E L E M E N T Y P R A W A - S K R Y P T
(semestr 1)
(literatura: W. Siuda Elementy prawa dla ekonomistów ,J. Lewandowski Elementy prawa, P. Winczorek Wstęp do prawoznawstwa)
ROZDZIAŁ PIERWSZY
1. Prawo - jest to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo, których realizacja jest zagwarantowana przymusem państwowym.
Normy wydane są przez państwo, czyli przez odpowiedni organ państwowy (Ustawodawcę). W Polsce - Sejm.
Normy uznane przez państwo, czyli normy zwyczajowe, które uzyskały rangę norm prawnych.
W państwach współczesnych o rozwiniętym systemie prawnym, prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze stanowienia norm (prawo stanowione).
2. Wzajemne uwarunkowanie państwa i prawa polega przede wszystkim na tym, że prawo jest wyrazem woli państwa, które poprzez swoje organy tworzy prawo i zabezpiecza jego realizację za pomocą swojego przymusu.
Związki prawa i państwa (zwłaszcza współczesnego) można najkrócej ująć w następujący sposób:
- państwo, działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;
- tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swoje funkcje polityczne (władcze) wobec wszystkich podmiotów, podległych jego władzy suwerennej;
- prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje (uzasadnia) normatywnie władzę państwa;
- prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami władzy państwowej.
3. Świadomość prawna - to ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku.
Prawo i świadomość prawna wywierają na siebie wzajemny wpływ. Niezgodność obowiązującego prawa ze świadomością prawną osłabia działanie prawa. Świadomość prawna społeczeństwa może wpływać na prawo m. in. w ten sposób, że organy państwowe na skutek powszechnej dezaprobaty określonych przepisów, mogą je zmieniać lub uchylać.
4. Kultura prawna
W znaczeniu węższym (sensu stricto) to wiedza społeczeństwa o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa (gotowość przestrzegania prawa lub jej brak), oceny prawa i postulaty co do jego zmian.
W znaczeniu szerszym (sensu largo) to stan prawa (jego treść i forma), doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stanowieniem prawa oraz to wszystko, co wchodzi w skład pojęcia kultura prawna sensu stricto.
5. Praworządność - jest to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawnymi, a przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane.
Przesłankami praworządności są:
- istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia;
- przestrzeganie prawa przez wszystkie organy państwowe.
O jakimś państwie mówimy, że jest praworządne lub niepraworządne w zależności od tego, jak postępują organy państwowe.
Przestrzeganie prawa przez obywateli ma bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia ładu społecznego i jest wykładnikiem stopnia świadomości prawnej społeczeństwa, nie należy jednak do omawianego zagadnienia praworządności.
6. Norma prawna - jest to poparta przymusem państwowym ogólna reguła postępowania, skierowana do abstrakcyjnego adresata, określająca jego postępowanie w przewidzianej przez tą normę sytuacji.
Norma prawna może być regułą nakazującą, zakazującą lub upoważniającą (zezwalającą) do określonego postępowania.
Norma prawna ma charakter dwustronny: wynika z niej dla jednej osoby obowiązek a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku. Np. umowa pożyczki, w której dłużnik ma obowiązek zwrócić dług w umówionym terminie, zaś wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu długu w tym samym terminie.
Norma prawna ma charakter ogólny: nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek. Oznacza to, że każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachować się tak, jak norma nakazuje.
7. Konstrukcja normy prawnej
Norma prawna składa się z trzech części: hipotezy, dyspozycji i sankcji.
Hipoteza określa krąg adresatów, do których norma się odnosi oraz okoliczności, w jakich norma ma zastosowanie. Opisuje sytuację, w której norma znajduje zastosowanie.
Dyspozycja wyznacza sposób postępowania w sytuacji, gdy spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie, co należy w danej sytuacji zrobić lub co jest zabronione albo dozwolone.
Sankcja określa następstwa zachowania się w sposób niezgodny z dyspozycją. Sankcja przybiera postać kary w normach prawa karnego. Formy sankcji w innych gałęziach prawa są rozmaite. Np. sankcją za naruszenie zasad sporządzania testamentu jest jego nieważność.
To jest klasyczna, trójczłonowa budowa normy prawnej, która ulega pewnym modyfikacjom.
Np. art. 278 § 1 kk mówi: kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Hipoteza jest tu połączona z dyspozycją, kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą”, sankcją jest „podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.
Art. 415 kc mówi: kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Mamy tu wyraźnie zaznaczoną hipotezę i dyspozycję, ale nie ma sankcji. Sankcja polega tu na ujemnych konsekwencjach przewidzianych przez prawo (inne przepisy), gdyby adresat normy nie postąpił zgodnie z dyspozycją, np. na zagrożeniu egzekucją majątkową.
8. Rodzaje norm prawnych.
- bezwzględnie obowiązujące (imperatywne)
- względnie obowiązujące (dyspozytywne)
Przepisy bezwzględnie obowiązujące zawierają dyspozycje, których zastosowanie nie może być wolą stron ani wyłączone ani ograniczone.
Np. art. 119 kc mówi, że terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną (np. umowę stron).
Do norm bezwzględnie obowiązujących należą normy prawa karnego.
Przepisy względnie obowiązujące stosuje się tylko wtedy, gdy strony danego stosunku prawnego nie uregulowały tej kwestii inaczej, np. jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu, następuje dziedziczenie ustawowe.
Najwięcej przepisów o charakterze dyspozytywnym zawiera księga trzecia kodeksu cywilnego - zobowiązania.
I tak np. art. 642 § 1 kc stanowi; „ w braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła”.
Strony mogą się umówić inaczej, np. że zapłata będzie z góry, lub w określonym terminie po oddaniu dzieła. A zatem norma prawna względnie obowiązująca ma zastosowanie, o ile strony danego stosunku prawnego nie umówiły się inaczej.
9. Przepis prawny
Przepis prawny jest to zawarta w akcie normatywnym wypowiedź, wyodrębniona w pewną zamkniętą całość np. paragraf, artykuł. Jest to elementarna część aktu normatywnego np. ustawy. Przepis może pokrywać się z normą prawną, może obejmować kilka norm prawnych, wreszcie może obejmować tylko niektóre elementy normy prawnej, np. hipotezę i dyspozycję, bez określenia sankcji, o czym była mowa wyżej.
Przepis może wreszcie zawierać tylko sankcję, a w zakresie pozostałych elementów normy odsyłać do innych przepisów; mamy wtedy do czynienia z tzw. przepisem blankietowym.
A zatem nie należy utożsamiać normy prawnej z przepisem prawnym. To, co czytamy w kodeksie, ustawie to przepisy. Normy prawne są niejako zakodowane w przepisach, jedna norma może być zawarta w kilku przepisach. Odkodowywanie norm należy do kategorii wykładni prawa.
Potocznie używa się tych terminów zamiennie, ale nie jest to poprawne.
10. Stosunek prawny
Stosunek prawny jest to stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne, którego uczestnicy występują jako podmioty praw i obowiązków.
W każdym stosunku prawnym można wyróżnić następujące elementy:
- podmioty stosunku prawnego (ludzie czyli osoby fizyczne, organy, instytucje, osoby prawne np. spółka akcyjna)
- przedmiot stosunku prawnego (to, o co w danym stosunku chodzi: rzeczy, określone zachowania uczestników stosunku prawnego)
- prawo (uprawnienie) polegające na możności domagania się przez uprawnionego określonego zachowania od drugiej strony stosunku prawnego
- obowiązek drugiej strony, będący odpowiednikiem tego uprawnienia (korelatem).
