta w czynności prawnej- same strony mogły w drodze czynności prawnych spowodować, by zwykłe zobowiązanie ze świadczeniem podzielnym, było traktowane jako zobowiązanie solidarne,
-z przepisu ustawy.
Prawo regresu- jest to prawo domagania się przez dłużnika solidarnego, który spełnił świadczenie, od pozostałych wspólników zwrotu przypadających na nich części długu. Od czasów Justyniana prawo rzymskie nie znało prawa regresu. Jeśli jeden ze wspólników wykonał świadczenie, to świadczył za wszystkich i nie miał prawa dochodzenia od pozostałych ich części.
3 Zobowiązania kumulatywne
Zobowiązania te występowały tylko w odniesieniu do współsprawców deliktu, nie w płaszczyźnie odszkodowawczej, ale w płaszczyźnie ich odpowiedzialności karnej. Polegała na tym, że każdy ze współsprawców deliktu zobowiązany był do uiszczenia kary prywatnej, za popełniony delikt, do rąk poszkodowanego w pełnej wysokości (kumulacja). Współsprawcy deliktu odpowiadali solidarnie na płaszczyźnie odszkodowawczej, zaś na płaszczyźnie karnej odpowiadali zawsze kumulatywnie.
PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA
Dare- Tym terminem określano świadczenie polegające na przeniesieniu na wierzyciela albo prawa własności jakiejś rzeczy, albo też polegająca na ustanowieniu na rzecz wierzyciela jednego z rzeczowych praw ograniczonych, np. służebności.
Facere- świadczenie polegające na przeniesieniu na wierzyciela posiadania jakiejś rzeczy, na przeniesieniu dzierżenia jakiejś rzeczy, albo polega na wykonaniu jakiejś czynności o prawnej albo faktycznej naturze, np. zbudowanie domu, namalowanie obrazu, zoperowanie kogoś.
Praestare- świadczenie polegające na wypłacie odszkodowań albo roszczeń gwarancyjnych.
Wymogi jakie powinno spełniać świadczenie.
-świadczenie musi być możliwe do spełnienia- „Impossibilium nulla obligatio est”. Niemożliwość świadczenia mogła mieć charakter niemożliwości prawnej (np. zabójstwo człowieka) albo fizycznej (np. dotknięcie palcem nieba),
-świadczenie powinno być wystarczająco określone, tzn. musi być tak określone, by wierzyciel wiedział czego się może domagać, a dłużnik do czego jest zobowiązany,
-świadczenie musi mieć wartość majątkową dającą się określić w pieniądzu,
-świadczenie musi być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami.
Jest regułą, że w zobowiązaniu występuje tylko jedno świadczenie!
Odstępstwa:
Konstrukcja zobowiązań przemiennych- obligationes alternative- polega na tym, że w zobowiązaniu występują dwa lub więcej równorzędne świadczenia. Wykonanie takiego zobowiązania następuje przez spełnienie przez dłużnika jednego z tych alternatywnych świadczeń. Jeśli nie umówiono się inaczej, wyboru świadczenia dokonuje dłużnik. Konsekwencją tej konstrukcji prawnej jest to, że jeżeli jedno z tych alternatywnych świadczeń stanie się niemożliwe do spełnienia z przyczyn, za które dłużnik nie odpowiada ,to nie jest on wolny od zobowiązania, musi wykonać inne możliwe do spełnienia świadczenie.
Konstrukcja upoważnienia przemiennego- facultas alternativa- polega na tym, że w zobowiązaniu jest jedno świadczenie główne, ale dłużnik może zwolnić się ze zobowiązania świadcząc inne świadczenie dodatkowe, jeśli go upoważnił do tego wcześniej wierzyciel lub jeśli to wynika z przepisów prawa. To drugie świadczenie nie jest świadczeniem głównym, lecz dodatkowym. Jeśli świadczenie główne stanie się nie możliwe do spełnienia, z przyczyn, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, to jest on wolny od zobowiązania i nie musi świadczyć zobowiązania dodatkowego (może ale nie musi)
SZKODA
Szkoda- damnum- jest to nic innego jak umniejszenie majątku (Paulus). Juryści rzymscy zwrócili uwagę, że szkoda może mieć dwojaki charakter:
-szkoda rzeczywista- damnum emergens- rzeczywisty uszczerbek majątkowy, czyli realna strata, w wyniku której poszkodo-wany staje się uboższy niż był dotychczas;
-utrata spodziewanego zysku- lucrum cessans- szkoda polega na tym, że ktoś nie stanie się uboższy, ale nie stanie się też bogatszy, czego się spodziewał.
Źródła powstawania szkody
-szkoda deliktowa- damnum ex delictum- szkoda wyrządzona niezależnie od istniejącego wcześniej stosunku prawnego; tego typu szkoda stanie się źródłem zobowiązania obligatio ex delicto;
-szkoda kontraktowa- szkoda wyrządzona przez niewykonanie lub nienależne wykonanie zobowiązania; w takiej sytuacji wchodzi w grę roszczenie odszkodowawcze.
Przyczyny powstania szkody
1 siły wyższe- vis maior lub casus maior.
Za szkody powstałe z siły wyższej dłużnik nie odpowiadał; siła wyższa to wedle Rzymian zdarzenie, któremu słabość ludzka oprzeć się nie może, np. pożar, powódź, trzęsienie ziemi.
2 zwykłego przypadku- casus fortuitus.
