ZESTAWIENIE EPOK

LITERACKICH

Antyk

Filozofia

SOKRATES
Zajmował się jedynie sprawami etycznymi, całą zaś przyrodą nie zajmował się wcale. Mówił, ze drzewa niczego nie mogą nauczyć, uczą natomiast ludzie w mieście. I pracował na dwóch polach: na polu etyki oraz logiki, którą uważał za niezbędną dla etyki. Poglądy etyczne Sokratesa dadzą się sformułować w trzech głównych tezach. Pierwsza mówiła, że cnota jest dobrem bezwzględnym. Cnota była standardowym pojęciem Greków, ale rozumiana była ogólnikowo, jako tężyzna życiowa, dzielność, sprawność w spełnianiu zawodowych czynności. Nazywając te zalety "cnotą", dał temu wyrazowi bardziej specjalne, a właściwie zupełnie nowe znaczenie. Wytworzył nowe pojęcie cnoty przez to, że spośród zalet człowieka wyodrębnił specjalnie zalety moralne. Druga głosiła, iż cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Ludzie dlatego często błądzą i działają wbrew własnemu pożytkowi, że nie wiedzą, co jest dobre. Podobnie rozumiał również stosunek dobra do szczęścia: szczęście związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Szczęśliwy jest bowiem ten, kto posiada największe dobra, a największym dobrem jest cnota. Trzecia - cnota jest wiedzą. A zatem wszelkie zło pochodzi z nieświadomości: nikt umyślnie i z świadomością zła nie czyni. I nie może być inaczej: skoro dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście, nie ma powodu, aby ktoś, kto je zna, nie czynił go. Wiedza jest tedy warunkiem dostatecznym cnoty, a mówiąc językiem jaskrawym, jakiego Sokrates używał: jest tym samym, co cnota. "Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe, i być sprawiedliwym". To była definicja: cnota jest wiedzą. Sokrates nie był teoretykiem, lecz wirtuozem metody; nie formułował jej przepisów, lecz przykładem własnym pokazywał, jak ją stosować. Metoda, jaką się posługiwał, była metodą dyskusji, współpracy umysłowej. Składała się z dwóch części, negatywnej i pozytywnej, "elenktycznej" i "maieutycznej": pierwsza uczyła, jak usuwać fałszywe przekonania, druga - jak zdobywać prawdziwe.

PLATONIZM
Platonizm jest idealizmem, czyli teorią głoszącą, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania, obok pierwiastków realnych, które są przemijające, istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. W szczególności platonizm oznacza: ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny, psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jest niższe i zależne od niej; teorii poznania: przekonanie, ze istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona i że wiedza zmysłowa, jako zależna i niepewna, musi jej być podporządkowana; etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne, jako niższe, powinny im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki. Na czele jego filozofii stało pojęcie idei, ale także i pojęcie duszy, i pojęcia dobra. Platon był twórcą idealizmu, spirytualizmu i metafizyki opartej na etycznym podłożu. Także mówił, iż: "Poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można osiągnąć cele idealne, bezwzględne, wieczne" - to sens Platońskiej teorii miłości.

ARYSTOTELIZM
Jest filozofią stworzoną przez Arystotelesa, filozoficzną doktryną środka, unikającą skrajnych rozwiązań, a skłonną do uznania cząstki prawdy, jaka w każdym z nich tkwi. W metafizyce arystotelizm unika zarówno idealizmu jak materializmu, w teorii poznania - zarówno czystego racjonalizmu jak czystego sensualizmu, w etyce - zarówno moralizmu jak hedonizmu. metafizyce jest twierdzeniem, że nie ma innych substancji niż materialne, ale że osnową substancyj stanowi idealna ich istota; że substancje są jednostkowe, ale istota ich jest ogólna. teorii poznania jest twierdzeniem, że pochodzenie poznania jest empiryczne, ale że wyniki jego są racjonalne. Empiryczną drogą znajdować racjonalną wiedzę. etyce jest stwierdzeniem, że najwyższym dobrem jest nie cnota, lecz szczęście, ale że osnową szczęścia stanowi nie doznawanie przyjemności, lecz działalność godna człowieka, rozumna i cnotliwa. Przez cnotę dochodzić do szczęścia. Wprowadza nowe pojęcie Boga jako pierwszej przyczyny świata i nowe ujęcie duszy jako formy ciała organicznego; nową teorię rozumu, rozdzielonego na czynny i bierny.

EPIKUREIZM
Twórcą był Epikur, założyciel własnej szkoły w Atenach, zwanej "Ogrodem Epikura". To kierunek bardzo atrakcyjny, bowiem głosił, iż aby być szczęśliwym, należy wierzyć świadectwu zmysłów, nie uznawać sił ponadnaturalnych i dążyć do przyjemności. Jedynym dobrem jest przyjemność. Życie wśród przyjaciół i zgodnie z prawami natury, uporządkowanie, z dala od wojen i polityki, bez lęku przed śmiercią - oto życie szczęśliwe. Należy korzystać z radości, bo życie jest jedno. Śmierć niesie kres ciała i duszy. Nie znaczy to, że trzeba zaspokajać wszelkie pragnienia - umiar i rozum są tu wyznacznikami postępowania. Dopiero późniejsi "epikurejczycy" zaczęli głosić dążenie do pełnego używania życia, uciech, rozpusty i hedonizmu.

STOICYZM
Twórcą jest Zenon z Kitton. Jest to system filozoficzny, który zaleca zachowanie równowagi duchowej i wyzbycia się wszelkich namiętności: zarówno wszelkiej radości jak i rozpaczy spowodowanej nieszczęściem. Spokój wobec jakichkolwiek zdarzeń losu, życie zgodne z natura, hart ducha, "dzielność życia" - oto przepis na szczęśliwe życie.

Autor i tytuł

MITOLOGIA

MIT KOSMOGONICZNY
Wyjaśnia ,jak powstała ziemia z Chaosu, jak pierwsi bogowie (Gaja i Uranos) dają początek dalszym bogom, a ci dzielą między siebie władzę, rywalizują, niszczą się, aż nastaje Zeus, Hades i Posejdon. Ponieważ mamy do czynienia z politeizmem jest ich cały zastęp: Atena - bogini wojny, Afrodyta - bogini miłości, Eris - bogini kłótni, niezgody, Artemida - bogini łowów, Ares - bóg wojny, Hefajstos - kulawy opiekun rzemiosła.

MIT PROMETEJSKI
Opiewa dzieje Prometeusza, który ukochał ludzkość - stworzył człowieka z gliny i łez - i ukradł ogień z Olimpu. Ukarano go - został przykuty do skał Kaukazu i tam zgłodniały sęp wyjadał mu wciąż odrastającą wątrobę. Prometeusz po dziś dzień symbolizuje postawę poświęcenia dla ludzkości oraz buntu jednostki przeciw władzy.

MIT IKARYJSKI O Dedalu i Ikarze.
Dedal konstruktor skrzydeł doleciał do brzegów morza, natomiast jego syn Ikar zbyt zbliżył się do słońca, które stopiło wosk skrzydeł, po czym spadł i utonął. Mit ten obrazuje odwieczną ludzką dążność do lotu ku słońcu, do marzeń ponad rozsądek, do ryzyka dla spełnienia swych ideałów.

MIT SYZYFA
Króla gaduły i spryciarza, który nieraz przechytrzył bogów, za co w końcu został skazany na ciągłe wtaczanie głazu pod górę - jak wiadomo, gdy buł już u szczytu spadał w dół, i znów, i znów ... Oto obraz uciążliwej, bezowocnej pracy, wysiłku ogromnego i bezskutecznego.

EPOS

HOMER
"Iliada"
Opiewa czterdzieści dni z ostatniego, dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków. U źródła wojny tkwi intryga bogini Eris, która wymyśliła "jabłko dla najpiękniejszej" - a Parys przyznał je Afrodycie. Ta w zamian obdarowała go miłością najpiękniejszej kobiety - Heleny. Parys porywa Helenę do Troi. Mąż Heleny zbiera posiłki i atakuje miasto. "Iliada" przybliża zdarzenia ostatniego roku: gniew i odejście Achillesa po odebraniu branki Bryzeidy, powrót na wieść o śmierci przyjaciela Patroklesa, pojedynek z Hektorem - zabójcą Patroklesa, a synem króla Troi - zbezczeszczenie zwłok Hektora, oddanie ich Priamowi, pogrzeb.

"Odyseja"
Opowiada o tułaczce Odyseusza, który wraca do domu, do Itaki po zakończeniu wojny trojańskiej. Wraca po dziesięciu latach - przeżywa liczne i niezwykłe przygody. Np.: spotkanie z jednookim cyklopem, wizyta u nimfy Kirke, która poczęstowała gości ziołami zapomnienia, zejście do Hadesu - krainy zmarłych, podróż przy niebezpiecznym, choć pięknym śpiewie Syren, przepłynięcie między Scyllą a Charybdą - potworami morskimi, 7 lat u nimfy Kalipso, spotkanie z królewną Nauzykaą, powrót do Itaki - do żony Penelopy symbolu wierności i przemyślności kobiecej. "Odyseja" zawiera wszystko: zdradę, namiętność, poszukiwanie drogi życia, wierność, walkę siły z podstępami i przebiegłością, strach i odwagę człowieka. Odyseusz pozostał symbolem bohatera działającego przebiegłością i fortelami.

DRAMAT

SOFOKLES "Antygona"
Córa Labdakidów została obdarzona tak samo nieszczęśliwym losem jak cały ród. Podjęła się jednak czynu, którego sława przetrwała tysiąclecia: w imię miłości i w imię prawa jednostki do sprzeciwu - przeciwstawiła się władzy. To postawa i problem - istniejące w każdej epoce i w każdym ustroju zbudowanym przez ludzi. Dylemat, bo władza - tu uosabiana przez Kreona - też ma swoje argumenty - obrony racji stanu, ustanowionego prawa autorytetu... Problem wciąż żywy czy to w relacji król - poddani, prezydent - społeczeństwo czy dyrektor - pracownicy. Chór zachowuje prawie do końca bezstronność w tym sporze, w którym mimo samobójstwa Antygony, przegrywa Kreon, który swój błąd zrozumiał zbyt późno.