Np. umowa pożyczki. A pożyczył B 100 zł. Powstał między nimi stosunek prawny. Jego podmiotami są A wierzyciel i B dłużnik. A ma prawo domagać się od B zwrotu pieniędzy a B ma obowiązek zwrócić. A zatem A jest podmiotem prawa a B podmiotem obowiązku. Przedmiotem stosunku prawnego jest to wszystko, do czego odnoszą się prawa i obowiązki, w tym przypadku zwrot kwoty 100 zł.
11. Prawo podmiotowe, uprawnienie i roszczenie
Termin „prawo” używany jest w dwóch znaczeniach: w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym.
Definicja prawa podana na początku, czyli zespołu norm prawnych określa pojęcie prawa przedmiotowego.
Prawo podmiotowe to przyznana i zabezpieczona przez normy prawne, a wynikająca ze stosunku prawnego, możność postępowania w określony sposób. Jest to zespół uprawnień służących podmiotom prawa w ich wzajemnych relacjach.
I tak przepis prawa pracy, który mówi, że pracownikowi po 10 latach pracy przysługuje urlop wypoczynkowy w wymiarze 26 dni, to norma prawa w znaczeniu przedmiotowym. Natomiast to, że takiemu pracownikowi przysługuje taki właśnie urlop to jego prawo podmiotowe. W tym znaczeniu terminem „prawo” posługujemy się wówczas, gdy mówimy: „nabyłem prawo do emerytury”, „prawa obywatelskie”, „prawo własności”.
Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje praw podmiotowych:
- bezwzględne - skierowane przeciwko każdej osobie (erga omnes). Obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu bezwzględnemu ciąży na wszystkich i polega na powstrzymywaniu się od wszelkich działań, które mogłyby naruszyć prawo podmiotowe uprawnionego. Charakter bezwzględny ma np. prawo własności. Ochrona prawa własności działa przeciwko każdemu, kto je narusza.
Inny przykład: jeżeli do księgi wieczystej nieruchomości została wpisana hipoteka w związku z udzieleniem kredytu, to w przypadku niespłacenia tego kredytu bank może doprowadzić do sprzedaży nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym nawet, gdyby w międzyczasie właściciel sprzedał nieruchomość innej osobie.
- względne - skierowane tylko wobec określonej osoby lub grupy osób (inter partes). Do tej grupy należą prawa o charakterze zobowiązaniowym. Wracając do umowy pożyczki A może żądać zwrotu pieniędzy tylko od B, a nie od każdego. A więc jego prawo jest skuteczne względem B.
W ramach prawa podmiotowego możemy wyróżnić poszczególne uprawnienia. Np. w ramach prawa własności wyróżniamy uprawnienie władania rzeczą, korzystania z niej, rozporządzania nią. Np. właściciel samochodu może nim jeździć, może schować go do garażu, może go sprzedać lub podarować komuś innemu. Ta wiązka uprawnień składa się na prawo podmiotowe. Poszczególnym uprawnieniom towarzyszą określone roszczenia. Tak więc, jeżeli samochód zostanie skradziony lub uszkodzony to właścicielowi będą przysługiwały określone roszczenia do sprawcy: zwrotu samochodu lub jego równowartości, naprawienia samochodu lub zapłatę równowartości szkody.
ROZDZIAŁ DRUGI
Przestrzeganie i stosowanie prawa
Przestrzeganie prawa to postępowanie zgodne z prawem, zarówno obywateli jak i organów państwa. Jest to zachowanie adresata normy prawnej zgodne z treścią dyspozycji tej normy.
Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:
- zachowaniu sprzecznym z prawem (contra legem) czyli naruszeniem prawa, złamaniem prawa. Zachowania takie polegają na działaniu lub zaniechaniu działania niezgodnym z dyspozycją normy bezwzględnie obowiązującej (imperatywnej).
- zachowaniu obok prawa (praeter legem) czyli omijaniem prawa, obejściem prawa. Omijanie prawa polega na osiągnięciu celu zabronionego przez jedną normę w wyniku takiego zachowania, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, niż norma obchodzona. Np. obywatel polski wchodzi w miejsce cudzoziemca przy nabywaniu przez cudzoziemca nieruchomości na terenie RP, aby uniknąć konieczności uzyskania odpowiedniego zezwolenia.
Dążąc do omijania prawa ludzie sięgają zwykle po zwężającą lub rozszerzającą wykładnię prawa, wykorzystują niejasności języka prawnego, luki w prawie.
Art. 58 § 1 kc: czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Do tej grupy należy także zachowanie będące nadużyciem prawa podmiotowego. Jest to działanie najczęściej zgodne z brzmieniem przepisu prawa, ale sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Np. właściciel nieruchomości prowadzący na swej posesji działalność gospodarczą związaną z emisją przykrych zapachów nie może powoływać się na swoje prawo własności w myśl zasady „wolnoć Tomku w swoim domku”. Taki przypadek jest uznawany przez art. 5 kc za naruszenie prawa.
Art. 5 kc: nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Stosowanie prawa jest to sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publicznej polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych. Kompetencja organów wynika z przepisów. Procedura postępowania tych organów jest ściśle uregulowana poprzez przepisy tak zwane proceduralne (kpa, kpc, kpk). Decyzje są indywidualne, czyli dotyczą konkretnych podmiotów (osób fizycznych, prawnych itp.).
Zawierają wskazanie (nakaz, zakaz, zezwolenie) określonego zachowania się, czyli są konkretne.
Stosowanie prawa jest procesem decyzyjnym, w którym można wyodrębnić następujące etapy:
- ustalenie stanu faktycznego poprzez udowodnienie
- ustalenie norm obowiązujących - jakie prawo obowiązuje w danym miejscu i czasie
- subsumcja (podciągnięcie faktu pod normę), zwana też kwalifikacją prawną i podjęcie decyzji
- wykonanie decyzji.
Wykładnia prawa (interpretacja prawa) oznacza proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych.
Przedmiotem wykładni nie są normy prawne lecz przepisy prawne.
Potrzeba przeprowadzania wykładni prawa wynika z:
- naturalnych i nieuniknionych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego,
- błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny posługuje się językiem prawnym a nawet naturalnym,
- zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości sformułowań np. w celu pozostawienia organom stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom większej swobody zachowań,
- ze „starzenia” się regulacji prawnych, gdy pojawia się rozbieżność pomiędzy regulacją prawną a rzeczywistością.
Rodzaje wykładni prawa
ze względu na podmiot, który jej dokonuje
- wykładnia autentyczna - dokonywana jest przez ten sam podmiot, który ustanowił przepis.
np. w rozporządzeniu Ministra Finansów z 16.12.2000 r. w sprawie prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów zamieszczone w formie załącznika objaśnienia, co należy wpisywać w poszczególnych kolumnach księgi.
- wykładnia legalna - dokonywana jest przez upoważniony do tego organ państwa. W Polsce w latach 1989-1997 takim organem był Trybunał Konstytucyjny. Niektóre uchwały Trybunału zawierające wykładnię miały charakter prawotwórczy, były ostateczne i powszechnie obowiązujące, w odróżnieniu od orzeczeń dotyczących konstytucyjności ustaw. Konstytucja RP z 2.04.1997 r. zniosła instytucje powszechnie obowiązującej, ogólnej, legalnej wykładni ustaw dokonywanej przez Trybunał i nie upoważniła innego organu do dokonywania takiej wykładni, a dawniejsze uchwały wykładnicze TK utraciły moc powszechnie obowiązującą. Obecnie nie ma więc w Polsce organu, który mógłby dokonywać takiej wykładni.
- wykładnia praktyczna (operatywna) dokonywana jest przez organy stosujące prawo. Jest ona wiążąca dla organu, który jej dokonał i podmiotów, których dotyczy. Np. wykładnia sądowa dokonywana jest przez sądy wszystkich instancji, które rozstrzygają konkretne sprawy.