Przez zwykły przypadek Rzymianie rozumieli niezawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy, nie będącą czynnikiem siły wyższej i zaliczali do niego: kradzież rzeczy przez osobę trzecią, zniszczenie lub uszkodzenie przez zwierzęta, a także ucieczkę niewolnika. Dłużnik za casus fortuitus odpowiadał tylko wówczas gdy przepisy prawa odpowiedzialność taką wyraźnie dlań przewidywały. Przepisy prawa odpowiedzialność tą przewidywały dla:
-komodatariusza- ten kto bierze w użyczenie,
-wszystkich przedsiębiorców, którzy się zajmowali odpłatnym świadczeniem usług (np. właściciel statku handlowego).
3 zawinionego działania lub zaniechania.
Dłużnik za zawinione przez siebie szkody z działania lub zaniechania działania ponosił odpowiedzialność, zakres tej odpowiedzialności mógł być różny w zależności od tego jaki stopień winy można było wykazać dłużnikowi.
Stopnie winy
1 wina umyślna- dolus- najwyższy stopień winy, jest to świadome wyrządzenie komuś szkody.
2 wina nieumyślna- culpa- drugi stopień winy określany często terminem niedbalstwo (neglegentia)- niedochowanie wymaganej staranności w działaniu; da się je stopniować:
-rażące niedbalstwo- culpa lata- niedochowanie takiej staranności, jakiej można oczekiwać od przeciętnego człowieka;
-lżejsze niedbalstwo- culpa levis- może wystąpić w dwóch odmianach:
~~culpa levis concreto- zaniechanie staranności jakiej można oczekiwać od człowieka załatwiającego swoje sprawy, działającego dla siebie w swojej sprawie.
~~culpa levis abstractio- niedochowanie staranności jakiej można by oczekiwać od zapobiegliwego ojca rodziny, takiego abstrakcyjnego „ojca rodziny”.
Zasady odpowiedzialności za winę
-Za dolus odpowiadają wszyscy, odpowiada każdy dłużnik;
-od czasów justyniańskich culpa lata jest traktowana tak samo jak dolus- odpowiadają wszyscy, każdy dłużnik.
-zasadę trzecią określa się terminem utilitas- zasada korzyści, wg której za lżejsze niedbalstwo odpowiada tylko taki dłużnik, który miał korzyść ze zobowiązania.
ODSZKODOWANIE
1 Postać restytucji w naturze- ktoś ukradł komuś jakąś rzecz, to taką samą rzecz musi zwrócić.
2 Postać odpowiedniej sumy pieniężnej- problem pojawia się w ustaleniu odszkodowania pieniężnego:
-odszkodowanie umowne- mogła być ustalona przez strony w umowie,
-odszkodowanie ustawowe- mogła być wyraźnie określona przez ustawę, przez przepisy prawne,
-odszkodowanie sądowe- jeżeli strony nie dogadały się ani ustawy tego nie regulowały to sprawa przechodzi do sądy i sąd w swoim postępowaniu, potem w werdykcie, ustala wysokość odszkodowania. Jego wysokość zależała od tego, czy zobowiązanie miało charakter zobowiązania dobrej wiary, czy zobowiązania stricti iuris. W zobowiązaniu dobrej wiary sędzia powinien uwzględnić najlepiej rozumiany interes poszkodowanego, czy rzecz miała dla niego specjalną wartość i powinien uwzględnić utracony zysk- lucrum cessas. W zobowiązaniach ścisłego prawa można uwzględnić tylko damnum emergens- tylko rynkową, zwykłą wartość rzeczy.
KONTRAKTY
Kontrakty- contractus- jest to szczególny typ umowy. Jest uznawana i zaskarżalna wg prawa cywilnego. Poza kontraktami prawo rzymski znało także innego rodzaju umowy tzw. pacta- umowy nieformalne, one zobowiązań nie rodziły.
Sposoby powstawania kontraktów
I kontrakty realne- re- powstają przez wręczenie rzeczy, aby one doszły do skutku musi dojść do wręczenia rzeczy.
II kontrakty werbalne- verbis- powstają przez wypowiedzenie pewnych, określonych słów.
III kontrakty literalne- litteris- powstają przez odpowiedni zapis pisemny, odpowiedni dokument pisemny.
IV kontrakty konsensualne- consensu- powstają przez zwykłe nieformalne porozumienie stron.
I. KONTRAKTY REALNE
1 Mutuum- pożyczka
Pożyczka to taki kontrakt, w którym występują 2 strony: pożyczkodawca mutui dans i pożyczkobiorca- mutui accipiens, jest kontraktem ścisłego prawa.
Pożyczkodawca wręczał pożyczkobiorcy na własność określoną ilość rzeczy zamiennych, które się liczy, mierzy lub waży. Pożyczkobiorca zobowiązywał się do zwrotu takich samych rzeczy (nie tych samych). Zobowiązuje się tylko jedna strona pożyczkobiorca. Mutuum jest kontraktem jednostronnie zobowiązującym Był jeden wierzyciel i jeden dłużnik.
Ochrona: Jest to zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące- ochrona służy tylko jednemu podmiotowi- służy tylko wierzycielowi przeciwko dłużnikowi
-jeżeli przedmiotem pożyczki były pieniądze- actio certae creditae pecuniae,
-jeżeli przedmiotem pożyczki były innego rodzaju rzeczy zamienne- actio certae rei.