LIRYKA

TYRTAJOS
Imię poety przeszło do historii jako symbol poety bojownika. Elegie patriotyczne Tyrtajosa zagrzewały Spartan do walk zaborczych z Meseńczykami. Od jego imienia wywodzi się termin tyrteizm , inaczej poezja tyrtejska, czyli poezja patriotyczna zagrzewająca do walki, w naszej kulturze - w obronie niepodległości. Swoją patriotyczną postawę wyraźnie zasygnalizował w wierszu "Rzecz to piękna", poprzez słowa: "Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu, Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny"

SAFONA
Największa poetka starożytnej Grecji, żyła na wyspie Lesbos, skupiała wokół siebie grono dziewcząt, zajmując się ich wychowaniem i wykształceniem muzycznym. Z bogatej twórczości poetki, obejmującej pieśni weselne, hymny, modlitwy, pieśni miłosne, zachowało się w całości kilka fragmentów. Cenili jej talent starożytni: o Homerze mówiono krótko: "poeta", o Safonie - "poetka". Autorka : "Pogardy dla nie znającej poezji".

ANAKREONT
Piewca wina i miłości, związany ściśle z życiem dworskim władców. Wdzięczna poezja Anakreonta znalazła wielu naśladowców; postawa żartobliwego dystansu, konwencjonalnej gry miłosnej, flirtu, charakterystyczne obrazy i motywy, np. topos miłości - walka z Erosem na pięści lub Eros rzucający kolorową piłką w przyszłego amanta. Wszystkie te elementy złożyły się później na gatunek nazwany od imienia poety anakreontykiem.

SYMONIDES
Autor pieśni chóralnych, uprawiał różne gatunki liryczne; znany jest jako piewca władców i uroczystości dworskich. Starożytni cenili go za umiejętność wzbudzania litości i szlachetny patos. Jest autorem licznych epigramatów m.in. słynnego epigramatu na cześć bohaterów poległych pod Termopilami.

HORACY
Wielki poeta rzymski, stworzył m.in. "Carmina", czyli Pieśni (Ody), na które wzorowały się całe pokolenia. Horacy propagował epikureizm, czyli słynne carpe diem - chwytaj dzień, a także ideę umiaru, złotego środka (aurea mediocritas). To on rozpropagował mit nieśmiertelnego poety, nieśmiertelnego dzięki swojej sławie.

Horacemu przypisuje się słowa: "Dulce et decorum est pro patria mori" (słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę) oraz Nil desperandum! (nie trać nadziei!)

Gatunek

MIT
Mit nie jest gatunkiem literackim!!! Jest natomiast opowieścią, która przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mit nazywa emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym. Ważną rolę grają tutaj metafory, alegorie i symbole. Mit nie wyraża treści wprost, często przekazuje ja poprzez różnie zbudowany obraz, np. alegoryczny charakter ma opowieść o Demeter i Korze obrazująca przemienność pór roku etc.
EPOS
Inaczej epopeja, to główny gatunek epicki wykształcony w starożytności, który później zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator - wszechwiedzący i obiektywny - ujawnia się w inwokacji, całość zaś przedstawia z epickim dystansem. Styl epopei jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterskich, obfituje ona w realistyczne, drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji.
ANAKREONTYK
Krótki utwór o tematyce miłosnej. Sytuacja liryczna to: biesiada, wino, kochanek, muzyka, śpiew, Eros etc.
GRECY STOSOWALI DWA TERMINY DO OKREŚLENIA POEZJI LIRYCZNEJ.
MELIKA Od melos - człon, fraza, śpiew. Melika akcentuje zatem pieśniowy charakter utworów lirycznych, nazwa LIRYKA przypomina o ich związku z muzyką. Lirycy greccy wykształcili różne miary wierszowe i różne strofy, których geneza wiąże się z rytmem tańca w pieśniach chóralnych. Odnotujmy tylko strofę saficką, chętnie stosowaną przez poetów polskich: obejmuje ona trzy wersy 11-zgłoskowe i jeden wers 5-zgłoskowy.

Gatunki poezji melicznej ujawniają okoliczności powstania danej pieśni lub sytuację wykonania. W poezji adresowanej do bogów ukształtowały się:
HYMN - pieśń pochwalna,
PROZODION - pieśń procesyjna,
PEAN - wywodzi się z krzyków rytualnych, w tym przypadku krzyk na cześć Apollina,
DYTYRAMB - wywodzi się z krzyków rytualnych, w tym przypadku na cześć Dionizosa. Z niego z czasem wykształciła się tragedia grecka.
Adresowane do ludzi: SKOLION - pieśń biesiadna wykonywana przez uczestników przekazujących sobie kolejno gałązkę mirtu, EROTIKON - pieśń miłosna, EPITHALAMION - pieśń weselna, serenada wykonywana u drzwi sypialni nowożeńców,
TREN - pieśń żałobna.
NAJWYŻEJ CENIONYM GATUNKIEM LITERACKIM BYŁA TRAGEDIA
Bohaterowie tragedii znajdują się w trudnej sytuacji, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi: losem, prawami historii, ślepymi prawami natury.

O sytuacji bohaterów w literaturze greckiej decydowało przeznaczenie, los, fatum. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny, który polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posuniecie bohatera zbliża go do katastrofy. Mamy też do czynienia z ironią tragiczną, czyli przeciwieństwo między samoświadomością bohatera a jego rzeczywistością. Jednak podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest katharsis; dzieło antyczne miało celowo oddziaływać na reakcje i przeżycia odbiorców. Na kompozycję tragedii składało się: Prolog - wejście aktorów, Parodos - wejście chóru, Epeisodion - mówią aktorzy, Stasimon - komentarz chóru, Epeisodion - od 3-5, Stasimon - od 3-5 , Exodos - ostatnia pieśń i wyjście chóru. Z tragedii greckiej wywodzi się pojecie tragizmu. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Polega na tym, iż bohater niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę - śmierć lub klęskę.
EPIGRAMAT
Gatunek ten wywodzi się z napisów rytych na posągach, nagrobkach. Dążył on ku dowcipnej, zaskakującej puencie.
CARMINA
Inaczej pieśń. W poezji greckiej związane były z muzyką, zaś w twórczości Horacego są już samodzielną forma literacką, zwarta stylistycznie, wyrażającą różnorodne treści.
BAJKA (patrz: oświecenie)
POEMAT HEROIKOMICZNY (patrz: oświecenie)

Motywy

ARKADIA
Beatus ille qui procul negotiis Horacego
AUREA MEDIOCRITAS Quid dedicatum...
NON OMNIS MORIAR Exegi monumentum... Pogarda dla nie znającej poezji
DULCE ET DECORUM EST PRO PATRIA MORI - czyli: słodko i zaszczytnie umrzeć jest za ojczyznę.
Definicja patriotyzmu: Rzecz to piękna.
NIL DESPERANDUM Antygona, Exegi monumentum
NON USITATA
Dumne wyznanie Horacego, który jest świadom swej wartości. Porównuje swoją twórczość do ikaryjskich lotów, przywołując symbol łabędzia. Wyraża wiarę, że jego twórczość będzie powszechnie znana i żyć będzie wiecznie.
AUTOTEMATYZM Exegi monumentum...
AXIS MUNDI
Dla Greków środkiem ziemi była świątynia Apollina w Delfach.
HOMO VIATOR, BEZDOMNOŚĆ Odyseja
BUNT Iliada, Mit o Prometeuszu
CIERPIENIE Iliada, Mit o Demeter i Korze
DOM Odyseja
HISTORIA
Historia ludzi i bogów uzależniona jest od odwiecznej Mojry, przeznaczenia, przed którym nie ma ucieczki.

LABIRYNT
Labirynt kreteński to olbrzymi pałac, składający się z takiej gmatwaniny komnat i korytarzy, iż tylko jego budowniczy - Dedal mógł w nim odnaleźć drogę.
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNYRzecz to piękna
PODRÓŻ Odyseja
SĄD - PROCES Antygona, Iliada
THEATRUM MUNDI Iliada
WINA I ODPOWIEDZIALNOŚĆ Mit prometejski
WŁADZA Antygona, Iliada, Odyseja

Biblia

Księgi biblijne

KSIĘGA RODZAJU (GENESIS)
Jest pierwszą z Pięcioksięgu. Zawiera kosmogonię biblijną, czyli opis stworzenia świata i człowieka, historię Adama i Ewy, Kaina i Abla. W tej księdze mieści się podanie o arce Noego i o wieży Babel, o Sodomie i Gomorze oraz o dziejach Jakuba i jego syna Józefa.

KSIĘGA WYJŚCIA (EXODUS)
Opowiada o Mojżeszu, o plagach egipskich, wyjściu z Egiptu i wędrówce Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Tu właśnie miał miejsce cud manny z nieba, przejście przez Morze Czerwone etc. Najważniejszy punkt zdarzeń - moment, gdy Bóg wręczył Mojżeszowi Dekalog na górze Synaj.

KSIĘGA HIOBA
Oryginalne i wysokie artystycznie dzieło, opowiadające historię Hioba - symbol męczeństwa i niezłomnej wiary. Pytanie, wokół którego krążą dociekania księgi brzmi: dlaczego człowiek niewinny także cierpi? Czy bezgrzeszność i prawość nie są gwarancją szczęścia? Nie - bowiem nie znamy wyroków boskich, lecz warto być niewinnym i prawym - to gwarantuje dotkniętemu człowiekowi spokój w cierpieniu.

KSIĘGA KOHELETA
Słynna ze względu na swój filozoficzny wymiar i przestawienie człowieka oraz wartości ziemskich, jako "marności nad marnościami". Życie jest tylko "gonieniem za wiatrem", a wszystko "powstało z prochu i do prochu powraca".

PRZYPOWIEŚCI Z NOWEGO TESTAMENTU
Przekazują głębokie prawdy o człowieku lub pouczenia za pomocą prostych fabuł - ilustracji. I tak przypowieść "O siewcy" wskazuje wagę "żyznej gleby" na którą pada ziarno nauki, jej skutki zależą nie tylko od rodzaju ziarna lub nauczyciela. "O synu marnotrawnym" - daje pewność, że Bóg kocha nawet tych, którzy odeszli od wiary, lecz powrócili.

APOKALIPSA ŚW. JANA
Ważne proroctwo, objawienie losów świata, które zamyka Biblię. Pełna jest znaków i tajemniczych symboli; przestrzega ludzkość, prezentuje walkę dobra ze złem, chaos, wreszcie powrót ładu. Stała się inspiracją wszystkich pokoleń późniejszych twórców. Najsłynniejsze symbole Apokalipsy to m.in. czterech jeźdźców, cztery zwierzęta, bestia- Antychryst, smok walczący z kobietą odzianą w słońce, cyfra siedem etc.