Szczególne znaczenie ma wykładnia Sądu Najwyższego.
Dokonuje jej w formie:
• wyroków wydanych w wyniku uwzględnienia kasacji, zwykle w składzie trzyosobowym. Sąd, któremu sprawa zostanie przekazana do ponownego rozpoznania jest związany ta wykładnią. Natomiast inne sądy nie są związane, jednakże wykładnia taka oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, bowiem wyroki SN są publikowane i sądy w praktyce korzystają z interpretacji zawartej w wyrokach SN.
• uchwał SN podejmowanych na wniosek określonego organu np. Rzecznika Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości. Nie są to uchwały dotyczące bezpośrednio konkretnych spraw. Uchwały te zawierają odpowiedzi na pytania prawne tych organów i mają na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce, lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały zapadają w składzie siedmiu sędziów (7SN), w składzie całej Izby SN, połączonych Izb SN lub pełnym składzie SN. Uchwały w składzie siedmioosobowym, tzw. „siódemki” nie wiążą bezpośrednio nikogo, ale wpływają pośrednio na orzecznictwo podobnie jak wyroki omówione wyżej.
• uchwały SN podejmowane w następstwie przedstawienia mu do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienia prawnego, budzącego poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Uchwały takie są podejmowane w składzie siedmioosobowym i większych. Wiążą one sąd, który zagadnienie przedstawił. Inne podmioty nie są związane.
• uchwały siedmioosobowych składów SN, będące zarówno odpowiedziami na pytania prawne, jak i rozstrzygające zagadnienia prawne mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli siedmioosobowy skład tak postanowi. Natomiast uchwały całej izby, izb połączonych i pełnego składu Sądu Najwyższego uzyskują moc zasad prawnych z chwilą ich podjęcia. Taka uchwała wiąże wszystkie składy orzekające SN.
- wykładnia doktrynalna dokonywana jest przez prawników (naukowców, wybitnych praktyków). Taką wykładnię możemy spotkać najczęściej w komentarzach do różnych aktów prawnych, np. kodeksów, ale nie w dziennikach promulgacyjnych (Dziennikach Ustaw) tylko w wydawnictwach np. książkowych.
ze względu na sposób dokonywania wykładni
- wykładnia językowa polega na dokonywaniu interpretacji przepisów prawnych przy wykorzystywaniu reguł znaczeniowych (semantycznych) i konstrukcyjnych (syntaktycznych, stylistycznych) języka prawnego i naturalnego, a także na zastosowaniu reguł poprawnego myślenia - logiki formalnej oraz reguł logiki prawniczej.
Z uchwały Sądu Najwyższego z 18.09.1980 r. (VI KZP 10/82; OSPIKA 1983, poz. 229)
„Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym z 23.01.1968 r., prawo do renty rodzinnej mają dzieci przed ukończeniem 24 lat pod warunkiem uczęszczania do szkoły. Przepis ustawy nie zawiera ustawowego określenia, co należy rozumieć przez „uczęszczanie do szkoły”. „Uczęszczanie” to tyle, co „branie w czymś udziału”, dlatego brak jest podstaw do ograniczenia tego określenia tylko do szkół stacjonarnych…”
- wykładnia systemowa polega na ustaleniu rzeczywistego znaczenia przepisu ze względu na jego usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego. Dokonując takiej wykładni należy mieć m.in. na względzie to, że w systemie prawa nie powinno być norm sprzecznych oraz to, że umieszczenie danego przepisu właśnie w tym miejscu było świadomą decyzją ustawodawcy, zostało podyktowane racjonalnymi względami.
Art. 36 Ustawy z 2.07.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych:
Sąd, biorąc pod uwagę dotychczasowy sposób korzystania z lokalu przez najemcę, jego szczególną sytuację materialną i rodzinną, może w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu orzec o uprawnieniu najemcy do otrzymania lokalu socjalnego. W takim wypadku gmina jest obowiązana zapewnić lokal socjalny.
Uchwała SN z 27.06.2001 r. (III CZP 35/01, MoP z 2001 r. Nr 18, poz. 933): dosłowne brzmienie przepisu nie może wyłącznie decydować o jego znaczeniu. Przy jego tłumaczeniu należy uwzględniać także wykładnię systemową. Oceniając art. 36 ustawy o najmie lokali (…) z tego punktu widzenia, trzeba zwrócić uwagę, że zamieszczony jest w rozdziale 5 ustawy, który reguluje ustanie stosunku najmu. Już tylko z tego względu nie można jego stosowania odnosić do osób, które nie były najemcami lokalu objętego żądaniem opróżnienia.”
- wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) polega na ustalaniu znaczenia przepisu zgodnie z celem, jaki chciał osiągnąć ustawodawca uchwalając ten przepis czyli ratio legis.
Art. 12 Ustawy z 14.02.1991 r. prawo o notariacie:
Wymagania (odbycia aplikacji notarialnej i złożenia egzaminu notarialnego) nie dotyczą: (…)
2) sędziów, prokuratorów, adwokatów i radców prawnych, którzy wykonywali ten zawód co najmniej 3 lata.
Wyrok NSA z 9.04.1999 r. II S.A. 333/99 niepublikowany:
„ W sytuacji, gdy wykładnia językowa nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie spornej kwestii wynikającej ze stosowania art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie, należałoby sięgnąć do innych sposobów wykładni prawa, a w tym do wykładni celowościowej i systemowej. Każdy rodzaj wykładni prawa jest równouprawniony, gdyż nie obowiązuje w tej dziedzinie hierarchia ważności sposobów interpretacji przepisów prawa. Zarówno wykładnia celowościowa, jak i również wykładnia systemowa przepisu art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie pozwala na stwierdzenie, że nie ma żadnych przeszkód prawnych do kumulowania okresów wykonywania zawodów sędziego i prokuratora jako w pełni równorzędnych w celu spełnienia warunku do powołania na stanowisko notariusza.
Nielogicznym z punktu widzenia wymogów art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie byłoby, aby osoba, która była prokuratorem przez bez mała trzy lata, a następnie sędzią również przez okres poniżej trzech lat (w sumie np. przez okres ponad pięciu lat) była w gorszej sytuacji niż osoba, która była trzy lata prokuratorem lub sędzią. Wydaje się, że wykładnia celowościowa omawianego przepisu art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie wskazuje na możliwość łączenia okresów wykonywania zawodów równorzędnych pod względem kwalifikacji, jakimi są zawody sędziego i prokuratora, gdyż wymaganie okresu wykonywania zawodu sędziego i prokuratora co najmniej trzech lat uzasadnione jest posiadaniem odpowiednich kwalifikacji zawodowych, doświadczenia zawodowego i profesjonalizmu przez kandydata na stanowisko notariusza.”
- wykładnia porównawcza polega na ustaleniu znaczenia przepisu przez porównanie go z innym, podobnym przepisem o ustalonym znaczeniu.
ze względu na zakres wykładni
- wykładnia literalna (dosłowna) polega na tym, że spośród różnych znaczeń przepisu, uzyskanych za pomocą odmiennych wykładni wybieramy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka. Np. nie należy interpretować rozszerzająco wyjątków od zasady.
Wyrok NSA w Poznaniu z 13.01.1994r. S.A./Po 1598/93, Monitor Podatkowy 1994/10/313):
„Zwolnienia i ulgi podatkowe są odstępstwem od zasady sprawiedliwości podatkowej (powszechności i równości opodatkowania); ich stosowanie nie może być wynikiem wykładni rozszerzającej systemowej lub celowościowej.”