Pożyczka była kontraktem nieodpłatnym. Nie można było pobierać odsetek od udzielonego kredytu, ale pożyczkodawca, który chciał otrzymać odsetki od pieniędzy czy innych rzeczy (pożyczki), zawierała z pożyczkobiorcą dodatkową umowę- stypulację odsetkową i ta dodatkowa umowa była podstawą pobierania odsetek. Z tytułu nie zapłaconych odsetek, na podstawie tej stypulacji, pożyczkodawca miał do swojej dyspozycji actio ex stipulatu.
Senatus Consultum Macedonianum (druga poł. I w. ne)- uchwała senatu pochodząca z czasów cesarza Wespazjana- nie wolno udzielać pożyczek pieniężnych osobom znajdującym się pod władzą ojcowską. Gdyby ktoś takiej pożyczki udzielił wbrew zakazowi to pozbawiony był ochrony.
2 Commodatum- użyczenie
Polegało ono na oddaniu przez jakąś osobę (komodant) pewnej rzeczy nie zużywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpłatne, czasowo lub rodzajowo określone używanie. Komodatariusz otrzymywał rzecz tylko w dzierżenie i nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Miał używać jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrócić po upływie czasu, na jaki kontrakt zawarto, albo po osiągnięciu celu, do którego wziął rzecz w używanie (np. książkę w celu przyg. do egzam.). Commodatum był kontraktem bone fidei, dwustronnie zobowiązującym nie zupełnym (dłużnikiem głównym był komodatariusz, ale w pewnych okolicznościach dłużnikiem mógł się stać również komodant, np. użyczona książka była w takim stanie, że wymagała nowej oprawy).
Ochrona
-komodant ma do swojej dyspozycji actio commodati directa (wprost)- jest to powództwo za pomocą którego komodant domaga się zwrotu swojej rzeczy, którą dał w użyczenie.
-gdyby komodatoriusz poniósł nakłady, to domagał się zwrotu tych nakładów za pomocą actio commodati contraria (przeciwne). Z tytułu roszczenia o zwrot nakładów przysługiwało nawet prawo retencji.
Komodatariusz miał korzyści z tego kontraktu (dostawał do bezpłatnego korzystania rzecz), w związku z tym odpowiadał za omnis culpa i odpowiadał z tytułu custodia- szczególnego obowiązku strzeżenia rzeczy.
II. KONTRAKTY WERBALNE
Stipulatio- kontrakt stypulacyjny
Były dwie strony kontraktu: stipulator i promissor. Kontrakt powstawał przez wymianę pytania i odpowiedzi. Stipulator pytał promissora w określonej formie: „czy przyrzekasz spełnić jakieś świadczenie?”, a promissor odpowiadał: „tak przyrzekam” Zazwyczaj przedmiotem stypulacji było przyrzeczenie zapłaty określonej sumy pieniężnej, dopuszczalne też było przyrzeczenie realizacji innego świadczenia. Stypulacja to kontrakt jednostronnie zobowiązujący- stipulator jest wierzycielem a promissor dłużnikiem. Stypulacja jest abstrakcyjną czynnością prawną- dla swej ważności nie wymaga podstawy prawnej- causa jej dokonania.
Stypulacje można było stosować dla wielu rozmaitych celów, np.:
-stypulacja odsetkowa- żeby uzyskać odsetki z tytułu udzielonego kredytu,
-stypulacja gwarancyjna- żeby jakąś gwarancję komuś udzielić.
-żeby zwolnić kogoś z długu,
-żeby poręczyć z cudzy dług.
Ochrona ponieważ jest to zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące powództwo będzie tylko jedno- do dyspozycji wierzyciela actio ex stipulatum.
III KONTRAKTY LITERALNE
Zawartemu przez strony porozumieniu musi towarzyszyć dokument, zapis w postaci dokumentu. Te zapisy to najczęściej wpisy do ksiąg rachunkowych, albo po stronie należności, albo po stronie wydatków. W praktyce rzymskiej tego rodzaju zobowiązania miały charakter marginalny.
IV. KONTRAKTY KONSENSUALNE
1 locatio conductio- kontrakt najmu.
Na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie, albo świadczyć pewne usługi, bądź też wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba była zobowiązana do pieniężnego wynagrodzenia. Kontrakt dwustronnie zobowiązujący zupełne. Powództwa: locator- actio locati, konduktor- actio conducti. Obie strony miały korzyści więc obie odp. za omnis culpa.
2 emptio- venditio (kontrakt kupna- sprzedaży.
W tym kontrakcie występują dwie strony: emptor- kupujący i venditor- sprzedający. Kontrakt ten polega na tym, że kupujący zobowiązuje się do wydania sprzedawcy określonej sumy pieniężnej tytułem ceny, zaś sprzedawca zobowiązuje się z kolei do wydania kupującemu określonej rzeczy, co do której się umówiono. Był kontraktem dwustronnie zobowiązującym zupełnie.
Przedmiotem sprzedaży mogły być wszystkie rzeczy, byle tylko były dopuszczone do obrotu, zarówno określone co do tożsamości jak i określone gatunkowo. Przedmiotem rzymskiej umowy mogły być także przedmioty jeszcze nie istniejące, Rzymianie stworzyli 2 konstrukcje:
-emptio rei speratae- kupno rzeczy spodziewanej; jest to sprzedaż warunkowa: spodziewamy się, że jakaś rzecz powstanie i zawieramy umowę kupna- sprzedaży licząc, że ona powstanie, jeśli ona nie powstaje to kontrakt przestaje wiązać strony.