Gatunek

PODANIE
LEGENDA
DIALOG
PSALMY
- błagalne, dziękczynne, pochwalne, królewskie, patriotyczno - religijne i mądrościowe. Są to hebrajskie pieśni łączące cechy hymnu i modlitwy.
PIEŚŃ
MIT
KAZANIE
MODLITWA
LIST
PRZYPOWIEŚĆ
To utwory, które na prostych fabułach pokazują głębsze treści dotyczące człowieka. Opowiadane zdarzenia są tylko pretekstem, ilustracją do prawd egzystencjalnych.
AFORYZMY
PROROCTWO - APOKALIPSA
Wizja losów i końca świata, sądu ostatecznego. Cechuje je tajemnicza symbolika przekazu.
POEMAT
NOWELA

Motyw

ANIOŁY
APOKALIPSA
ARKADIA
AXIS MUNDI
BUNT
CIERPIENIE
DRZEWO
GÓRA
MIASTO
NADZIEJA
WIARA
MIŁOŚĆ
NIEŚMIERTELNOŚĆ
OJCIEC
PODRÓŻ
PRZEMIJANIE
RODZINA
PROCES
SYN
SZATAN
ŚMIERĆ
TEATR MUNDI
WINA I ODPOWIEDZIALNOŚĆ
ZAZDROŚĆ
VANITAS VANITATUM

Średniowiecze

Filozofia

AUGUSTYNIZM
Twórcą był św. Augustyn, biskup Hippony, filozof chrześcijański, który w ogromny stopniu wpłynął na rozwój średniowiecznej filozofii i teologii. Augustyn świadomie nawiązywał do Platona. Platońską koncepcję dualizmu świata - podziału na to, co idealne, i to, co realne - dostosował do chrześcijaństwa. Powiedzieć można, że platońskiemu światu idealnemu odpowiada u Augustyna rzeczywistość Boga. Człowiek także jest dwoisty. Składa się z substancji materialnej - zniszczalnego, łączącego go z niedoskonałym światem realnym ciała, oraz z niematerialnej duszy, zawierającej w sobie pierwiastek idealny, Boży. Prawdziwe poznanie dotyczy jedynie świata idealnego, którego centrum i ukoronowaniem jest Bóg. Sami jesteśmy w stanie poznać Go tylko częściowo, dzięki "sercu" i zmysłom. Prawdy najwyższe może zesłać tylko Bóg - dzięki swej łasce, w formie nagłego oświecenia, czyli iluminacji. Natomiast zło pochodzi od świata materialnego i ludzi. Dobro - wyłącznie od Boga. Od Niego też zależy, czy człowiek dostąpi łaski - zostanie predestynowany, czyli przeznaczony do zbawienia, czy też nie. Etyczność postępowań nie zależy więc tylko od człowieka, więc ośrodkiem porządku świata jest Bóg. Pogląd taki nazywamy teocentryzmem.

TOMIZM
Tomasz z Akwinu, działający we Francji trzynastowieczny filozof i teolog, radykalnie oddzielił rozum - jako źródło wiedzy, od objawienia - jako źródło wiary, ostro przeciwstawiając się Augustynowi. W przeciwieństwie do niego uznał także, że Boga można poznawać drogą nie tylko duchową, ale także rozumową. Przeprowadził nawet racjonalistyczne dowody na istnienie Boga, dziś co prawda nie przekonywujące. Dokonał adaptacji systemu Arystotelesa na potrzeby chrześcijaństwa. Przeprowadził serię klasyfikacji, dzieląc byty na różne typy, układające się w drabinę stałej podległości. Człowiek znajduje się na tej drabinie nad światem materialnym, gdyż ma duszę, ale niżej niż anioły. W związku z tym świat jest więc doskonale uporządkowaną, zaplanowaną, hierarchiczną strukturą, w której wszystko ma swoje miejsce. Stąd jedno z określeń tomizmu : filozofia harmonijna. Harmonią tą Tomasz tłumaczył nawet nierówności społeczne - one też miały należeć do Boskiego planu. Jednostka ma więc z pokorą wypełniać swoje powołanie, bo jest tylko elementem Boskiej struktury.

SCHOLASTYKA
Tomizm stał się podstawą scholastyki, czyli filozofii opracowanej na potrzeby nauki szkolnej. Jej głównym zadaniem było wyjaśnianie chrześcijańskich prawd wiary za pomocą narzędzi rozumowych i przez cytowanie uznanych filozofów. Po jakimś czasie stało się to jednak zajęciem dość jałowym. W związku z tym scholastyką nazywa się dzisiaj rozumowanie skostniałe i poświęcone wydumanym problemom, chociaż zawdzięczamy jej wiele odkryć na polu logiki.

FRANCISZKANIZM
Twórcą był święty Franciszek z Asyżu ( 1182-1226 ). Była to filozofia odnowy moralnej, według której wiara jest radosna, prosta, wywodząca się z miłości do świata i wszystkich istot żywych. Głosiła zasady ubóstwa i miłosierdzia, natomiast Bóg był przyjacielem człowieka.

Autor i tytuł

"Bogurodzica"
Najstarsza pieśń religijna, modlitwa, pieśń rycerstwa i najdawniejszy hymn narodowy. Pojawia się tu czworo bohaterów: Matka Boska, Jan Chrzciciel, Chrystus i Bóg ( Jego obecność zostaje wprowadzona w chwili nazwania Chrystusa Bożycem, czyli Synem Boga). Tytułowa bohaterka została tak wywyższona, że staje się tu niemal równa Bogu. Autor nazywa ją nie tylko Bogurodzicą i dziewicą, ale również "Bogiem sławieną" i "zwoleną", czyli wybraną. Autor tekstu koresponduje z plastycznymi ujęciami motywu deesis, dlatego też umieścił w swoim utworze postać Jana Chrzciciela. Zostaje on jednak potraktowany zupełnie inaczej niż Maryja: pojawia się tylko jako orędownik proszących. Łaski, o które proszą wierni, to doskonała ilustracja średniowiecznej filozofii życiowej. Pragną szczęśliwego i dostatniego życia na ziemi ("zbożny pobyt") a po śmierci chcą się dostać do nieba. Jest także utworem o kunsztownej kompozycji - arcydzieło polskiej literatury.

"Lament świętokrzyski"
Występuje też pod tytułem "Plankt świętokrzyski". Ważny utwór literatury polskiej i zabytek polszczyzny XV wieku. Wiersz, który w niezwykły sposób przedstawia ludzki wymiar bólu. Matka Boska nie występuje tu w roli wybranej matki Boga, lecz utożsamia się z matkami ludzi, rozpaczającymi nad męką swoich dzieci. Jest przykładem ludzkiego, a nie Boskiego doświadczenia, które zostało przedstawione w sposób realistyczny.

"Legenda o świętym Aleksym"
Zbudowana jest zgodnie ze schematem klasycznego żywotu świętego (prolog, opis narodzin, cudowne dzieciństwo, małżeństwo; często ślub czystości rozdanie majątku i ucieczka z domu, prześladowania, cuda czynione za życia). Utwór prezentuje parenetyczny wzorzec ascety, dlatego też świętemu Aleksemu można przypisać następujące cechy: pobożność, dążność do ubóstwa, umartwiania ciała, poświęcenie myśli Bogu, pragnienie rezygnacji z dóbr doczesnych i medytacji. Zatem postawa, którą wybiera święty Aleksy, to swoista realizacja filozofii świętego Augustyna.

"Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
Utwór jest literacką realizacją modnego w plastyce i literaturze wieków średnich motywu tańca śmierci (danse macabre). Śmierć zostaje tu przedstawiona wręcz naturalistyczne. Jej wypowiedź ma wymiar dydaktyczny, gdyż śmierć potrafi wytknąć wszystkim wady i grzechy, ale przyznaje, że człowiek prawy nie musi się jej obawiać. Utwór podejmuje temat przemijalności ludzkiego istnienia, a także obrazuje hierarchię ówczesnych ludzi, ukazując tym samym zrównanie (egalitaryzm ) wszystkich, niezależnie od stanu wobec śmierci.

"O zachowaniu się przy stole"
Autorem tekstu jest niejaki Słota lub Złota, który pochodził z zaściankowej szlachty z Gosławic. To pierwszy polski tekst na temat savoir-vivre'u. Autor bowiem poucza damy i rycerzy, jak winni zachowywać się przy stole, dlatego też utwór ten należy do parenetyki biesiadnej.

"Dzieje Tristana i Izoldy"
Uniwersalna wymowa utworu polega na tym, iż podejmuje on odwieczny temat namiętnej miłości, na drodze której stoją przeszkody. Wierność królowi, bezsilność wobec własnego losu, próby zwalczenia uczucia, tęsknota, w końcu bezsens, a nawet niemożność życia bez ukochanej osoby - zostały przedstawione z niezwykłą siłą.

F. Villon "Wielki testament"
Jest wyrazem myśli późnego średniowiecza :refleksją o przemijaniu i żalem za utraconym życiem.

Gatunek

APOKRYF
To opowieść łącząca wątki biblijne z legendą, baśnią, nie umieszczona w kanonie biblijnym. Najsłynniejszym polskim apokryfem jest Rozmyślanie przemyskie.
MORALITET
To pouczający dramat religijny, w którym bohater, reprezentant ludzkości, po prostu człowiek, przemierza drogę życia, wybiera dobro lub zło etc. Np. legenda o świętym Aleksym.
PARENEZA
To pouczający, moralizatorski utwór. Np. O zachowaniu się przy stole.
PLANKT
To płacz, opłakiwanie, lament, pieśń żałobna. Np.. Lament świętokrzyski.
WIERSZ ŚREDNIOWIECZY
Inaczej wiersz zdaniowo - rymowy, w którym nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach. Wers pokrywał się ze zdaniem lub członem zdania, a rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej. Doskonałym przykładem jest wiersz: "Bogurodzica".
EPOS RYCERSKI
Cechy eposu na przykładzie Pieśni o Rolandzie: epickość, rozlewność opisów, sceny batalistyczne; Heroiczne, wyidealizowane postacie Rolanda i Karola Wielkiego. W eposie homeryckim bogowie ingerowali w tok zdarzeń, w rycerskim są obecni: bóg i aniołowie. Podniosły styl, patos w kreacji postaci i scen należą do cech obu typów eposu.
KRONIKA
Chronologiczny zapis wydarzeń politycznych, społeczno-obyczajowych, podany z komentarzem autorskim. Inaczej mówiąc - utwór dziejopisarski. Do wielkich twórców tego gatunku należą: Gall Anonim, Wincent Kadłubek, Janek z Czarnkowa, Jan Długosz.