- wykładnia rozszerzająca polega na porównaniu wyniku wykładni językowej oraz wykładni systemowej lub celowościowej i przyjęciu szerszego znaczenia przepisu, niż wynikałoby to z interpretacji językowej.
Wyrok NSA w Warszawie z 7.04.2000 r. (II SA 2253/99, Prawo Pracy 2000/9/42):
„Zakaz łączenia funkcji radnego powiatu z zatrudnieniem na stanowisku kierownika powiatowej jednostki organizacyjnej obejmuje również zatrudnienie na innej podstawie niż stosunek pracy (np. na podstawie kontraktu menedżerskiego).
- wykładnia zwężająca - na podstawie porównania wykładni literalnej z systemową lub celowościową przyjmuje węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej.
Uchwała SN z 18.12.1985 r. (III UZP 46/85, OSNCP 7-8/86):
„Przy ustalaniu okresu pracy górniczej pod ziemią określonego w art. 10 ust.1 pkt 1 ustawy z 1.02.1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin uwzględnia się tylko taką pracę górniczą pod ziemią (art. 5 ust 1 ustawy), która była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.”
ROZDZIAŁ TRZECI
System prawa
System prawa to całokształt obowiązujących w państwie przepisów, opartych na wspólnych, podstawowych zasadach, usystematyzowanych według przyjętych kryteriów. W naszym systemie prawa usystematyzowanie polega przede wszystkim na podziale całego prawa na gałęzie.
Kryterium podziału prawa na gałęzie jest rodzaj stosunków społecznych, jakimi dana gałąź prawa się zajmuje. Odrębne gałęzie prawa regulują więc stosunki pracy, rodzinne, majątkowe, stosunki powstające na tle popełnianych przestępstw, stosunki administracyjne, ustrój państwa. Tak więc mamy np. prawo pracy, prawo cywilne, prawo rodzinne, prawo karne, administracyjne, finansowe, państwowe itd.
System prawa w szerokim znaczeniu to bardziej ogólnie pojmowane zespoły instytucji prawnych i zasad, które występują równocześnie w kilku krajach.
W tym znaczeniu mówimy o systemie prawa kontynentalnego (system krajów Europy kontynentalnej) i systemie common law (system prawa anglosaskiego: angielskiego, amerykańskiego).
System prawa kontynentalnego ma swój rodowód w prawie rzymskim (m. in. Francja, Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Włochy, kraje skandynawskie, Polska) opiera się o następujące fundamentalne założenia:
- zasadę wyłączności prawa stanowionego jako źródła prawa;
- zakaz tworzenia prawa przez sądy, które zajmują się wyłącznie stosowaniem prawa oraz jego interpretacją (wykładnią);
- prawo jest systemem tworzonym racjonalnie i przez to powinno być systemem niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym luk;
- najbardziej doskonałą formą ustanowionego prawa jest kodeks, czyli ustawa, która w sposób całościowy i wyczerpujący reguluje określoną dziedzinę życia społecznego.
System common law to mozaika różnych typów prawa: stanowionego, sędziowskiego (zwanego też precedensowym - case law), zwyczajowego (zwanego prawem powszechnym - common law w ścisłym znaczeniu), prawa słuszności (equity). Prawu stanowionemu przysługuje więc prymat ale nie wyłączność. Istotną rolę odgrywają sądy, które w swoich orzeczeniach formułują ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania, mogące być podstawa dalszych orzeczeń. Taki system prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny i pozbawiony luk. Dlatego znacznie większą rolę odgrywają prywatne umowy (kontrakty), zastępujące regulacje kodeksowe.
W ramach obu systemów istnieją w poszczególnych krajach liczne odmienności i różnice, np. pomiędzy prawem, angielskim a amerykańskim, francuskim a niemieckim.
Systemy prawne w Azji, w krajach islamskich a dawniej systemy państw socjalistycznych nie mieszczą się w przedstawionym dwuelementowym modelu.
W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje prawne, czyli zespół norm regulujących określony stosunek społeczny. Mówi się więc o instytucji najmu, sprzedaży, testamentu, małżeństwa rozumiejąc przez to odpowiednie grupy norm prawnych.
Gałęzie prawa
prawo państwowe (konstytucyjne) reguluje podstawowe zasady ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego. Określa strukturę i kompetencje naczelnych organów państwa, podstawowe prawa i obowiązki obywateli oraz zasady prawa wyborczego. Głównym źródłem prawa państwowego jest Konstytucja. Prawo konstytucyjne jest podstawową gałęzią prawa i obejmuje swoim działaniem całokształt stosunków w państwie, ale z natury rzeczy robi to w sposób bardzo ogólny. Jednym z ważnych zadań prawa konstytucyjnego jest wytyczanie ogólnych kierunków rozwoju pozostałym gałęziom prawa. Ogólna zasada sformułowana w jednym artykule konstytucji doznaje rozwinięcia i konkretnego uregulowania w przepisach prawa administracyjnego czy prawa pracy.
prawo administracyjne to zespół norm regulujących strukturę organów administracji oraz stosunki prawne powstające w toku działalności tych organów. Organy administracji państwowej na bieżąco regulują życie państwa. Prawo administracyjne to wszystkie przepisy odnoszące się do działalności tych organów. Państwo poprzez swoje organy zarządza poszczególnymi dziedzinami życia i dlatego mówi się o administracji oświaty, zdrowia, kultury itp.
Cechy stosunku administracyjno-prawnego:
- stosunki administracyjno-prawne powstają najczęściej przez wydanie decyzji administracyjnej przez organ administracji państwowej. Decyzje te mają indywidualny i konkretny charakter: dotyczą konkretnych spraw i konkretnych podmiotów, np. decyzja o pozwoleniu na budowę wydana jest w sprawie budowy konkretnego obiektu przez konkretny podmiot.
- nierównorzędność podmiotów stosunku administracyjno-prawnego: z jednej strony jest zawsze organ administracji wyposażony w uprawnienia władcze (imperium) zaś z drugiej strony obywatel lub inny podmiot np. przedsiębiorstwo, którzy takich uprawnień nie posiadają. Oczywiście nie oznacza to władzy nieograniczonej organu administracji. Obywatelom służą środki odwoławcze od decyzji organów administracji.
- przedmiotem stosunku administracyjno - prawnego są jedynie sprawy należące do kompetencji organów administracji.
Prawo administracyjne materialne nie jest skodyfikowane. Źródłem tego prawa są bardzo liczne akty normatywne różnej rangi.
Natomiast skodyfikowana jest procedura administracyjna (prawo formalne, procesowe) - w kodeksie postępowania administracyjnego, w oparciu o który działają organy administracji.
prawo finansowe - zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo (np. z tytułu podatków) oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych.
Do prawa finansowego zalicza się m. in. prawo budżetowe - plan dochodów i wydatków państwa w danym roku, prawo bankowe, które reguluje organizację banków.