-emptio spei- kupno nadziei; jest kontraktem bezwarunkowym; bez względu na to, czy przedmiot sprzedaży zaistnieje, czy nie, umowa wiąże strony.
Elementy kontraktu emptio- vendieto:
-musi być uwzględniony towar- merx, czyli to co się kupuje i sprzedaje;
-drugim istotnym elementem jest cena- pretium, strony muszą uzgodnić cenę na rzecz sprzedaną.
Te dwa porozumienia: co do towaru i co do ceny zaliczamy do essentialia negoti- do elementów bez których czynność prawna nie dojdzie do skutku.
Cena
Prawo rzymskie sformułowało pewne warunki, wymogi, którym musiała odpowiadać cena w kontrakcie:
-cena musiała być ściśle określona- kupujący musiał wiedzieć ile musi zapłacić, a sprzedający ile może żądać,
-cena musiała być wyraźnie oznaczona i to oznaczona w pieniądzu; [nie od samego początku ten warunek był taki jasny i oczywisty dla wszystkich:
<Sabinianie twierdzili, że cena może być także wyznaczona w innych niż pieniądze rzeczach zamiennych.
<Prokulianie nie zgadzali się z tym poglądem, twierdzili, że cena musi być wyrażona w pieniądzu.
Pogląd Prokulianów zwyciężył.]
-musiała to być cena rzeczywista- musiała odpowiadać realnej cennie rzeczy sprzedawanej, dopuszczalne było zawsze podchodzenie się- próba uzyskania jak najlepszej ceny, ale musiało się to mieścić w pewnych wymiarach.
Ochrona kontrakt kupna- sprzedaży jest dwustronnie zobowiązujący zupełnie- odrębne powództwa muszą być dwa. Kupujący (emptor) mógł swoich uprawnień dochodzić za pomocą- actio empti. Zaś powództwo za którego pomocą swoich uprawnień będzie się domagał sprzedawca (venditor) to actio venditi.
Fazy kupna- sprzedaży
-wykonanie kontraktu- jak się zobowiążemy kontrakt powstaje a dopiero później będziemy go wykonywać; można było kontrakt wykonać od razu po zawarciu, a można też było po jakimś czasie, wtedy kiedy się umówiono.
-sprzedawca wykonujący kontrakt przekazywał kupującemu rzecz w posiadanie, nie musiał przekazywać na własność, byle tylko było to posiadanie spokojne, tzn. nie zakłócone z zewnątrz, takie do którego nikt nie rościł sobie praw; natomiast cena pieniądze przekazywane były na własność sprzedającemu.
Wady rzeczy sprzedanych
-wady fizyczne- to takie wady, które polegają na tym, że rzecz jest mniejszej wartości, rzecz jest uszkodzona albo rzecz nie ma tych cech, o których sprzedawca zapewniał kupującego lub w jakikolwiek inny sposób odbiega ta rzecz jakością od przyjętych standardów.
-wady prawne- jeżeli rzecz sprzedana jest własnością innej osoby niż sprzedawca, albo gdy jest obciążona jakimś prawem rzeczowym, np. gdy jest zastawiona, gdy jest obciążona innym prawem rzeczowym ograniczonym albo gdy na sprzedanym niewolniku ciąży odpowiedzialność noksalna.
Odpowiedzialność za wady prawne
Musiało dojść do tzw. ewikcji- evictio. Evictio jest to odebranie kupującemu rzeczy nabytej przez osobę trzecią, która w ten sposób realizuje swoje prawo do rzeczy.
W dawnym prawie rzymskim sprzedawca odpowiadał za sprzedaż rzeczy obciążonej wadą prawną tylko wówczas, jeżeli:
-zapewnił kupującego, że rzecz wady nie ma i wprowadził go tym samym w błąd; -jeżeli przyrzeczenie wzmocnił składając, przyrzeczenie stypulacyjne, że zapłaci karę umowną gdyby się okazało, że rzecz jednak jest obciążona wadą; jeśli takiego przyrzeczenia stypulacyjnego nie było, kupujący tracił swoje prawo do rzeczy i do ceny, którą uiścił sprzedawcy.
W prawie klasycznym wprowadzono zasadę, że niezależnie od tego czy sprzedawca zapewnił kupującego, że rzecz nie ma wady, czy też nie, ponosił on odpowiedzialność. Wprowadzono regułę, ż eodpowiedzialność za wady prawne wynika z samej istoty kontraktu. Kupujący za pomocą actio empti mógł zawsze domagać się odszkodowania za utraconą rzecz, ustalono górną granice tego odszkodowania w wysokości podwójnej wartości rzeczy nabytej.
Odpowiedzialność za wady fizyczne
Prawo cywilne- wymagano by sprzedawca wiedział, że rzecz jest obciążona wadą fizyczną, ale ten fakt zataił przed kupującym. Odpowiedzialność sprzedawcy ma charakter odpowiedzialności zawinionej- opiera się na winie. Kupujący może dochodzić swych roszczeń przez wystąpienie z actio empti o odszkodowanie względem sprzedawcy.
Prawo pretorskie- pretor w swoim edykcie przyjmuje założenie, że sprzedawca powinien znać rzecz, którą sprzedaje, a jeśli jej nie zna to ponosi odpowiedzialność. Dotyczy to tylko tzw. wad ukrytych. Zgodnie z edyktem wady oczywiste, jawne, widoczne na zewnątrz kupujący sam powinien dostrzec. Pretor przyznaje kupującemu 2 powództwa przeciwko nieuczciwemu sprzedawcy:
-actio redhibitoria- za pomocą tego środka pokrzywdzony kupujący mógł w ciągu 6 miesięcy od stwierdzenia wady dochodzić zwrotu ceny deklarując zwrot rzeczy obciążonej wadą.