Motyw

DEESIS - PROŚBA
Motyw malarski przedstawiający na obrazach centralnie usytuowanego Chrystusa, a po obu Jego stronach Matkę Boską i Jana Chrzciciela. Np. Bogurodzica
TOPOS PORZUCENIA DOMU RODZINNEGO
- rezygnacji z wielkiego dziedzictwa, tułaczka. To dość częsty motyw hagiografii, czego przykładem może być: Legenda o świętym Aleksym MOTYW ŚLUBOWANIA CZYSTOŚCI - Legenda o świętym Aleksym
MOTYW SKRAJNEJ ASCEZY, CIERPIEŃ CIAŁA DOZNAWANYCH PRZEZ POKUTNIKA - Legenda o świętym Aleksym
MOTYW CUDOWNYCH ZDARZEŃ PO ŚMIERCI BOHATERA - Legenda o świętym Aleksym
DANSE MACABRE - inaczej: taniec śmierci. W sztukach plastycznych i literaturze średniowiecza, motyw tanecznego korowodu ludzi wszystkich stanów prowadzonego przez Śmierć. Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmierciąˇ
STABAT MATER DOLOROSA - Lament świętokrzyski

Renesans

Filozofia

HUMANIZM
Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu, którego poglądy stanowią sumę humanistycznej filozofii. Erazmowe ujęcie humanizmu można najlepiej przedstawić za pomocą kilku pojęć:

ANTROPOCENTRYZM - człowiek i ludzkie sprawy są w centrum zainteresowań myśliciela ("Pieśni" Jana Kochanowskigo).

INDYWIDUALIZM - każdy człowiek jest uznany za dobro niepowtarzalne i odrębne. Erazm wprowadza w ten sposób na nowo do filozofii zapomniane nieco w czasach myślenia uniwersalistycznego pojęcie jednostki.

TOLERANCJA - prawem człowieka jest dochodzenie samemu do prawdy, nie wolno narzucać mu wbrew jego woli żadnych gotowych rozwiązań.

RACJONALIZM - prawdy należy szukać na drodze rozumowej, bo tylko rozum jest wystarczającym narzędziem poznania.

IRENIZM - renesansowa forma pacyfizmu, wyklucza siłowe rozwiązania sporów jako niezgodne z rozumem.

DOKTRYNA PREDESTYNACJI
Naukę o predestynacji propagował w XVI wieku kalwinizm. Opiera się ona na przekonaniu, że konkretny człowiek już w momencie narodzin jest przeznaczony (predestynowany) przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia, które zależą tylko od Jego łaski bądź niełaski. Nie jest to myśl zupełnie nowa. Podobne poglądy można znaleźć u świętego Augustyna. I tak jak w przypadku jego filozofii, tak i teraz można zastanawiać się nad swoistą paradoksalnością doktryny o predestynacji. Paradoks ten w uproszczeniu wygląda mniej więcej tak. Skoro i tak od początku postanowione jest, czy pójdę do nieba, czy do piekła - to nie jest ważne, jak będę żył. I na odwrót: skoro może być postanowione, ze jednak pójdę do piekła - oznacza to, że najszczersze i najlepsze chęci i życie w zgodzie z sumieniem nie mają sensu. "Fraszki" i "Pieśni" Jana Kochanowskiego

MAKIAWELIZM
Machiavelli - twórca makiawelizmu, zajmował się filozofią polityczną. W traktacie Książe przedstawił swoją koncepcję nowoczesnego państwa. Każde państwo istnieje, jego zdaniem, po to, by stać się potęgą, która zapewni swoim mieszkańcom jak najlepsze życie. Aby to osiągnąć, władca nie może mieć skrupułów. Przytaczając przykłady z historii Rzymu i czyniąc aluzje do współczesnych wydarzeń politycznych, Machiavelli wykazał, że w polityce zdecydowanie najskuteczniejsza jest gra nieczysta. W bitwie nieuczciwy fortel przynosi znacznie większe korzyści niż otwarty szturm. Podobnie jego zdaniem, jest w polityce. Tym bardziej że, jak twierdził florencki filozof, natura człowieka jest dość parszywa. Najsilniejsze ludzkie cechy to: obłuda, fałszywość, niewdzięczność i nielojalność .A zatem takich poddanych ma władca. Naiwnością z jego strony byłoby więc okazywać im szlachetność i pobłażliwość, albowiem zdaniem Machiavellego, to najprostsza droga do sytuacji, w której poddani wbiją władcy nóż w plecy. Prócz tej ponurej wizji zawdzięczamy mu sformułowanie pojęcia państwa w takim znaczeniu, w jakim używamy go dziś.

Autor i tytuł

G. BOCCACIO: "Dekameron"
To zbiór stu nowel opowiadanych w dziesięć dni przez dziesięć osób, które uciekły z miasta przed szalejącą zarazą. Zamknięci w podmiejskiej willi umilają sobie czas opowieściami utrzymanymi całkowicie w renesansowym duchu. Dominuje tu humor, pochwała sprytu, dążenie do szczęścia i przyjemności. Nowele opowiadają o miłości duchowej i zmysłowej, zdobywaniu kochanek, zdradach małżeńskich, ekscesach duchowych etc.

F. PETRARKA: "Sonety do Laury"
Poprzez ten utwór Francesco ustalił wzorzec pisania o miłości, a zarazem rozpropagował gatunek sonetu. Zawdzięczamy mu zestaw metafor: żar uczuć, płomienie miłości, miłość jak śmierć; paradoksy zbudowane na przeciwstawieniu cierpień i radości, bólu i słodyczy, które niesie to uczucie.

W. SZEKSPIR: "Makbet"
Tragedia obrazująca ludzką ambicję, niszczącą żądzę władzy, zawiera odwieczny morał, że nie można zbudować nic trwałego na przemocy i krzywdzie oraz, że zło rodzi kolejne zło. Dowodzą tego dzieje Makbeta, szkockiego wodza, który uwierzył przepowiedniom czarownic, iż będzie królem. Uwierzył do tego stopnia, że dokonał królobójstwa, a potem kolejnych morderstw. Do działania zachęca go Lady Makbet - przykład kobiety demonicznej (femme fatale). Oboje małżonkowie przechodzą przemianę i także oboje giną.

MIKOŁAJ REJ: "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem"
Rej porusza kwestie polityczne, religijne, obyczajowe i społeczne. Dzięki krytyce hazardu, obżarstwa, przesady w strojach rozrzutnej szlachty, dzięki postawionemu duchownym zarzutowi, iż zaniedbują obowiązki, a na "ołtarzu jajca liczą" poznajemy realia szesnastowiecznej Polski.

MIKOŁAJ REJ: "Żywot człowieka poczciwego"
Przykład utworu parenetycznego, gdyż Rej prawi, jak wychowywać młodzież szlachecką, jak żyć i gospodarować w wieku dojrzałym-jak być poczciwym ziemianinem. Prócz tego, że daje obraz obyczajów, zawiera pouczenia oraz wizerunek "człowieka poczciwego". Rej rysuje cztery okresy ludzkiej egzystencji, taj jak cztery są pory roku.

JAN KOCHANOWSKI: Fraszki
Poeta wyraża w nich swój renesansowy światopogląd. Uważał, że życie każdego człowieka zależne jest od kapryśnej fortuny i opatrzności Bożej. Natomiast życie ludzkie jest nietrwałe i niepewne, dlatego też we fraszkach głosi umiejętność korzystania z radości życia; jeżeli nam się to uda to zachowamy równowagę duchową. Bóg zaś jest reżyserem sztuki , która jest życiem, a aktorem jest każdy z nas. Kochanowski wręcz stwierdza, iż każdy człowiek jest zwykłą marionetką w rękach Boga.

Pieśni
Człowiek został przedstawiony w duchu epoki. Był to człowiek, który cieszył się życiem, skupiony był na teraźniejszości, a lekceważył przyszłość. Natomiast Bóg jest budowniczym natury, pod skrzydłami którego chroni się człowiek. Bo On jest dobry i miłosierny. W Pieśniach poeta wyznaje zasadę "złotego środka".

Treny
Są wyrazem upadku światopoglądu poety. Bóg nie jest dobry, gdyż Jego wyroki okazują się wręcz niesprawiedliwe. Bóg przestaje być przyjacielem człowieka i jawi się jako potężna, niezrozumiała, groźna siła, miotająca ludzkim losem. Ostatecznie jednak w ostatnich wierszach cyklu poeta godzi się, rzec można, z Bogiem. Obraz świata także ulega zmąceniu. Wartością pozostaje życie rodzinne, ale nie jest już ono źródłem pełnej radości. Staje się także źródłem smutków.

"Odprawa posłów greckich"
Jeśli chodzi o budowę utworu, to Kochanowski pozostaje wierny wzorcom tragedii antycznej, ale niezupełnie. W budowie odstępstwem od antycznego wzorca jest rezygnacja z parodosu i exodosu, a także poeta rezygnuje z wprowadzenia do swojego utworu Fatum, rozumianego jako przekleństwo lub wola bogów, które całkowicie determinuje postępowanie ludzi. Tutaj bohaterowie tragedii przestają być tylko bezwolnymi marionetkami realizującymi zapadłe na górze wyroki, lecz stają się ludźmi samodzielnie kształtującymi swój los, odpowiedzialnymi za swój los. Poeta zwraca szczególną uwagę na fakt, iż piętnowana tu prywata zawsze doprowadza do zguby.