Prawo finansowe jest ściśle związane z prawem administracyjnym. Nie jest skodyfikowane, podobnie, jak prawo administracyjne, jego źródłem są liczne akty prawne.
prawo cywilne - zespół norm regulujących stosunki majątkowe niektóre stosunki osobiste ( dominujące w prawie rodzinnym) pomiędzy podmiotami równorzędnymi. Jest skodyfikowane - podstawowa regulacja to kodeks cywilny z 1964 r. Skodyfikowana jest też procedura cywilna (prawo cywilne procesowe) w postaci kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r..
prawo rodzinne - to zespół norm regulujących majątkowe i osobiste stosunki wynikające z zawarcia małżeństwa, stosunki powstające pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz stosunki wynikające z przysposobienia (adopcji), opieki i kurateli. Prawo rodzinne materialne jest skodyfikowane. Głównym jego źródłem jest kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. Natomiast postępowanie w sprawach z zakresu prawa rodzinnego odbywa się w oparciu o kodeks postępowania cywilnego.
prawo pracy - to zespół norm regulujących stosunki pomiędzy pracodawcą a pracownikiem na tle świadczonej pracy, a także stosunki bezpośrednio związane z pracą. W zakres prawa pracy wchodzą więc normy regulujące powstanie i ustanie stosunku pracy, prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy, czas pracy, urlopy, bezpieczeństwo i higienę pracy i in. Podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks pracy z 1974 r., ale oprócz tego istnieje wiele ustaw regulujących stosunki pracy lub z nimi związane, np. ustawa dotycząca wypadków przy pracy, zwolnień grupowych i in. Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy odbywa się w oparciu o kodeks postępowania cywilnego.
prawo karne - to zespół norm określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej, mówiących, jakie czyny są przestępstwami oraz ustalających kary za te przestępstwa. Prawo karne zajmuje szczególne miejsce w ramach systemu prawa i odgrywa inną rolę niż pozostałe gałęzie prawa; za pomocą przepisów prawa karnego państwo ochrania istniejący porządek. Stosowane środki represyjne niekiedy bardzo daleko wkraczają w sferę interesów jednostki. Dlatego przepisy prawa karnego mają zawsze rangę ustaw. Prawo karne jest skodyfikowane. Obowiązuje kodeks karny z 1997 r., ponadto kodeks wykroczeń z 1971 r., kodeks karny skarbowy. Postępowanie w sprawach karnych odbywa się w oparciu o kodeks postępowania karnego, kodeks karny skarbowy, kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Wykonywanie zaś orzeczeń w sprawach karnych odbywa się na podstawie kodeksu karnego wykonawczego.
Omawiając poszczególne gałęzie prawa była mowa o prawie materialnym i procesowym.
Prawo materialne to normy prawne, które w swej treści regulują merytorycznie prawa i obowiązki podmiotów (kodeks cywilny, karny, pracy).
Prawo procesowe natomiast reguluje sposób postępowania organów (wymiaru sprawiedliwości, administracyjnych) oraz osób przed nimi występujących (kodeks postępowania cywilnego, kodeks postępowania karnego, kodeks postępowania administracyjnego).
Kolizje i luki w prawie
Idealnie skonstruowany system prawa powinien być niesprzeczny (czyli nie zawierać sprzecznych norm) oraz zupełny (regulować wszystkie zagadnienia). W rzeczywistości nie ma systemów prawnych pozbawionych wewnętrznych sprzeczności oraz regulujących wszystkie dziedziny życia.
Należy zatem dążyć w praktyce do wyeliminowania sprzeczności i luk. Dlatego nauka i praktyka wypracowały sposoby pozwalające na usuwanie sprzeczności norm oraz likwidację luk.
O kolizji mówimy wtedy, gdy dany stosunek prawny regulują dwa lub więcej przepisów, które wzajemnie się wykluczają. Sposoby pozwalające na usuwanie sprzeczności to reguły kolizyjne.
- reguła hierarchiczna (lex superior derogat legi inferiori), w myśl której norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu, np. norma zawarta w ustawie uchyla sprzeczną z nią normę zawartą w rozporządzeniu Rady Ministrów, które jest aktem niższej rangi.
- reguła chronologiczna (lex posteriori derogat legi priori) norma późniejsza (decyduje data wejścia w życie) uchyla normę wcześniejszą, ale pod warunkiem, że norma późniejsza nie jest niższego rzędu.
I tak późniejsza norma ustawowa uchyla sprzeczną z nią wcześniejszą normę ustawową, ale późniejsza norma zawarta w przepisach rozporządzenia Rady Ministrów nie uchyla wcześniejszej normy ustawowej.
Rozstrzyganie kolizji norm w czasie odbywa się też na zasadzie „lex retro non agit” - prawo nie działa wstecz. Oznacza ona, że dany akt normatywny odnosi się tylko do tych stosunków, które powstały po dniu wejścia w życie tego aktu, czyli pod rządami tego aktu. Dlatego bardzo ważne jest określenie daty wejścia w życie danego aktu normatywnego. Ma to doniosłe znaczenie zwłaszcza w dziedzinie prawa karnego w związku z obowiązującą zasadą „nullum crimen nulla poena sine lege” - nie ma przestępstwa bez ustawy. Oznacza to, że jeżeli w dacie popełnienia dany czyn nie był przestępstwem, a następnie nastąpiła zmiana ustawy, w wyniku której nastąpiła penalizacja tego czynu (stał się przestępstwem), to nie można sprawcy za to ukarać.
Np. art. 157a kk -„ kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego podlega karze …” wszedł w życie w 1999 r. A zatem czyny popełnione wcześniej nie są penalizowane, nie ponosi się za nie odpowiedzialności karnej.
- reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali) - norma szczególna uchyla normę ogólną pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu.
Analogicznie dotyczy to też przepisów prawnych.
Przepisy ogólne regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły zachowania.
Przepisy szczególne ustanawiają wyjątki od tych zasad, odrębne uregulowania w stosunku do przepisów ogólnych.
Np. art. 118 kc: jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata.
Przepisem szczególnym dla powyższego jest art. 646 kc: roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane - od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.
Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie wówczas, gdy same akty normatywne (ustawy, rozporządzenia) nie zawierają tzw. przepisów derogacyjnych, czyli przepisów określających, które z poprzednio obowiązujących ulegają uchyleniu. Np. w końcowej części nowej ustawy, która zastępuje dotychczas obowiązującą zawarty jest rozdział, w którym mówi się: „traci moc ustawa z dnia ….”
Oprócz kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi też do kolizji przepisów prawnych w przestrzeni, np. pomiędzy ustawodawstwem poszczególnych państw. Każde państwo ustanawia własne przepisy kolizyjne, np. w Polsce prawo prywatne międzynarodowe. Jest to wbrew pozorom prawo wewnętrzne każdego kraju. Rozstrzyga ono, w jakim przypadku i w jakim zakresie prawo obce może być w danym kraju stosowane:
Np. art. 14 Ustawy z 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe: o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste.
Art. 15 tejże Ustawy: forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane.
Na marginesie w tym miejscu należy wspomnieć o prawie unijnym. Od kilkudziesięciu lat kształtowało się też prawo wspólnot europejskich (np. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej) a następnie Unii Europejskiej. Dotyczy ono głownie stosunków gospodarczych, powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach wewnętrznych członków Unii.
O luce w prawie mówimy wtedy, gdy dane zagadnienie nie jest uregulowane przez prawo, czyli brak jest norm regulujących dany stosunek społeczny.
Chodzi tu przy tym o taki brak regulacji, który nie jest przez ustawodawcę zamierzony.
Luki w prawie powstają chociażby z tego powodu, że stosunki społeczne ulęgają stałej przemianie, rozwija się technika, zmieniają obyczaje. Prawo zaś nieustannie pozostaje w tyle za tymi przemianami, choć próbuje je doganiać.
Ponadto ustawodawca tworząc prawo nie jest w stanie przewidzieć wszystkich ewentualności. W rezultacie dochodzi do sytuacji, których obowiązujące prawo nie reguluje, czyli luk w prawie.
Luki w prawie doraźnie wypełnia się za pomocą analogii, czyli wnioskowania z podobieństwa. Stosowane są dwa rodzaje analogii:
- analogia z ustawy (analogia legis) - nie tworzymy żadnej nowej normy, ale odnosimy wyinterpretowaną już normę do danego stanu faktycznego, który jest podobny
- analogia z prawa (analogia iuris)- gdy stany faktyczne nie są podobne i nie da się zastosować analogii z ustawy. W takim przypadku sąd tworzy nową normę, wyprowadzając ją z ogólnych zasad ustawodawstwa lub zasad określonej gałęzi prawa. Stworzona norma jest przeznaczona na użytek danej sprawy. Wydane orzeczenie nie staje się częścią obowiązującego prawa i ma tylko znaczenie precedensu sądowego. Prawo polskie nie dopuszcza stosowania analogii iuris.