-actio quanti minoris- w ciągu 1 roku kupujący może domagać się od sprze-dawcy obniżenia ceny do rzeczywistej wartości rzeczy.
(strony mogły zawsze wyłączyć odpowiedzialność odszkodowawczą za wady rzeczy sprzedanej).
Pacta adiecta
Umowy dodatkowe dodawane do kontraktu kupna- sprzedaży; były to nieformalne klauzule umowne za pomocą których strony mogły zmieniać podstawowe elementy danej umowy. Strony kupna- sprzedaży miały dużą swobodę kształtowania treści tego kontraktu. Mogły ten kontrakt obłożyć rozmaitymi, dodatkowymi elementami, bądź w interesie kupującego (sprzedaż na próbę- emptio ad gustum), bądź w interesie sprzedawcy (pactum displicientae, zw. też in diem addictio). Wszystkie pacta adiecta dodane do umowy kupna- sprzedaży chronione były zwykłymi powództwami z tego kontraktu.
3 Societas- kontrakt spółki
Była kontraktem konsensualnym na podstawie którego dwie lub więcej osób, zwanych wspólnikami (socii), zobowiązywały się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Wzajemne świadczenia wspólników mogły polegać na wkładzie każdego z nich do spółki albo jakiejś wartości majątkowej, albo własnej pracy. Societas omnium bonorum- najszersze wspólnictwo, wnoszą do spólki cały swój aktualny a nawet przyszły majątek. Societas unius negotiationis- bardziej ograniczona spółka, miała na celu przeprowadzenie jednej albo wielu operacji gospodarczych przy użyciu wspólnych wkładów rzeczowych i wspólnej pracy. Wkłady wspólników nie musiały być równe i mogły polegać wyłącznie na osobistym świadczeniu pracy. Każdy ze wspólników mógł prowadzić sprawy spółki. Na podstawie kontraktu spółki prowadzenie tych spraw można było powierzyć jednemu ze wspólników, a na podstawie kontraktu zlecenie osobie trzeciej z poza grona wspólników. Spółka nie miała osobowości prawnej.
Rozwiązanie spółki następowało przez porozumienie odwrotne (mutuo dissensu) wszystkich wspólników. Ich rozwiązanie następowało również przez: śmierć jednego ze wspólników, jego captis deminutio, wystąpienie ze spółki. Spółka terminowa rozwiązywała się z upływem terminu. Ten sam skutek powodowało zrealizowanie celu ,dla którego została zawarta, albo gdy jego osiągnięcie stało się niemożliwe.
Wspólnicy mogli dochodzić wzajemnych pretensji za pomocą actio pro socio.
4 Mandatum- zlecenie
Na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej. Zlecenie było kontraktem dwustronnie zobowiązującym niezupełnym. Kontrakt Mandatum leżał w interesie mandanta. Z tego tytułu odpowiadał on za omnis culpa. Mandatariusz zajmował się prowadzeniem cudzych spraw i także odpowiadał za omnis culpa. Mandantowi przysługiwało actio mandati directa (skarga infamująca), mandantariuszowi actio mandati contraria.
ZASADA NOMINALIZMU KONTRAKTOWEGO
Polega ona na tym, że tylko przewidziane i ściśle określone co do treści umowy (kontrakty) mają ochronę prawną, zaś inne mogą być rzeczywiście przez zaintereso-wane strony zawierane, ale tej ochrony prawnej nie mają. Rzymski system kontraktowy znał kilkanaście kontraktów i tylko te umowy miały ochronę procesową, tzn. można było domagać się ich realizacji wnosząc skargę przed sąd.
ZASADA SWOBODY UMÓW
Jest zasadą przeciwną do zasady nominalizmu kontraktowego. Zakłada, że strony mogą zawrzeć umowę w jakiejkolwiek formie i mogą kształtować dowolnie treść tej umowy, i każda z takich umów będzie chroniona. Warunek jest jeden umowa nie może być sprzeczna z prawem.
W najdawniejszym prawie rzymskim obowiązywała zasada nominalizmu kontraktowego. Jednak potrzeby obrotu wymuszały odejście od tej zasady w kierunku zasady swobody umów. Jednak nigdy w Rzymie nie obowiązywała w pełni zasada swobody umów. Pierwszy wyłom od zasady nominalizmu kontraktowego dotyczył tzw. contractus reales innominantis. Zaś drugi wyłom dotyczył nadania zaskarżalności niektórym umowom nieformalnym- pacta.
Pacta
umowa, która może być zawarta przez strony z tym tylko, że jeżeli kontrahent okaże się nie uczciwy, to w ślad za tą umową nie występuje ochrona procesowa. W prawie klasycznym, niektóre z takich pacta otrzymały jednak ochronę procesową. Te pacta, które nie mialy ochrony procesowej nazywano pacta nuda- gołe umowy, natomiast te pacta, które otrzymały ochronę procesową nazywano pacta vestita- umowy ubrane.