ŁUKASZ GÓRNICKI: "Dworzanin polski"
Przedstawia w nim wzór dworzanina, który ma odpowiednie maniery: przestrzega dworskiej etykiety, włada językami obcymi, kształcił się za granicą i zna się na poezji i historii, dba o piękno mowy, zna się na muzyce, szczyci się swym szlachectwem, dba o dobre imię, jest taktowny, dowcipny, cieszy się sprawnością fizyczną, jest pełen wdzięku, naturalny i zaprawiony w rzemiośle rycerskim

Gatunek

NOWELA
Zwięzły utwór narracyjny. Pisany prozą o wyraziście zarysowanej akcji i prostej, zazwyczaj jednowątkowej fabule. Dekameron
TRAGEDIA
W porównaniu z klasyczną brak jest tutaj wyraźnie zarysowanego konfliktu tragicznego. Odprawa posłów greckich
PIEŚŃ
Pieśni Jana Kochanowskiego
ANAKREONTYK
Pieśń XX z Ksiąg pierwszych
EPIGRAMAT
Odmianą epigramatu jest fraszka. Nazwę fraszka - z włoskiego: gałązka - wprowadził do polszczyzny Jan Kochanowski. Fraszki
SIELANKA
Żeńcy, Pieśń świętojańska o Sobótce - J. Kochanowski
ELEGIA
Od czasu renesansu elegia to utwór o treści poważnej, refleksyjnej, będący smutnym rozpamiętywaniem lub skargą, dotyczący spraw osobistych. Elegia o sobie samym do potomności K. Janickiego
TREN
Kochanowski nadaje gatunkowi nowe cechy: jego treny są wspomnieniem dziecka, a nie kogoś wybitnego, bohatera i mówią wiele o przeżyciach tego, kto rozpacza po stracie. Ponadto tworzy nieznaną dotąd formę cyklu trenologicznego. Treny

Motyw

BÓG JAKO REŻYSER ŚWIATA - Fraszki
AUREA MEDIOCRITAS - Pieśń IX z Ksiąg wtórych
NON OMNIS MORIAR - Pieśń XXIII z Ksiąg wtórych
MOTYW VANITAS - Fraszki
ARKADIA - Żywot człowieka poczciwego, Na dom w Czarnoloesie J. Kochanowskiego
AUTOTEMATYZM - Do fraszek, Na swoje księgi, Ku Muzom J. Kochanowskiego
CIERPIENIE - Treny, Dekameron
DOM - Żywot człowieka poczciwego, Pieśń świętojańska o Sobótce
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY - Pieśni, Odprawa posłów greckich
NADZIEJA - Treny, Pieśń IX, Makbet
PRACA - Pieśń świętojańska o Sobótce

Barok

Filozofia

RENE DESCRATES
To jeden z największych i najważniejszych filozofów czasów nowożytnych. Powstanie jego doktryny zapoczątkowane zostało poszukiwaniem tzw. "metody", czyli sposobu, w jaki naukowiec lub filozof mógłby skutecznie dochodzić prawdy. Dotychczasowe sposoby rozumowania naukowego uważał bowiem Kartezjusz za niewystarczające i pozbawione obiektywnych, niepodważalnych podstaw, a to kwestionowało, jego zdaniem, wartość dokonywanych zgodnie z tymi metodami badań. Postanowił ustalić wspólne i najgłębsze założenia dla wszystkich dziedzin nauki, by w ten sposób unikać niweczącego cały wysiłek błędu na pierwszym etapie rozumowania. Gdzie znajduje się Ów pierwszy etap rozumowań ? Ano tam, gdzie najtrudniejsze pytania filozofii - u jej podstaw. Aby więc odnaleźć "metodę", Kartezjusz musiał stworzyć cały system filozoficzny, odpowiadający, według filozofa, na wszystkie z tych najtrudniejszych pytań.

BLAISE PASCAL
Dokonał wielu odkryć w matematyce i fizyce. Filozofią zajął się jako człowiek dorosły. A oto dwa aspekty jego założeń filozoficznych. Pierwszy z nich to kwestia natury i kondycji człowieka. Słynne jest Pascalowskie porównanie człowieka do trzciny na wietrze - jednocześnie słabej i drżącej, ale też w jakiś sposób silnej, wytrzymałej. Mamy tu do czynienia z poglądem w pewnym sensie pokrewnym myśli Kartezjańskiej - miejsce człowieka określa jego świadomość, trwa on w zawieszeniu między materią a duchem, górując nad tą pierwszą dzięki możności myślenia i odczuwania. "Gdyby nawet wszechświat zmiażdżył człowieka, byłby on i tak czymś szlachetniejszym niż to, co go zabija, bo wie, że umiera - i zna przewagę, którą świat ma nad nim. Wszechświat o tym nie wie" - pisał B. Pascal. Inny aspekt jego rozważań to, równie słynny, "zakład Pascala". Z prawideł charakterystycznych dla rachunku prawdopodobieństwa wywiódł on dowód na "opłacalność wiary". Niezależnie od tego, czy wierzymy, czy nie-stawiamy na: "Bóg jest" albo "Boga nie ma". Skoro Bóg jest - wierząc weń i oddając mu cześć, sporo na tym zyskamy-życie wieczne i wieczne szczęście. Jeśli jednak Go nie ma - i tak nic nie stracimy, choć co prawda także nic nie zyskamy. A zatem "opłaca się" stawiać na: "Bóg jest"

BARUCH SPINOZA
Skonstruował on i wyłożył w Etyce niezwykły i bardzo trudny system, którego głównymi cechami jest determinizm i relatywizm.

DETERMINIZM:
Mówi, że "wszystko co zachodzi, dzieje się według odwiecznego porządku i stałych prawd natury". Nikt więc nie jest zupełnie wolny i nikt nie ma pełnego wpływu na swoje życie. A zatem ludzkie moce są bardzo ograniczone i w związku a tym nie można ich przeceniać.

RELATYWIZM:
Mówi, że nie ma rzeczy obiektywnie dobrych i złych. Zawsze mogą one podlegać ocenie tylko w związku z jakąś sytuacją. Z tym wiąże się pogląd, iż nic nie może być celem samo w sobie. Każda rzecz może być tylko środkiem do osiągnięcia szczęścia. Zdaniem Spinozy drogą do osiągnięcia szczęścia jest więc rozumienie, że istnieją granice ludzkiej możliwości. A skoro wszystko, co się wydarza, musiało się wydarzyć, nie ma sensu trwonić energii na przeciwstawianie się temu. W ten sposób Spinoza zbliżył się do antycznego stoicyzmu. Różni go jednak od stoików to, że wedle niego powody, dla których "wszystko musi się zdarzyć", to nie, jak dla stoików, los lub wola bogów, ale raczej układy fizyczne i psychiczne oraz właśnie ograniczenie ludzkich możliwości.

GOTTFRIED LEIBNIZ
Według niego świat jest harmonijnym zespołem samodzielnych całkowicie odrębnych jednostek, tak zwanych monad. Monady to odrębne byty, o różnym stopniu rozwoju, mające swoje miejsce w strukturze świata. Monadą doskonałą jest Bóg. Im zaś monada jest doskonalsza, tym lepiej i jaśniej postrzega świat. Harmonijność świata jest ustalona i uporządkowana przez Boga. Leibniz twierdził także, że świat, na którym żyjemy, jest najdoskonalszym ze wszystkich możliwych układów monad - najlepszym ze światów.

Autor i tytuł

MOLIER - "Świętoszek"
Świętoszek - uosobienie fałszu i hipokryzji, człek na pozór pobożny i prawy - w rzeczywistości chciwy intrygant. Wykorzystując swój płaszcz świętości, niszczy i wyzyskuje ludzi. Pragnie także okpić Orgona, którego całkiem otumanił. Wpatrzony w "ideał cnót" Orgon gotów oddać mu majątek i córkę, zakochaną w kim innym. Na szczęście Tartufe sięgnął także po żonę Orgona, dzięki czemu został zdemaskowany. W sztuce Moliera - tak, ale, czy w zwykłym życiu udałoby się go pokonać?

JAN ANDRZEJ MORSZTYN
- "Do trupa"
To sonet, w którym należy zwrócić uwagę na niesamowity koncept, polegający na porównaniu trupa i zakochanego, "wyliczankę" podobieństw obu stanów. Paradoks - okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika; zaskakującą pointę: trup ma lepiej, bo nic nie czuje, a nieszczęśnik kochający jest bezradny wobec swojego cierpienia.
- "Niestatek"
Krótki wiersz będący apostrofą do panny. Wykazuje jasno, jak zmienia się obraz ukochanej wyrysowany w serce zakochanego - w zależności od zgody lub niezgody z wybranką. Morsztyn zapragnął popisać się wymyślnością i oryginalnością w konstruowaniu opisu. Zestawił dwa portrety poetyckie. Portret A - gdy się zgadzamy. Portret B - gdy się wadzimy. Oba portrety zestawione są na zasadzie kontrastu.

DANIEL NABOROWSKI
- "Krótkość żywota"
Wiersz, który jest wyrazem filozoficznej refleksji nad przemijaniem, kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to jakież ujęcie! Naborowski jest mistrzem syntezy. Każdy wers tego utworu dowodzi znakomitości istnienia. W paru słowach zamyka się tu przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń.
- "Cnota grunt wszystkiemu"
Schemat wiersza jest prosty: szesnaście wersów, z których każdy rozpoczyna się wartościującym "nic to", wymienia rozmaite dobra i splendory doczesnego świata, które niestety przemijają. Ale podkreśla, że jedyną trwałą wartością jest cnota i sława, która z cnoty płynie. Tylko życie cnotliwe gwarantuje życie wieczne.

WACŁAW POTOCKI
- "Nierządem Polska stoi"
To próbka publicystyki polskiej. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk wstał z grobu i na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Prawo wciąż się zmienia, nikt go zresztą nie przestrzega. Możni wyzyskują biednych i wówczas mają prawo za sobą, a efektem procesów jest krzywda niewinnych. Tak to "nierządem Polska stoi".

JAN CHRYZOSTOM PASEK
- "Pamiętniki"
Typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej, który sam opowiedział swoje życie w tychże "Pamiętnikach". Dzielą się one na dwie części: dotycząca służby wojskowej i czasu spędzonego w majątkach ziemskich, dzierżawionych albo należących do żony. Pasek jest głównym bohaterem, dlatego też pokazuje się z jak najlepszej strony - więc "Pamiętniki" są przykładem subiektywnego przedstawiania głównego bohatera oraz jego otoczenia, w którym żyje. Są przykładem gawędy szlacheckiej, czyli gatunku wywodzącego się z literatury mówionej.

MIKOŁAJ SĘP SARZYŃSKI
- "Sonety"
Wyrażają one metafizyczny niepokój. Człowiek jawi się jako drobinka zagubiona w kosmosie, miotana tajemnymi siłami, nie radząca sobie ze swoim ciałem, potrzebami, oczekiwaniami, pragnąca wsparcia i opieki Bożej. Gdyż bez woli Bożej człowiek tak naprawdę nie może funkcjonować. Nie może nawet kochać Boga, jeśli nie jest obdarzony Jego łaską! Sonety Sępa Sarzyńskiego mają formę kunsztowną, ale nader niepokojącą. Niezwykłe metafory, zaskakujące koncepty, wielość niebanalnych, często skomplikowanych środków artystycznych, nagromadzenie oksymoronów, antytez, niezwykłych skojarzeń - to cechy tej poezji.