Analogia legis jako sposób wypełniania luk ma największe znaczenie w prawie cywilnym, mniejsze w prawie administracyjnym, prawie pracy. Natomiast nie jest dopuszczalna w prawie karnym, gdzie ma zastosowania zasada „nullum crimen sine lege”.
ROZDZIAŁ CZWARTY
Źródła prawa - akty normatywne, zwane także prawotwórczymi, które zawierają przepisy, dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa.
Akty normatywne - akty prawne, w których zawarte są normy prawne. W naszym systemie są one podstawowymi źródłami prawa. Określa się je mianem prawa stanowionego.
Obok nich pewną rolę jako źródło prawa odgrywa także prawo zwyczajowe.
Zwyczaj powstaje w drodze długotrwałego, faktycznego postępowania w określony sposób. Reguły postępowania powstają spontanicznie. Z czasem wytworzone zwyczaje mogą zostać uznane przez organy państwa i poparte przymusem państwowym; stają się wtedy prawem zwyczajowym. W państwach przebudowujących szybko swą gospodarkę, jak np. w Polsce, rola zwyczaju nie jest duża. Obserwuje się jednak kształtowanie się zwyczajów np. kupieckich czy giełdowych.
Obecnie prawo zwyczajowe ma pewne znaczenie jako źródło prawa międzynarodowego, państwowego, gdzie kształtuje się praktyka konstytucyjna, a także w prawie cywilnym, gdyż kodeks cywilny stanowi, że czynności prawne wywołują skutki prawne nie tylko w nich wyrażone, ale także skutki wynikające z ustalonych zwyczajów.
Hierarchia aktów normatywnych
Poszczególne źródła prawa różnią się od siebie tym, że wydawane są przez różne organy państwowe, w różnym trybie i regulują różny zakres stosunków.
O miejscu w hierarchii ważności poszczególnych źródeł prawa decyduje to, od jakiego organu pochodzi oraz zakres i ranga spraw, jakie reguluje.
W Polsce źródłem prawa zajmującym naczelne miejsce w tej hierarchii jest ustawa, pochodzi bowiem od Sejmu i reguluje sprawy o największej doniosłości.
System źródeł prawa polskiego określony jest w ogólnych zarysach w Konstytucji RP. Konstytucja w rozdziale III określa, jakie akty normatywne, w jakiej formie i w jakim zakresie mogą być wydawane przez poszczególne organy, a także określa wzajemny stosunek źródeł prawa czyli ich hierarchię.
Rozdział III
ŹRÓDŁA PRAWA
Art. 87.
1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.
Art. 88.
1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie.
2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa.
3. Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa.
Art. 89.
1. Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
2. O zamiarze przedłożenia Prezydentowi Rzeczypospolitej do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm.
3. Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych określa ustawa.
Art. 90.
1. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.
2. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
3. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125.
4. Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Art. 91.
1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Art. 92.
1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o których mowa w ust. 1, innemu organowi.
Art. 93.
1. (2) Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty.
2. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
3. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.
Art. 94.
Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa.
I. Konstytucja jest ustawą zasadniczą. Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym, w którym obok ogólnopaństwowej, obowiązują konstytucje stanowe (np. USA) czy republikańskie (Federacja Rosyjska).
W Polsce Konstytucję uchwala Zgromadzenie Narodowe czyli połączone Izby Sejmu i Senatu.
Przyjmuje ją Naród w drodze referendum konstytucyjnego.
Konstytucja reguluje podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, strukturę i zakres działania naczelnych organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli.
Konstytucja jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem normatywnym całego systemu prawa. Żaden akt normatywny nie może być sprzeczny z Konstytucją.
Do zmiany Konstytucji wymagana jest kwalifikowana większość 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.
II. Ustawa - jest uchwalana przez Parlament. W drodze ustaw regulowane są wszystkie kwestie nie będące przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie, jak budżet, prawa i wolności obywatelskie muszą być regulowane ustawą (tzw. materia ustawowa). Z ustawą muszą być zgodne wszystkie niższe niż ustawa akty normatywne (tzw. akty podustawowe). Uchwalanie ustaw odbywa się w trybie przewidzianym w Konstytucji oraz Regulaminach Sejmu i Senatu.
III. Akty normatywne o randze ustawy - na mocy tzw. noweli sierpniowej z 1926 r. do Konstytucji z 1921 r., gdy Sejm i Senat były rozwiązane, Prezydent RP mógł w razie związanej z tym konieczności państwowej, na podstawie ustawowego upoważnienia wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Podlegały one następnie zatwierdzeniu przez Sejm. Do dzisiaj obowiązują w Polsce niektóre takie rozporządzenia, np.: prawo upadłościowe, prawo o postępowaniu układowym z 1934 r.
Do 1989 r. Rada Państwa mogła wydawać między sesjami Sejmu (obecnie Sejm i Senat działają w permanencji) dekrety z mocą ustawy. Podlegały one zatwierdzeniu przez Sejm. Do dziś obowiązuje np., chociaż tylko w odniesieniu do pieczęci państwowych, dekret z 1955 r. o godle i barwie PRL oraz pieczęciach państwowych.
IV. Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Konstytucje państw demokratycznych (w tym Konstytucja RP - art. 91 ust 2) uznają ratyfikowane umowy międzynarodowe za cześć krajowego porządku prawnego.
Ratyfikacja umowy międzynarodowej jest istotną prawnie czynnością konwencjonalną dokonywaną prze uprawniony konstytucyjnie organ ( w Polsce przez Prezydenta RP), mocą której podpisaną umowę uznaje się za ostatecznie wiążącą dane państwo.
V. Rozporządzenie wykonawcze
Wydawane są przez Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, poszczególnych ministrów kierujących administracją rządową, Prezydenta RP oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji.
Jest to akt normatywny wykonawczy. Wydany jest na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego przez uprawniony konstytucyjnie organ państwa i w celu wykonania ustawy. W wydanym rozporządzeniu musi znaleźć się odwołanie do przepisu ustawy zawierającego kompetencję prawotwórczą.
Poza katalogiem aktów prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 Konstytucji) znajdują się uchwały normatywne Sejmu i Senatu, np. regulaminy obu izb parlamentu.
Akty prawa miejscowego są źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej na obszarze działania organów, które je ustanowiły.
Są to akty prawne wydawane przez wojewodę i obowiązujące na terenie województwa lub jego części. Wojewoda może wydawać na podstawie ustaw rozporządzenia a ponadto może wydawać bez upoważnienia ustawowego, w ramach swoich kompetencji, rozporządzenia porządkowe np. w celu zapewnienia porządku publicznego na określonym terenie.
Przepisy gminne są to akty normatywne wydawane przez organy samorządu terytorialnego. Na podstawie upoważnień ustawowych, gminie przysługuje prawo stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na obszarze gminy.
Na podstawie przepisów ustawy o samorządzie terytorialnym organy gminy mogą wydawać przepisy dotyczące wewnętrznego ustroju gminy, organizacji urzędów i instytucji gminnych, zasad zarządu mieniem gminy oraz zasad i trybu korzystania z gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.
Przepisy gminne ustanawia Rada Gminy w formie uchwały.
Rada Gminy może wydawać przepisy porządkowe. W wypadkach nie cierpiących zwłoki, przepisy porządkowe może wydawać Zarząd Gminy w formie zarządzenia, które podlega następnie zatwierdzeniu przez Radę Gminy.