Kontrakty realne nienazwane
dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne (synalagmatyczne), przy czym jedna ze stron świadczenie swoje już spełniła, oczekując świadczenia wzajemnego od drugiej strony. Tych umów było kilkadziesiąt mogły należeć do 4 grup:
-do ut des- przenoszę własność rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy;
-do ut facias- przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś;
-facio ut des- czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności;
-facio ut facias- czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie;
Początkowo te umowy nie były zaskarżalne.
W prawie klasycznym rozwiązano ten problem w ten sposób, że ten z kontrahentów, który działał spodziewając się świadczenia wzajemnego, mógł domagać się zwrotu tego co świadczył za pomocą actio ob. rem, nie można było zmusić drugiej strony do wykonania tego do czego się zobowiązała.
W prawie poklasycznym dochodzi drugi środek zw. actio prescriptis verbis, za pomocą tego środka ten, kto coś świadczył spodziewając się świadczenia wzajemnego a go nie otrzymał, może zmusić sądownie drugą stronę do spełnienia jego warunków.
DELIKTY
Delikty- są to zobowiązania powstające z czynów niedozwolonych (tak się dzisiaj określa). Rzymianie mówili, że są to zobowiązania z przestępstw prawa prywatnego.
Przestępstwa jakie znało prawo rzymskie.
1 crimina- są to przestępstwa, które naruszały interes państwa, albo interes jakiejś społeczności; miały większy ciężar gatunkowo; ścigane są w trybie publicznym z oskarżenia publicznego i karane są karami publicznymi, najczęściej śmiercią, wyjątkowo grzywną, która szła do skarbu państwa.
2 delicta privata- są to przestępstwa, które naruszają tylko interes jednostki. Delicta privata ścigane były przez samego poszkodowanego w trybie procesu prywatnego. Delicta te da się podzielić na:
<delikty cywilne- ścigane wg prawa cywilnego:
-furtum- kradzież,
-rapina- rabunek,
-iniuria- zniewaga,
-damnum iniuria datum- bezprawne wyrządzenie szkody.
<delikty pretorski- ścigane wg prawa pretorskiego:
-servi corruptio- gorszenie niewolnika,
-fraus creditorum- działanie na szkodę wierzyciela,
-dolus- oszustwo,
-metus- groźba bezprawna lub wymuszenie bezprawne.
I Kradzież
Kradzież jest to bezprawne zagarnięcie rzeczy dla osiągnięcia korzyści majątkowej, i to bądź samej rzeczy zagarnięcie, bądź zagarnięcie jej używania, bądź zagarnięcie jej posiadania.
Rzymskie pojęcie kradzieży jest dużo szersze, niż pojęcie kradzieży znane obecnie. Przez kradzież rozumieli:
1 furtum rei- zawładnięcie cudzą rzeczą; kradzieży można było się dopuścić gdy spełnione były następujące warunki:
-fur- złodziej musiał mieć zamiar dokonania kradzieży, musiał u niego wystąpić animus furandi,
-musiała być próba wprowadzenia tego zamiaru w życie, sam zamiar nie jest karalny- „nikogo nie karze się za myśli”,
-fur musi działać invito domino- wbrew woli właściciela, a jak działa zgodnie z wolą to nie dokonuje kradzieży choć by miał zamiar,
-rzecz skradziona musi być rzeczą cudzą.
2 furtum usus- bezprawne używanie cudzej rzeczy.
3 furtum possessionis- kradzież posiadania rzeczy, wg prawa rzymskiego można było dokonać kradzieży rzeczy własnej- furtum rei sue, wtedy gdy odbierało się komuś swoją rzecz, ale ten ktoś miał prawo jej posiadania.
Rodzaje kradzieży i kary
Kradzież w Rzymie karano różnie w zależności czy była to:
1 furtum manifestum- kradzież jawna- to taka kradzież w przypadku której złodzieja łapie się na gorącym uczynku lub kiedy się go łapie bezpośrednio po dokonaniu kradzieży (gdy odnosi łup)
2 furtum nec manifestum- kradzież nie jawna- wszystkie inne przypadki kradzieży, ujawnienie złodzieja w innych okolicznościach.
Kary
W czasach najdawniejszych odpowiedzialność w przypadku furtum manifestum:
-jeśli kradł w nocy z bronią w ręku poszkodowany mógł go bezkarnie zabić (gdy kradł w dzień z bronią to był obowiązek wezwania świadka);
-jeśli złodziej nie kradł ani w nocy, ani z bronią w ręku, to:
~~jeśli był niewolnikiem- po oćwicze-niu rózgami strącany był ze skały,
~~jeśli był osobą wolną- po oćwiczeniu rózgami publicznie przysądzano go poszkodowanemu.
Pretor uznał te kary za zbyt surowe i wprowadził już w czasach republiki, wspólną karę dla wszystkich przypadków kradzieży jawnej- quadruplum, czyli poczwórną wartość rzeczy skradzionej. W przypadku furtum nec manifestum to od początku karana była duplum, czyli podwójną wartością rzeczy skradzionej.
Poszkodowany mógł się domagać tych kar wytaczając actio furti manifesti o quadruplum, albo actio furti nec manifesti o duplum (charakter powództw karnych). Poszkodowany mógł się również domagać rzeczy skradzionej lub odszkodowania za nią. Zazwyczaj stosowano rei vindicatio (zwrot rzeczy) lub condictio furtiva (zwrot rzeczy lub odszkodowanie za nią), te powództwa mają charakter odszkodowawczy.