Gatunek

MARINIZM
Twórcą był G. Marino. Słowo to oznacza rodzaj poezji kunsztownej, ustrojoną w moc środków stylistycznych, nastawioną na zaszokowanie odbiorcy, na swoistą rozrywkę i grę miłosną. Zaszokować miał przede wszystkim pomysł (koncept): a to niecodzienne zestawienia urody ciała i brzydoty śmierci, kontrasty, a to wymyślne powtórzenia, niezwykłe porównania obrazujące ogrom uczucia. A że kluczową rolę odgrywa pomysł (koncept), zwie się ten nurt w poezji KONCEPTYZMEM. Np. Do trupa, Niestatek
GONGORYZM
Utworzone od nazwiska poety Luisa de Gongora. Jest to jakby hiszpańska odmiana marinizmu, ale tu mamy do czynienia z poezją trudną, odtwarzającą bieg myśli, naszpikowaną aluzjami do mitologii, kunsztownymi środkami poetyckimi, konceptami utrudniającymi dotarcie do istoty przesłania. Poezję taką nazywa się też kultyzmem lub eufuizmem.
KULTYZMEM - jako że poezję tego typu kierowano do warstw elitarnych, wykształconych.
EUFUIZMEM - d tytułu romansu J. Lyly'ego Euphues
PAMIĘTNIK
To utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie wspomnień z wyraźnym zamiarem ich spisania, a nie zamiarem tworzenia historii wspomnianego okresu. Informacje o intencjach pisarza najczęściej zawiera wstęp, ale nie jest to regułą. Np. Pamiętniki
GAWĘDA SZLACHECKA
Przykładem są Pamiętniki. Jest to gatunek wywodzący się z literatury mówionej, który "przekłada" na pismo opowieść prowadzoną w pierwszej osobie i kierowaną wprost do odbiorcy - słuchacza.
EPOS
Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
LIST
Jest obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury. Na uwagę winna zwrócić kunsztowna forma listów, wymyślne epitety, przenośnie etc. Np. Listy Jana Sobieskiego
KOMEDIA CHARAKTERÓW
Środki komicznego wyjaskrawienia służą budowaniu wyrazistych, moralno-psychologicznych sylwetek bohaterów. Np. Świętoszek.

Motywy

CIERPIENIE - "Do trupa"
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY - "Pospolite ruszenie" W. Potockiego
MIŁOŚĆ I ŚMIERĆ - "Do trupa"
NADZIEJA - "Świętoszek"
NIEŚMIERTELNOŚĆ - "Cnota grunt wszystkiemu"
POLSKA - "Nierządem Polska stoi", "Pamiętniki"
PRZEMIJANIE - "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" M. Sępa-Sarzyńskiego
SZATAN - "Sonety"

Oświecenie

Filozofia

JOHN LOCKE
Ten angielski filozof (1632-1704) stworzył podstawy EMPIRYZMU, który polegał na założeniu, że cała nasza wiedza - i ta prawdziwa, i ta błędna - jest wynikiem naszych doświadczeń. Umysł ludzki po narodzeniu to niezapisana tablica, biała kartka (tabula rasa), która zapełnia się stopniowo treściami nabywanymi w trakcie życia. Nic więc nie jest wewnętrzne i wrodzone, Wszystkie poglądy i dane, którymi rozporządzamy, to suma naszych doświadczeń. Uznaje natomiast, że cała ona właśnie z doświadczenia pochodzi. Wiąże się z tym kolejny aspekt filozofii Locke'a. Uznał on bowiem, że nasza wiedza i tak jest subiektywna, to należy badać nie tyle samą naturę rzeczy, ile raczej sposób, w jaki tworzą się nasze pojęcia na ich temat. Innymi słowy, zamiast zajmować się nauką o bytach (metafizyką), warto raczej zająć się nauką o ich poznawaniu (epistomologia). "Bajki"

GEORGE BERKELEY
Tak jak Locke badaniu świata przeciwstawił badanie sposobu, w jaki go poznajemy. Jego teorie epistemologiczne zaś należą do najbardziej radykalnych, jakie kiedykolwiek zostały stworzone. System tego filozofa można przedstawić za pomocą kilku pojęć. Pierwszym z nich jest EMPIRYZM. W zasadzie Berkeley zgadzał się z Locke'owską teorią wiedzy opartą na sumowaniu doświadczeń. Nadał jej jednak postać o wiele bardziej radykalną. Drugie to SENSUALIZM. Locke uważał, że wiemy to, czego doświadczamy, Berkeley natomiast przyjął postawę skrajnie sensualistyczną: według niego istnieje tylko to, czego doświadczamy. Innymi słowy: jeśli czegoś w sposób bezpośredni nie odbierają nasze zmysły, to nie możemy mówić, że to coś istnieje. Rzeczywiste jest wszystko, co widzimy, czujemy, słyszymy. Kolejne to SUBIEKTYWIZM. Oznacza ono, że nic nie istnieje obiektywnie, wszystkie cechy, własności i jakości, którymi się posługujemy, istnieją tylko w naszych umysłach i są zależne od ich działania. Na przykład wielkość rzeczy zmienia się wraz z naszą odległością. To nie złudzenie, że dom widziany z odległości kilometra jest wielkości pudełka zapałek - on naprawdę jest wtedy mały! Następne pojęcie charakteryzujące ten system to IMMATERIALIZM. W zasadzie Berkeley odrzucał istnienie materii. Według niego po prostu jej nie ma. Wszystko, co uważamy za substancję, to w rzeczywistości pojęcia naszego umysłu. Istnieć znaczy - być postrzeganym. Wreszcie SPIRYTUALIZM i IDEALIZM. Istnieją tylko bierne idee w naszych umysłach, które możemy odbierać dzięki naszej czynnej duchowości. Ba, wszelkie przemiany w świecie zachodzą w sferze duchowej. To duchy bowiem są czynną i aktywną częścią świata.

JAN JAKUB ROUSSEAU
W rozprawie O naukach i sztukach dokonał rozróżnienia między naturą i cywilizacją, dopatrując się w historii ludzkości przejścia od jednej formy do drugiej. W jego pracach widać sentyment do utraconego szczęścia ludzkości, tęsknotą za nim. Nie jest to jednak, jak czasem mawia się, utopijny program przywrócenia owego stanu i odejścia od cywilizacji. Rousseau dobrze wie, że los współczesnego człowieka jest w pewnym sensie smutna koniecznością. Wie, że od cywilizacji nie da się uciec. Zarazem jednak nawołuje do krytycznego spojrzenia na konwencje kultury, przekonując, że są one wynikiem nie prawa naturalnego, lecz społecznej umowy. W naturze widział miejsce, w którym człowiek może odnaleźć źródło czystej prawdy o sobie samym i otaczającej go rzeczywistości.

WOLTER
Jego światopogląd wiąże się z kilkoma pojęciami. Pierwsze to daleko posunięty RACJONALIZM. Rozum jest dla Woltera władzą wszechstronną i niezawodna. Prawdziwe jest tylko to, co racjonalne, co daje się objąć rozumem. Według Woltera rozum jest instancją ostateczna. Cały jego racjonalistyczny krytycyzm zatrzymuje się, gdy chodzi o próbę wykazania niewystarczalności rozumu i podważenia jego wartości jako stałego punktu oparcia. ("Kandyd, czyli optymizm")
Kolejne pojęcie to NATURALIZM. Zdaniem Woltera świat nie jest dualistyczny: rozdzielony na "przyrodzony", naturalny, i "nadprzyrodzony". Nie istnieje nic "nadprzyrodzonego", jest tylko natura. Człowiek więc także działa według poznawalnych, naturalnych praw. Błędem i zabobonem jest doszukiwanie się w nim pierwiastka duchowego. Następne pojęcie to DEIZM. Tu jednak Wolter popadał w pewną sprzeczność z prezentowaną wyżej tezą. Sprzeciwiając się objawieniu, uważał jednak, że religia może zostać zbudowana na zasadach rozumowych. Sławny dowód na istnienie Boga - przyrównujący świat do dobrze skonstruowanego zegara, doskonałej machiny - kończy się stwierdzeniem, że musi przecież istnieć Zegarmistrz, który tez zegar zbudował. Jeśli zaś świat ma sens, musi istnieć Bóg wymierzający sprawiedliwość. Gdyby Bóg nie istniał, trzeba go wynaleźć.

Autor i tytuł

WOLTER - "Kandyd, czyli optymizm"
To najsłynniejsza powiastka filozoficzna. Główny bohater jest młodzieńcem o łagodnym uosobieniu i naiwnym umyśle. Tak, jak jego nauczyciel, Pangloss, wyznaje filozofię Leibniza, zgodnie, z którą "wszystko dzieje się najlepiej na tym najlepszych ze światów". Do czasu, aż sam popadł w konflikt z rzeczywistością.

