Faszyzm (z włoskiego fascio - wiązka, związek), kierunek polityczny powstały po I wojnie światowej, jako opozycyjny wobec działalności socjalistów i komunistów. Głoszący hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne, zmierzający do stworzenia państwa totalitarnego i monopartyjnego. Skupiał w swoich szeregach nie tylko tzw. warstwy średnie (średnia burżuazja miejska i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, byli wojskowi), ale także najbardziej zacofane grupy klasy robotniczej (zwłaszcza w Niemczech).
Powstanie faszyzmu we Włoszech
Faszyzm powstał na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu, kiedy wzrost fali rewolucyjnej zagroził bezpośrednio panowaniu burżuazji, wśród której zarysowała się tendencja do przejścia od form ustrojowych demokracji parlamentarnej do jawnej dyktatury terrorystycznej. Przybierał specyficzne formy, wynikające ze społeczno-gospodarczej struktury danego kraju. We Włoszech związany głównie z kapitałem finansowym, w Niemczech z przedstawicielami przemysłu ciężkiego, w Hiszpanii ze sferami feudalno-obszarniczymi.
Początkowo terminem tym określano wyłącznie ruch rozwijający się we Włoszech pod przywództwem B. Mussoliniego, którego zawiązką stały się stowarzyszenia żołnierzy frontowych (Fasci di Combattimento), założone 23 III 1919. W dniu 6 VI tego samego roku Mussolini ogłosił manifest faszystowski. Organizacja zdominowana przez elementy syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia, ustanowienie prawa do głosowania dla kobiet, reprezentację proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum z inicjatywy ludu, zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną, konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od 55 roku życia, ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie minimum płac, podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych, dochodzącego do 85% itp.
We wrześniu 1921 na żądanie B. Mussoliniego ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista), której od 28 X 1922 przewodził B. Mussolini jako Duce.
Faszyzm w Niemczech
Do wzorów włoskich nawiązywał początkowo faszyzm w Niemczech, zwany też hitleryzmem, nazizmem, nacjonalsocjalizmem. Już dwudziestopięciopunktowy program Niemieckiej Partii Robotniczej, ogłoszony 24 II 1920, a opracowany przez A. Dexlera i A. Hitlera, miał charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. Rozprawiał się z kapitalistami i właścicielami ziemskimi. W styczniu 1923 partia narodowych socjalistów, zwołująca dotąd tylko zebrania członków, zorganizowała I Kongres w Monachium.
Pomimo stanu wyjątkowego, dzięki dobrym stosunkom F. von Eppa i kapitana E. Röhma z policją monachijską i szefem okręgu wojskowego w Bawarii, generałem O. von Lossowem, odbyła się tam defilada oddziałów SA, a A. Hitler z trybuny kongresu zażądał anulowania traktatu pokojowego z Wersalu. W wyborach do Reichstagu w maju 1928 hitlerowcy uzyskali dwanaście mandatów, w dwa lata później partia faszystowska, na drodze legalnych wyborów, stała się najsilniejszą partią w Niemczech. W styczniu 1933 prezydent Niemiec, marszałek P. von Hindenburg powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza, który w lutym i marcu 1933 rozprawił się z opozycją komunistyczną, a następnie z socjaldemokracją i innymi kołami demokratycznymi.
W marcu 1933 Reichstag udzielił Hitlerowi pełnomocnictw, które oddały mu w ręce prawie nieograniczoną władzę, odtąd faszyzm niemiecki sam wywierał znaczny wpływ na inne kierunki.
Falanga, Falange Española, hiszpańska partia faszystowska, założona 29 IX 1933 przez J.A. Primo de Riverę, syna byłego dyktatora M. Primo de Rivery. W 1934 objęła także członków drugiej organizacji faszystowskiej Juntas de la Ofensiva Nacional Sindicalista (JONS), założonej w 1931 przez R.L. Ramosa. Występując przeciw ruchowi robotniczemu i burżuazyjnej demokracji parlamentarnej głosiła hasła korporacjonizmu.
Wzorowała się na doświadczeniach faszyzmu włoskiego i niemieckiego. W wojnie domowej przeciw rządowi republikańskiemu w 1936 Falanga nie odegrała większej roli. Po zlikwidowaniu partii politycznych tzw. Dekretem Zjednoczeniowym 1937 i określeniem prawnych podstaw ustroju faszystowskiego na czele Falangi stanął generał F. Franco, jednocząc w jej szeregach wszystkie popierające go ugrupowania polityczne.
Nie mogąc wytworzyć jednolitej ideologii, hiszpański ruch faszystowski nie odgrywał samodzielnej roli politycznej. Dekret z 1958 ustanowił przekształcenie Falangi z organizacji politycznej w społeczno-polityczną o nazwie Ruch Narodowy. Po śmierci F. Franco w 1977 Falanga została ona rozwiązana.