Jeśli kilka osób dokonało kradzieży ich odpowiedzialność ma charakter kumulatywny- kary płacą wszyscy w pełnej wysokości, za odpowiedzialność odszkodowawczą odpowiadają solidarnie.
II Fraus creditorum- działanie na szkodę wierzyciela.
Było to działanie dłużnika, który mając świadomość swej niewypłacalności, w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzyciela. Od I w. pne. pretor udzielał przeciwko osobom trzecim interdictum fraudatorium. Interdykt ten miał na celu wydobycie od osób trzecich uzyskanych od dłużnika przysporzeń majątkowych. Pretor w takich przypadkach dokonywał również restitutio in integrum. w kompilacji justyniańskiej celom tym służyło powództwo, znane powszechnie pod nazwą skargi pauliańskiej (actio Pauliana). Czynności dłużnika maiły cechy fraudacyjne jeśli: 1) dłużnik był niewypłacalny i miał tego pełną świadomość (consilium fraudis), a w przypadku skierowania środka przeciwko osobie trzeciej, 2) jeśli ona wiedziała (scientia fraudis), że dłużnik wyzbywa się majątku, działając na szkodę wierzyciela. Osoba trzecia działająca w dobrej wierze odpowiadała tylko w takim wypadku, jeśli z majątku dłużnika otrzymała coś nieodpłatnie.
III Servi corruptio
Ma miejsce kiedy ktoś radzi cudzemu niewolnikowi lub go namawia by w jakikolwiek sposób zachowywał się gorzej niż dotychczas. Jeśli niewolnik zachowuje się gorzej to jego cena maleje i dlatego przeciwko gorszycielowi właściciel tego noewolnika może wystąpić z actio servi corrupti o podwójną wartość poniesionej szkody. tę szkodę ustala sam właściciel. Jest to jedyne powództwo pretorski, które miało charakter wieczysty.
QUASI KONTRAKTY
Obligationes quasi ex contractu, to zobowiązania powstające z przyczyn podobnych do kontraktów. Wyróżniamy:
-bezpodstawne wzbogacenie,
-prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.
Bezpodstawne wzbogacenie
Ma miejsce gdy ktoś w nieuzasadniony sposób staje się bogatszy kosztem drugiego. W Rzymie znane były tylko konkretne przypadki, w których można było domagać się tego, co się świadczyło drugiej osobie bez przyczyny. Domagać się można było tych należnych wartości za pomocą specjalnych powództw- condictiones:
-condictio indebiti- za jego pomocą można było żądać zwrotu tego, co się świadczyło komuś przez pomyłkę,
-condictio ob rem dati- za jego pomocą można było domagać się zwrotu tego, co się komuś świadczyło w nadziei na świadczenie wzajemne, które nie następuje,
-condictio ob turpen causa- za pomocą tego środka można było domagać się zwrotu świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego; warunek: wręczenie świadczenia było niemoralne, a przyjęcie było moralne,
-condictio ob in ius tam causa- można było żądać zwrotu świadczenia dokonanego w celu osiągnięcia czegoś przeciwnego z prawem.
W czasach Justyniana pojawiła się ogólna skarga- condictio sine causa, za pomocą, której można było się domagać w każdej sytuacji tego, co świadczono bez przyczyny, co bezpodstawnie wzbogaciło inną osobę naszym kosztem.
QUASI DELIKTY
Obligationes quasi ex delicto- to zobowiązania powstające z przyczyn podobnych do deliktów. Prawo rzymskie zna 4 konkretne quasi delikty. Ich wspólną cechą (jedną) jest to, iż odpowiedzialność za nie opiera się nie na winie, lecz na ryzyku.
1 iudex qui litem suam fecit.
Sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze stron na szkodę majątkową, czynił niejako spór swoim własnym. Powództwo przysługiwało którejkolwiek ze stron, miało na celu wynagrodzenie szkody. Sędzia odpowiadał gdy udowodniono mu zły zamiar (dolus), wykazał brak roztropności (impradentia), popełnił pomyłkę w obliczeniu kwoty należnej którejkolwiek ze stron, zaniedbał terminu, w którym miał być wydany wyrok. Powództwo nie miało zastosowania w stosunku do sędziego skorumpowanego. Dla takich sędziów już ustawa XII tablic przewidywała karę śmierci.
2 Effusum vel deiectum.
Szkoda wyrządzono wylaniem albo wyezuceniem czegoś przez okno stanowiła podstawę do odpowiedzialności z lex Aquilia. W warunkach miejskich trudno było ustalić sprawcę szkody. Dlatego pretor przyznał poszkodowanemu actio de effusis vel deiectis przeciwko osobie zajmującej mieszkanie (habitator), w którym sprawca przebywał. Przy szkodzie materialnej zasądzenie opiewało na duplum wyrządzonej szkody (actio mixta). Przy zranieniu człowieka wolnego wysokość odszkodowania zależała od uznania sędziego. Zabicie człowieka wolnego w skutku wylania lub wyrzucenia czegoś z mieszkania zagrożone było karą pieniężną w wysokości 50000 sesterców. Kwoty tej domagać się mógł każdy (actio popularis), kto mając zdolność procesową zamierzał w ciągu roku wnieść powództwo przeciwko osobie odpowiedzialnej.
3 Postium aut suspensum
Spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa na drogach publicznych przez wystawienie lub zawieszenie czegoś na budynku pociągało za sobą odpowiedzialność sprawcy w kwocie 10000 sesterców. Pretor przyznawał powództwo zwane actio de posito vel suspenso, każdemu (actio popularis), kto mając zdolność procesową zamierzał je wnieść przeciwko sprawcy zagrożenia.