KLASYCYZM

Literatura prosta, użyteczna i dydaktyczna. Niesie też interesujący materiał filozoficzny oraz dużą dawkę humoru. Twórcy tego nurtu to:

IGNACY KRASICKI - "Bajki"
Dydaktyzm bajek wpisany jest w istotę gatunku. W alegorycznym kostiumie - w formie przypowieści o zwierzętach, rzadziej przedmiotach, roślinach - przekazuje ukryte, ale nietrudne do odczytania prawdy o ludziach i zasadach, którymi rządzi świat. W miniaturowych scenkach ilustrujących sądy ogólne dominuje postawa racjonalistyczna i empiryczna: upokorzenia i klęski bohaterów są zwykle spowodowane błędną kalkulacją, przewagą emocji nad rozsądkiem, brakiem doświadczenia. Głupi jest szczur uzurpator(Szczur i kot) i głupie są owce, które powodowane litością uratowały wilka (Wilk i owce)Zauważyć jednak należy, że nawet najdoskonalszy rozsądek nie pomógłby jagnięciu napadniętemu przez wilki (Jagnię i wilcy). Empirycznie rozumujący pies wyciąga prawidłowe wnioski z doświadczenia, a jednak dostaje nową porcję batów (Pan i pies). Działają tu bowiem bezlitosne prawa natury, prawo wilka do pożarcia owcy i prawo pana do wymierzania kary psu. W tym niewesołym świecie "racją" staje się siła, a zasady etyczne nie mają zastosowania. Krasicki nie rozstrzyga tu kwestii dobra i zła, nie daje odpowiedzi na pytanie, gdzie leży granica między życiowo koniecznym "rozsądkiem", a po prostu upodleniem. Stwierdza natomiast, że moralność jednostek i grup społecznych jest zdeterminowana przez naturalne warunki egzystencji.
- "Satyry"
Wyrażają one krytykę rzeczywistości, ale w porównaniu z bajkami robi to w sposób bardziej bezpośredni. Nie mają charakteru uniwersalnych przypowieści, mogą pojawiać się w nich alegorie, ale ich obecność nie jest wyznacznikiem gatunku. Świat przedstawiony jest zdeformowany, a piętnowane zjawiska - wyolbrzymione. Dotyczą bardzo różnych problemów: obyczajów, cech ludzkiego charakteru, polityki etc. Na uwagę zasługują takie satyry, jak: Żona modna, Pijaństwo i Świat zepsuty. - "Monachomachia"
Przykład poematu heroikomicznego. Dlatego też dominuje tutaj humor, ale i ostra satyra, krytyka ukryta pod kostiumem zabawnych postaci. Występuje przeciw zakonom, zasobnemu życiu duchownych, próżniactwu i zacofaniu.

JULIAN URSYN NIEMCEWICZ
- "Powrót posła"
Utwór ten nie jest literaturą najwyższego lotu, ale jasno wykłada potrzebę reform oraz to, że reformatorzy są w porządku, a ich wrogowie - nie. Niemcewicz tworzy modelowe wzorce i antywzorce. Walery - oświecony patriota, jego ojciec-patriota, szlachcic polski, matka-polska matrona. Starosta Gadulski - Sarmata z wszelkimi przywarami tego typu, jego druga żona - profrancuska modnisia, Szarmancki - sfrancuziały łowca posagów. Odbiorca doskonale wie, kogo powinien natychmiast poślubić, a kogo nie, ale tak się stało, że negatywne postacie wyszły autorowi dużo ciekawsze i prawdziwsze niż blade i szacunku godne wzorce.

SENTYMENTALIZM
Twórcy tego nurtu sięgali do twórczości ludowej - tam przecież, w wieśniaczych podaniach i pieśniach, skrywa się mnóstwo opowieści o miłości, cierpieniu i przygodach ludowych bohaterów. Dlatego gatunki sentymentalne to: sielanka, pieśń, powieść sentymentalna. Dlatego tło, sceneria zdarzeń to wiejskie krajobrazy, spotkania pod jaworem, wyznania w zaciszu ogrodów. Twórczość sentymentalna to:

FRANCISZEK KARPIŃSKI
- "Laura i Filon", "Do Justyny"

FRANCISZE KDIONIZY KNIAŹNIN
"Carmina", "Erotyki"; sztuki: "Spartanka", "Cyganie"

PUBLICYSTYKA
STANISŁAW STASZIC
- "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla Polski"
HUGO KOŁŁĄTAJ
"Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka"

Gatunek

BAJKA
Gatunek należący do literatury dydaktycznej, znany był od VI wieku p.n.e.. z tego właśnie okresu pochodzą bajki Ezopa, które przybierały kształt krótkiej przypowieści, a ich największą cechą gatunkową był podwojony - alegoryczny charakter: bohaterami bajek są zwierzęta, rzadziej przedmioty czy rośliny. Bajki Krasickiego zmieniły się w narracyjne: mają dłuższą fabułę, nacisk położony jest w nich nie tylko na morał, ale i na sam opis sytuacji. Zawierają humor, ironię, sarkazm. Na początku tych utworów często pojawia się teza wyjaśniająca ich dydaktyczne przesłanie.
SATYRA
Wywodzi się ze starożytnego Rzymu, gdzie najwybitniejszym twórcą był Horacy. Charakteryzował je ton pouczającej gawędy lub napastliwej krytyki, rozmaitość tematyki oraz przerysowanie, karykatura, ironia i drwina jako środki wyrazu. Satyry klasyczne mają podobne cechy, ale też pewien wyróżnik : nigdy nie atakują nikogo imiennie.

POEMAT HEROIKOMICZNY
Gatunek ów wywodzi się ze starożytnej Grecji, gdzie na przełomie VI i V wieku p.n.e. powstała Batrachomachia. Istotą gatunku jest kontrast między podniosłą formą, nawiązującą do tradycji eposu bohaterskiego - przez patetyczne inwokacje, podniosłe opisy czynów herosów- a przyziemną treścią. Np. Monachomachia
KOMEDIA
W komedii charakterów komiczna jest nie intryga, lecz typy ludzkie. Ich język stara się naśladować mowę współczesnych ludzi - jest bardzo zindywidualizowany. Np. Skąpiec
POWIASTKA FILOZOFICZNA
Mimo, że pisana jest prozą i dużo obszerniejsza - może kojarzyć się z bajką. A zatem jest to swoista przypowieść, w której zdarzenia i bohaterowie nie są ważni ze względu na samych siebie, lecz wskazują na głębsze, ukryte przesłanie filozoficzno-moralne. Np. Kandyd, czyli optymizm
POWIEŚĆ
Jest obszernym dziełem prozatorskim, którego główne elementy to: narracja (opowiadanie) oraz to, czego ona dotyczy, czyli świat przedstawiony (bohaterowie, zdarzenia). Np. Przygody Robinsona Kruzoe Daniela Defoe

Motywy

BAL - "Żona modna"
DOM - "Żona modna"
DWOREK - "Żona modna"
MĄŻ - "Kandyd, czyli optymizm", "Powrót posła"
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY - "Hymn o miłości do ojczyzny" I. Krasickiego, "Powrót posła"
NAPRAWA PAŃSTWA - "Powrót posła"
NARCYZ - "Żona modna", "Powrót posła"
PIENIĄDZE - "Żona modna"
PODRÓŻ - "Kandyd, czyli optymizm"
POLSKA - "Monachomachia", "Do króla", "Pijaństwo", "Powrót posła"
POWRÓT - "Powrót posła"
PRACA - "Kandyd, czyli optymizm"
PRZEMIANA - "Kandyd, czyli optymizm"
TRADYCJA - "Pijaństwo"
UTOPIA - "Kandyd, czyli optymizm", "Mikołaja Doswiadczyńskiego przypadki"
WINA I ODPOWIEDZIALNOŚĆ - "Do króla"
WŁADZA - "Do króla"

Romantyzm

Filozofia

JOHANN GOTFRIED HERDER
Według niego treść i siła danego narodu zawarta jest w prostym ludzie, to lud jest podstawą funkcjonowania społeczeństwa. Lud także jest, według Herdera, ostoją prawdziwych wartości moralnych i najpełniejszego w swej prostocie pojmowania kwestii religijnych. Hreder jest twórcą dość szczególnej, zwłaszcza jak na dziewiętnastowiecznego Niemca, teorii, która głosi, że wśród narodów europejskich to Słowianie mają najwięcej do powiedzenia i że nadszedł czas, kiedy to do kultury Słowian, po Germanach, będzie należało duchowe przewodnictwo w Europie. Pogląd ten podchwycili w pewnej mierze polscy twórcy koncepcji mesjanistycznych, z Hoene-Wrońskim i Mickiewiczem na czele. Mickiewicz prezentował go także w swoich cyklach uniwersyteckich wykładów o literaturze Słowian

GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL
Ten wielki niemiecki filozof zbudował całościowy system filozoficzny w czasach, kiedy budowa takich systemów zaczęła już nieco wychodzić z mody. Do podstawowych pojęć tego systemu filozoficznego należą:

IDEALIZM EWOLUCYJNY
Hegel zakładał, ze rzeczy są wtórne wobec myśli, której są wytworami. Jednocześnie twierdził, że byt jest absolutny tylko w całości (co oznacz mniej więcej, że wszystkie rzeczy i fakty mają swoje znaczenia i są racjonalne dopiero w połączeniu z całością rzeczywistości), będąc zarazem jako całość racjonalnym i logicznym. Nie jest więc uprawnione badanie poszczególnych rzeczy. Należy zgłębić całość bytu - czyli całą rzeczywistość naraz - w sensie ogólnym. Ogólność rozważań leży u podstaw filozofii Hegla. Zarazem Hegel doszedł do wniosku ,że byt jest zmienny i podlega ciągłemu rozwojowi.

PRAWO DIALEKTYCZNE
W myśl tego prawa każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada równie prawdziwe jego zaprzeczenie. Dopiero w połączeniu teza i antyteza dają synteza, pozwalającą wnioskować o rzeczywistości. Według Hegla prawda mieści się i w twierdzeniu i w jego zaprzeczeniu. Ta paradoksalna sprzeczność jest cechą rzeczywistość, więc filozof nie powinien od niej uciekać w tradycyjny racjonalizm. Prawo to uznał Hegel za naczelną zasadę rozwoju bytu, który w swoich postaciach wciąż przechodzi od tezy do antytezy - każdej rzeczy przydając natychmiast jej zaprzeczenie. Sprzeczność jest zatem nie skutkiem ubocznym rzeczywistości, lecz najgłębszym elementem jej natury.

DUCH
Hegel uznał, że pierwotną postacią jest pojęcie bądź też myśli. Jego antytezą jest przyroda. W połączeniu zaś tworzą synteza a syntezą tą jest duch. Hegel dopatrywał się istnienia trzech podstawowych hierarchicznych form ducha. Pierwszą jest postać tezy: ducha subiektywnego; drugą - jego antytezy: ducha obiektywnego; trzecią - syntezy: ducha absolutnego. Duch subiektywny przejawia się w prostych składnikach rzeczywistości. Obiektywny - w prawie, państwie, moralności. Absolutny zaś - w sztuce, filozofii i religii. W swoim systemie Hegel przyznał wiec najwyższą rolę wytworom kultury - w nich właśnie dopatrując się przejawów absolutu. Państwo jest według niego najwyższą formą organizacji jednostek - nieprzypadkowym wytworem jednak, lecz nieuniknioną postacią bytu, do której tenże byt musi dojść w trakcie swego rozwoju. Historia natomiast to przejaw rozwoju bytu i tworzącego go ducha obiektywnego. Na podstawie historii można ten rozwój badać. Dzieje całego świata z kolei pojmował Hegel jako przejaw rozwoju ducha świata - przyjmującego rozmaite formy i w poszczególnych okresach historycznych przejawiającego się w różnych narodach.