Stanowienie prawa jest zadaniem i dziełem ustawodawcy, czyli organu, który na podstawie obowiązujących przepisów posiada kompetencje prawodawcze.
W państwach demokratycznych przyjęte są powszechnie fundamentalne zasady stanowienia prawa:
- określenie w konstytucji katalogu i hierarchii źródeł prawa,
- przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym (organom władzy ustawodawczej),
- ustalenie trybu ustawodawczego,
- ustalenie, że organy władzy wykonawczej (rząd, ministrowie) mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w granicach przyznanych upoważnień oraz w celu ich wykonania (akty normatywne wykonawcze),
- wszelkie akty normatywne są podawane w sposób urzędowy do publicznej wiadomości,
- istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja. Kontrolą tą zajmują się bądź sądy (USA) bądź specjalne trybunały konstytucyjne (RFN, Hiszpania, Polska).
Jakkolwiek projekty ustaw mogą powstawać poza sferą działania organów państwa (wywodzić się ze środowisk naukowych, prawniczych, związków zawodowych itd.), to ich skuteczne wniesienie pod obrady parlamentu musi wiązać się z wykonaniem tzw. inicjatywy ustawodawczej.
Prawo inicjatywy ustawodawczej to uprawnienie do wniesienia projektu ustawy pod obrady parlamentu.
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje z reguły członkom parlamentu, rządowi, niekiedy głowie państwa.
W Polsce inicjatywę ustawodawcza posiadają:
- posłowie w liczbie co najmniej 15 oraz komisje sejmowe,
- Senat,
- Rada Ministrów,
- obywatele w liczbie co najmniej 100 tysięcy osób,
- Prezydent.
Parlament po otrzymaniu projektu ustawy (określa się to mianem „wpłynięcia projektu do laski marszałkowskiej”) uruchamia procedurę legislacyjną. Obejmuje ona:
- czytanie projektu czyli debatę nad jego treścią. Obecnie w Polsce odbywają się trzy czytania, pierwsze w komisjach, chyba, że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu - wtedy wszystkie czytania odbywają się na posiedzeniu plenarnym
- prace nad projektem w ramach stałych lub specjalnie powołanych do tego celu komisjach parlamentarnych. Komisje mogą zaproponować wniesienie poprawek, sugerować jego przyjęcie lub odrzucenie. Kolejne czytania projektu są poprzedzone pracami komisji
- głosowanie nad projektem. Odbywa się w ramach komisji, ale nie ma wtedy charakteru ostatecznego. Taki charakter ma głosowanie na posiedzeniu plenarnym. Głosowanie plenarne decyduje o przyjęciu lub odrzuceniu projektu oraz o ostatecznej treści ustawy. Ustawę w Polsce uznaje się za przyjętą, gdy Sejm uchwali ją większością głosów (za przyjęciem padło więcej głosów niż przeciw), w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (quorum),
- w państwach, w których Parlament jest dwuizbowy (Polska, Francja, Włochy, USA, RFN) w uchwalaniu ustaw bierze udział także druga izba. W Polsce Senat włącza się już po uchwaleniu ustawy przez Sejm. Senat może zaaprobować ustawę bez zmian, uchwalić poprawki do ustawy lub ją odrzucić. W przypadku odrzucenia ustawy lub uchwalenia poprawek, ustawa wraca do Sejmu. Sejm może decyzję Senatu odrzucić, ale wymagana jest bezwzględna większość głosów (więcej niż połowa głosujących w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów). Jeżeli nie ma takiej większości uchwala się ustawę w wersji zaproponowanej przez Senat albo też odrzuca - gdy Senat zaproponował takie właśnie rozstrzygnięcie.
- podpis Prezydenta (głowy państwa). W niektórych krajach np. w USA veto Prezydenta ma charakter bezwzględny - odmowa podpisu uniemożliwia wejście ustawy w życie. W Polsce veto ma charakter zawieszający. Może być odrzucone poprzez ponowne uchwalenie tej ustawy większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
- podpisana przez głowę państwa ustawa podlega ogłoszeniu tzw.. urzędowym dzienniku promulgacyjnym. Promulgacja jest to podpisanie i ogłoszenie aktu normatywnego.
- w wielu krajach ustawy i inne akty normatywne podlegają kontroli pod względem ich konstytucyjności czyli zgodności z konstytucją państwa. W Polsce orzekaniem o zgodności ustaw z Konstytucją oraz niższych niż ustawa aktów normatywnych z Konstytucją i ustawami zajmuje się Trybunał Konstytucyjny.
ROZDZIAŁ PIĄTY
Ogłaszanie aktów normatywnych
Warunkiem wejścia w życie Konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów normatywnych prawa miejscowego jest ich ogłoszenie.
Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (np. wyroków Trybunału Konstytucyjnego) określa Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych.
Dz.U. z 2000 r. Nr 62, poz. 718
USTAWA
z dnia 20 lipca 2000 r.
o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych
Art.1
1. Ustawa określa zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych i niektórych
innych aktów prawnych oraz zasady i tryb wydawania dzienników urzędowych.
2. Zasady i tryb ogłaszania umów międzynarodowych, a także układów zbiorowych pracy określają odrębne ustawy.
Art.2
1. Ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe.
(…)
Art.4
1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy.(…)
Art.5
Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie.
Art.8
Dziennikami urzędowymi w rozumieniu ustawy są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”,(…) dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej, dzienniki urzędowe urzędów centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe.
Art.9
1. W Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, zwanym dalej „Dziennikiem
Ustaw”, ogłasza się:
1) Konstytucję,
2) ustawy,
3) rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
4) rozporządzenia wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, ministrów kierujących działami administracji rządowej (…) oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji,
(…)
6) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw,(…)
2. W Dzienniku Ustaw ogłasza się również akty prawne dotyczące:
1) stanu wojny i zawarcia pokoju,
2) referendum zatwierdzającego zmianę Konstytucji i referendum ogólnokrajowego,
3) wyborów do Sejmu i Senatu,
4) wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
5) powszechnej lub częściowej mobilizacji i użycia Sił Zbrojnych do obrony Rzeczypospolitej Polskiej,
6) stanu wojennego,
7) stanu wyjątkowego,(…)
3. W Dzienniku Ustaw ogłasza się ponadto inne akty prawne, jeżeli odrębne
ustawy tak stanowią.
Art.10
1. W Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, zwanym dalej „Monitorem Polskim”, ogłasza się:
1) zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wydane na podstawie ustawy,
2) uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, wydane na podstawie ustawy,(…)
4) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Monitorze Polskim lub aktów normatywnych, które nie były ogłoszone.
2. W Monitorze Polskim ogłasza się również:
…)
2) uchwały Sejmu dotyczące:
a) regulaminu Sejmu,
b) skrócenia kadencji Sejmu,
c) uchwalenia wotum zaufania Radzie Ministrów oraz absolutorium dla Rady Ministrów,
d) uchwalenia wotum nieufności Radzie Ministrów lub ministrowi,
e) pociągnięcia do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu,(…)
i) powoływania sędziów,
j) nadawania tytułu naukowego profesora,
k) mianowania na stopień generała i równorzędny,(…)
Powołując się na jakiś przepis prawny należy podać źródło, w którym opublikowany został akt normatywny, numer kolejny i pozycję np. art. 9 Ustawy a dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. z 2000 r., Nr 62, poz. 718).
Ogłaszanie aktów prawa miejscowego przybiera obecnie różne postacie np.
w dziennikach urzędowych województw ale także poprzez rozplakatowanie lub wywieszenie na tablicy ogłoszeń np. w siedzibie władz Gminy.