4 Odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajen.
Właściciel oberży, statku lub stajni, niezależnie od ryzyka jakie ponosił (na podstawie receptum) za przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników. Skarga opiewała na duplum.
UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ
Rzymianie bardzo często umacniali swoją pozycję wierzyciel. Robili to w dwojaki sposób:
-zabezpieczenie realne- jest to zastaw w 3 postaciach: fiducae, pignus albo hypoteca,
-zabezpieczenia personalne (osobiste)- adpromissio- poręczenie za cudzy dług.
To stypulacja zawarta miedzy wierzycielem a osobą trzecią (poręczyciel- adpromissor), na podstawie której adpromissor przyjmował odpowiedzial-ność za cudzy dług. Najstarszą formą poręczenia była sponsio. Służyła ona do zabezpieczenia zobowiązania werbalnego i dostępna była wyłącznie dla obywateli rzymskich. Później pojawiła się fidepromissio, była dostępna również dla peregrynów, służyła do zabezpieczeń powstałych verbis. Obie te formy zniknęły dopiero w ustawodawstwie Justyniana. Najbardziej rozwinięta postać poręczenia to 3 forma werbalnego zabezpieczenia zobowiązań- fideiussio. Dostępna dla obywateli rzymskich i peregrynów. stosowana była do zabezpieczeń wszelkich zobowiązań powstałych z czynów dozwolonych. Od czasów Ulpiana służyła również do umocnienia zobowiązań deliktowych. Odpowiedzialność z fideiussio przechodziła na dziedziców. Poręczenie jest prawem akcesoryjnym.
Przeniesienie zobowiązań.
Istnieje taka konstrukcja prawna jak cesja- przelew wierzytelności. Jest to przeniesienie wierzytelności z jednej osoby zw. cedenta, na inną osobę zw. cedentariuszem. Rzymianie traktowali zobowiązania jako więzy o charakterze ściśle osobistym, wobec czego nie dopuszczali takiej cesji. Wymyślili jednak surogaty cesji, namiestniki cesji:
-novatio- odnowienie zobowiązania- formalne umorzenie istniejącego zobowiązania i natychmiastowe stworzenie nowego zobowiązania z jednym innym, nowym elementem- z innym nowym wierzycielem; warunek: dłużnik musiał się na to zgodzić.
-in rem suam- wierzyciel, osobę na którą chciał przelać wierzytelność ustanawiał swoim zastępcą procesowym i upoważniał ją do wytoczenia powództwa dłużnikowi, a zastępca to co wygrywał w procesie zatrzymywał dla siebie; nie wymagano zgody dłużnika.
-actio utilis- powództwo analogiczne- ten, kto nabywa spadek, kupuje cały spadek od spadkobiercy, ma prawo z mocy prawa wejść także w zobowiązania spadkowe; jeśli zmarły był kiedyś wierzycielem to nabywa także te wierzytelności.
Umorzenie zobowiązań
1 Przyczyny umorzenia zobowiązań wg prawa cywilnego (ipso iure)
Zobowiązanie definitywnie gasło, przestawało istnieć.Z mocy samego prawa przestają istnieć:
-soluttio- wykonanie zobowiązania- był to najważniejszy i naturalny sposób umorzenia zobowiązania; wykonanie musi spełniać określone wymogi, by prowadziło w efekcie do umorzenia zobowiązania:
~~musi być wykonane przez osobę zobowiązaną,
~~musi być wykonane w odpowiednim czasie,
~~musi być wykonane w określonym miejscu- jeśli nie było określone to w miejscu zamieszkania dłużnika,
~~musi być wykonane zgodnie z treścią zobowiązania.
W dawnym prawie rzymskim nie wystar-czało prawidłowo wykonać zobowiązanie, żeby one wygasło; wymagano, żeby prawidłowo wykonane zobowiązanie było potwierdzone oficjalnym, formalnym zwolnieniem z długu.
-confussio- zlanie się wierzytelności i długu w jednym ręku.
2 Przyczyny umorzenia zobowiązań wg prawa pretorskiego (ope exeptionis)
Powoduje, że zobowiązanie nie wygasa, ale nie można go dochodzić; formalnie zobowiązanie nie istniało:
-pactum de non petendo- strony zobowiązania mogły zawrzeć dodatkową, nieformalną umowę (pactum), na mocy której wierzyciel zobowiązywał się, że albo przez jakiś czas, albo w ogóle nie będzie sądownie dochodził od dłużnika wykonania zobowiązania;
-conpensatio- kompensacja- jest to wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności; była dopuszczalna tylko wtedy gdy strony się na nią zgadzały; wyjątki:
~~bankier zmuszony był do tego, by rozliczał ze swoimi klientami wszystko przez kompensacje; można go było zmusić by skompensował wszystkie zobowiązania jakie ma wobec swoich klientów,
~~nabywca majątku z licytacji, po kimś, kogo zlicytowano- po niewypłacalnym dłużniku, musi też dokonać kompensacji wobec wierzycieli majątku, który przejął.
Wczasach justyniańskich wprowadzona zostaje zasada: wszystkie wierzytelności można kompensować i należy kompensować, pod warunkiem, że były już wymagalne, tzn. by można ich było dochodzić sądownie; (wyjątek: justynian zabronił kompensowania zobowiązań wynikających z depozytu).