Szczególną pozycję wśród aktów normatywnych zajmują kodeksy (cywilny, karny, pracy itd.) Są to ustawy publikowane w Dziennikach Ustaw.
Np. Kodeks karny jest ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 88, poz. 553). Kodeksy regulują kompleksowo całość lub zasadniczą część zagadnień składających się na daną sferę życia publicznego.
Należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego uznaje się za jego tekst autentyczny.
Taki tekst jest ostatecznie wiążący. Gdyby zatem pomiędzy testem kodeksu wydanego w formie książkowej lub elektronicznej na CD, w Internecie itp. a tekstem ogłoszonym w Dzienniku Ustaw zachodziła jakaś różnica, znaczenie rozstrzygające ma tekst z Dziennika Ustaw.
Ustawy są niejednokrotnie zmieniane (nowelizowane). Zmiany do ustawy może wprowadzić tylko inna ustawa - ustawa o zmianie ustawy. W przypadku licznych zmian trudno się nieraz w praktyce taką ustawą posługiwać. Dlatego też ustawodawca upoważnia odpowiednie organy (np. ministra, Marszałka Sejmu) do opublikowania ponownie pierwotnego tekstu ustawy ale z uwzględnieniem wszystkich zmian (nowelizacji). Taki tekst, ogłoszony w postaci obwieszczenia w odpowiednim dzienniku promulgacyjnym nosi nazwę tekstu jednolitego. Np. obowiązuje ustawa o opłatach w sprawach karnych z 23 czerwca 1973 r. - tekst jednolity z 8 sierpnia 1983 r. (Dz.U. z 1983 r., Nr 49, poz. 223 z późniejszymi zmianami).
Budowa aktu normatywnego
Elementy budowy aktu normatywnego:
- nazwa rodzajowa (ustawa, rozporządzenie)
- data uchwalenia
- tytuł określający jego zakres przedmiotowy (o szkolnictwie wyższym, o samorządzie terytorialnym, albo Kodeks cywilny, Prawo bankowe)
- preambuła czyli uroczysty wstęp, w którym ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego. Można z niej odczytać ratio legis aktu normatywnego. Preambuła jest wyodrębniona przed pierwszymi przepisami aktu. Nie jest koniecznym elementem aktu normatywnego, występuje sporadycznie, najczęściej w Konstytucji.
KONSTYTUCJA
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny,
odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie,
my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,
zarówno wierzący w Boga
będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna,
jak i nie podzielający tej wiary,
a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł,
równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski,
wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach,
nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej,
zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku,
złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie,
świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej,
pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane,
pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność,
w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem,
ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej
jako prawa podstawowe dla państwa
oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.
Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali,
wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka,
jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi,
a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.
- część ogólna obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych a także definicje legalne, które wyjaśniają znaczenie pojęć używanych w danym akcie lub nawet gałęzi prawa
Np. art. 4 § 1 KSH: użyte w ustawie określenia oznaczają:
1) spółka osobowa - spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną,
2) spółka kapitałowa - spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną
itd.
- część szczególna- zawierająca zasadniczą materię aktu normatywnego
- przepisy przejściowe i końcowe - derogacyjne (uchylające poprzednio obowiązujące) lub określające termin wejścia w życie aktu normatywnego.
Przykład przepisu derogacyjnego:
art. 99 ustawy z 1999 r. Prawo działalności gospodarczej:
Art. 99. Tracą moc:
dekret z dnia 2 sierpnia 1951 r. o targach i targowiskach
ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej
Odnośnie przepisów określających termin wejścia w życie aktu normatywnego:
Zasadą jest termin 14 dniowy. Poszczególne akty normatywne mogą ten termin określać inaczej.
Czas dzielący dwie daty: opublikowania i wejścia w życie aktu normatywnego określa się mianem vacatio legis (spoczynku prawa). Jest on przeznaczony na zapoznanie się z nowym prawem i na przygotowanie się (np. w sensie techniczno-organizacyjnym) do jego przestrzegania i stosowania.
Art. 243 Konstytucji RP: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia jej ogłoszenia.
Niekiedy ustawa określa brak vacatio legis.
Np. art. 2 ustawy z 18 lipca 1997 r. o zmianie ustawy o stanie wyjątkowym:
Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
Niekiedy ustawodawca wprowadza tak zwane przepisy retroaktywne.
Możliwość taką dopuszcza art. 5 ustawy z 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych:
Art.4
1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy.(…)
Art.5
Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie.
Powinno być to jednak działanie zupełnie wyjątkowe, gdyż jedną z fundamentalnych zasad systemu prawa jest zasada lex retro non agit - (prawo nie działa wstecz), czyli zasada nieretroakcji.
Przykład przepisu retroaktywnego - art. 4 § 1 kk:
Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.
Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania norm prawnych, ale są wyjątki :
Art. 2 ustawy z 1985 r. o zmianie ustawy o zasadach odpłatności za leki i artykuły sanitarne:
Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia i obowiązuje do dnia 31 października 1997 r.
I ostatni element, jeśli chodzi o budowę aktu normatywnego
- podpis (w przypadku ustaw - Prezydenta).
Materia zawarta w akcie normatywnym jest usystematyzowana - mówimy więc o systematyce aktu normatywnego. W zależności od jego obszerności i zakresu regulacji systematyka ta jest mniej lub bardziej skomplikowana. Np. Kodeks karny dzieli się na część ogólną, szczególną i wojskową a każda z części dzieli się na rozdziały.
Kodeks cywilny dzieli się na księgi, księgi na tytuły, tytuły na działy, działy na rozdziały, rozdziały na oddziały.
Klauzule generalne - są to przepisy prawne, w których nie są dokładnie sprecyzowane wszystkie elementy składające się na hipotezę czy dyspozycję normy prawnej, a ocena konkretnego stanu faktycznego jest pozostawiona organom stosującym prawo. Zwykle wyrażają one najbardziej podstawowe zasady danego systemu prawnego, zapewniają normom prawnym dostateczny stopień elastyczności, co z jednej strony ułatwia ich stosowanie, z drugiej zaś zapobiega szybkiemu procesowi starzenia się norm prawnych, które mogą być, dzięki klauzulom generalnym, bez formalnej zmiany nadal stosowane.
Poszczególne klauzule generalne odwołują się np. do zasad współżycia społecznego, społeczno gospodarczego przeznaczenia prawa, względów słuszności, dobrej wiary, należytej staranności i in.
Art. 5 kc: nie można czynić ze swojego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
- Zasady współżycia społecznego
Są to normy społeczne, reguły postępowania ludzkiego, których przestrzeganie jest obowiązkiem obywatelskim i które mają znaczenie ogólne dla wszystkich rodzajów stosunków społecznych.
Uzupełniają one istniejący porządek prawny, gdyż normy prawne często odwołują się do tych zasad.
Przepisy prawa nie określają samych zasad współżycia społecznego. Rozstrzygnięcie, czy w danym wypadku postąpiono zgodnie z tymi zasadami, czy też je naruszono należy do organów stosujących prawo.
Niekiedy naruszenie zasad współżycia społecznego powoduje ujemne skutki prawne.
Np. art. 58 § 2 kc mówi, że czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna.
Niekiedy przepisy korzystają z zasad współżycia społecznego jako kryterium służącego do bliższego sprecyzowania treści stosunku prawnego.
Np. art. 65 § 1 kc: oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których zostało złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.
Zasady współżycia społecznego są tutaj jednym z kryteriów wykładni oświadczenia woli.
- Społeczno gospodarcze przeznaczenie prawa
Ma ogromne znaczenie np. w zakresie wykonywania prawa własności.
Art. 140 kc: w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa (…).
Art. 143 kc: w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią (…).
Art. 211 kc: każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy.
1