SOREN KIERKEGAARD
U podstaw jego filozofii leży przekonanie o wielości postaci życia i konieczności ciągłego dokonywania wyboru. Pojawia się tu słynne "albo - albo" - stan, w którym ciągle stoimy przed mnogością alternatyw o różnej wadze. Najważniejszą i najstraszniejszą jest to, że choć jest ono skończone i czasowe, wciąż musimy na nie patrzeć pamiętając o wieczności. Dokonał także rozróżnienia trzech, jego zdaniem najistotniejszych ludzkich postaw. Pierwsza z nich to postawa estetyczna. Człowiek, który ją przyjmuje, jest pochłonięty nie tyle rzeczywistością, ile możliwościami, która ona daje. Zajmuje się swoista grą z tymi możliwościami - przemienia je i przetwarza, nie popadając jednak w nadmierne zaangażowanie. Człowiek taki nie jest bowiem zbyt mocno osadzony w rzeczywistości. Problemy metafizyczne to dla niego jedynie tworzywo w jego rękach. Tak właśnie, zdaniem filozofa, funkcjonuje duchowość artystów - stąd nazwa postawy. Druga to postawa etyczna. Człowiek, który ją reprezentuje szuka już rzeczywistości. Także przebiera w możliwościach. Znalazłszy jednak te jego zdaniem właściwe, poprzestaje na nich i na nich się skupia. Jest odpowiedzialny wobec siebie i swojej drogi życiowej. Trwanie w takiej postawie to droga do wejścia w siebie i refleksji. Tylko ten , kto poprzestaje na teraźniejszości, a wiec nie ucieka w przeszłość ani w przyszłość jest prawdziwym człowiekiem. Trzecia to postawa religijna zbliżona do postawy etycznej. Świadomość religijna polega jednak na rozumowaniu i osądzie osobistym, podczas gdy etyczna na ogólnym.

Autor i tytuł

JOHANN WOLFANG GOETHE
- "Cierpienia młodego Wertera"
Historia wrażliwego młodzieńca, który wyjeżdża na wieś. Tam poznaje Lottę, narzeczoną Alberta. Jesteśmy świadkami burzliwego romansu, który niestety kończy się śmiercią Wertera.
- "Faust"
Utwór ukazuje odwieczny problem dążenia człowieka do nieśmiertelności, do zapanowania nad czasem i poznania niedostępnych ludzkiemu umysłowi tajemnic życia i śmierci-zagadki istnienia.

GEORGE BYRON
- "Giaur"
Poeta eksponuje tutaj umiłowanie wolności, nieszczęśliwą, tragiczną miłość, bunt i wyobcowanie, tragiczną miłość, bunt i wyobcowanie bohatera oraz problem etyczny - Giaur mści się, popełniając zbrodnię, ale zemsta nie przynosi mu ulgi.

ADAM MICKIEWICZ
- "Dziady cz. II, IV, III"
Mamy tu do czynienia z wymiarem moralnym, na który składa się : kodeks etyczny, obraz walki dobra ze złem w postaci kontrastów: anioły-diabły, patrioci-zdrajcy, Polacy-zaborcy. Wymiarem metafizycznym : problematyka zagadnień nadprzyrodzonych, profetyzm, objawienie, istnienie zdarzeń niepojętych rozumem, jak choćby status Gustawa-Konrada, dyskusje o wiedzy, o uczuciu. Wymiarem politycznym i patriotycznym: walka Polaków z zaborcą, losy młodzieży, Polska Mesjaszem narodów, przepowiednia nadejścia wyzwoliciela. A także z wielką miłością romantyczną - jedna z płaszczyzn biografii głównego bohatera, temat części IV.
- "Pan Tadeusz"
Tematem epopei narodowej uczynił poeta codzienne sprawy litewskiej prowincji - Soplicowa: sąsiedzkie spory, smakowite ucztowanie, niewinne romanse etc. Charakteryzowani bohaterowie również są codzienni, zwykli, tacy jakich spotykało się w każdym szlacheckim domu. Są to postacie rzeczywiste, proste w konstrukcji psychicznej, potraktowane z humorem i pozbawione zbędnego poetyckiego uwznioślenia.
- "Konrad Wallenrod"
Główny bohater to ojciec polskiej konspiracji, pierwszy szpieg naszej literatury, nad którego czynem dyskutują kolejne pokolenia - to postać mroczna i w sumie nieszczęśliwa. Ma cechy prometejskie, ale trudno zwać go bohaterem narodowym.
- "Oda do młodości"
Utwór został zbudowany na zasadzie kontrastu. Rozpada się na dwa ciągi obrazów starego, zgnuśniałego świata, gdzie nad "wody trupie wzbił się jakiś płaz w skorupie" oraz nowej, pełnej zapału rzeczywistości, którą stworzyć może tylko młode pokolenie.
- "Romantyczność"
Mowa jest o konflikcie między światem realnym a wyobraźnią czy też, mówiąc słowami poety, między "czuciem i wiarą", a "mędrca szkiełkiem i okiem".
- "Sonety krymskie"
Stanowią cykl utworów związanych z wrażeniami poety w czasie licznych wycieczek krymskich i odeskich.

JULIUSZ SŁOWACKI - "Kordian"
Na problematykę utworu składa się dyskusja: ocena powstania listopadowego i jego przywódców; polemika z Mickiewiczem; temat dojrzewania i poznawania świata przez młodego człowieka; Mesjanizm narodowy-Polska Winkelriedem narodów; ocena społeczeństwa polskiego; temat poezji i jej roli w życiu narodu; psychologiczny portret Polaka, w tym dylemat moralny, hamletyzm, miłość i rozczarowanie światem.
- "Hymn (Smutno mi Boże)", "Grób Agamemnona";
- "Testament mój"
To nie tylko poetycki testament, ale również podsumowanie własnej, świadomie wybranej drogi życiowej. Poeta przyjmuje postawę, z której emanuje duma artysty znajdującego się ponad tłumem zwykłych "zjadaczy chleba" i akceptacja takiej właśnie sytuacji.

CYPRIAN KAMIL NORWID
- "Fortepian Szopena"
Zarówno tło historyczne, jak i autobiograficzne staje się pretekstem do wyłożenia koncepcji prawdziwej sztuki, która jak muzyka Szopena musi charakteryzować się harmonią, doskonałą klasycznością, walką ze złem. Sztuka staje się więc w tym wymiarze doskonałym wypełnieniem, jednością "Ducha" i "Litery".
- "Bema pamięci żałobny rapsod"
W wierszu następuje zderzenie przeszłości związanej z pogrzebem generała Józefa Bema i przyszłości - zapowiedzianej przez rozpoczęte dzieło przebudowy świata. Przeszłość nie jest martwa. Jest twórcza, aktywna, inspirująca.
- "Coś ty Atenom zrobił Sokratesie", "Promethidion"

ZYGMUNT KRASIŃSKI
- "Nie-Boska komedia"
Problematykę stanowi: wymiar etyczny: problem walki dobra ze złem, dyskusja o moralnych powinnościach poety, konsekwencjach czynów niemoralnych-buntu, niesprawiedliwości, zdrady małżeńskiej; temat poezji i misji poety: dzieje rodziny hrabiego Henryka; dramat rodzinny :rozdźwięk pomiędzy prozą życia a powołaniem poety; dramat o rewolucji: próba analizy zjawiska, próba definicji i wytłumaczenia dziejów za pomocą prowidencjalizmu - poglądu, zgodnie z którym o losie jednostek, społeczeństw i świata decydują wyroki Boskie, Opatrzność.

ALEKSANDER FREDRO
- "Śluby panieńskie, czyli magnetyzm serc"
Pod płaszczykiem subtelnej komedii Fredro ukrył polemikę z dotychczasową koncepcją romantycznej miłości i wzorem nieszczęśliwego, doświadczonego przez nią kochanka. Dotychczasowy, dramatyczny amant pokroju Wertera, Gustawa i Giaura zostaje zastąpiony osobnikiem o prozaicznym imieniu - Gucio. Gucio nie cierpi, nie dramatyzuje i nie rozpacza, lecz trzeźwo analizuje rzeczywistość. Dlatego też miłość zaproponowana przez poetę jest radosna i zwycięska. Z utworem wiąże się także termin - mesmeryzm, czyli magnetyzm.

Gatunek

BALLADA
Gatunek wywodzący się z twórczości ludowej, a zatem najlepiej realizujący założenia ludowości. Fabułę i bohaterów ballad romantycy czerpali z reguły z podań ludu. Obok bohaterów realnych pojawiały się postacie fantastyczne. Tajemniczość, irracjonalizm, dramatyczne wydarzenia - to cechy gatunku. Przykładem najlepszym jest zbiór Adama Mickiewicz "Ballady i romanse", który zapoczątkował romantyzm polski.
DRAMAT ROMANTYCZNY
Gatunek uważany za najważniejszy w romantyzmie. Twórcy dramatu romantycznego odrzucili klasyczne zasady (trzech jedności, ograniczonej ilości osób na scenie, kompozycji zamkniętej), a za wzór przyjęli kompozycję dramatu Szekspira. I tak gatunek charakteryzują: synkretyzm, kompozycja otwarta, baśniowość, pomieszanie scen realistycznych i fantastycznych, zerwanie z zasadą trzech jedności, obecność bohatera romantycznego. Najważniejsze Przykłady to dzieła trzech wieszczów: "Dziady" Adama Mickiewicza, "Kordian" Juliusza Słowackiego, "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego
POWIEŚĆ POETYCKA
Gatunek ten rozpropagował Byron, a przejęli go w Polsce czołowi twórcy romantyzmu. Powieść poetycka (zwana także poematem epickim) łączy pierwiastki liryczne i epickie. Jest to utwór ukazujący dramatyczną i tajemniczą akcję w sposób niechronologiczny (inwersja czasowa). Narrator zdarzeń ujawnia własne uczucia, główna postać to z reguły bohater byroniczny. Przykładem tego gatunku jest: "Giaur" Byrona, "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza
DRAMAT DYGRESYJNY
Zasadą konstrukcyjną tego gatunku jest fakt, że istotniejsze od wydarzeń i bohaterów są dygresje - czyli odautorskie wstawki, komentujące fabułę, odwołujące się do współczesności twórcy, podejmujące dyskusje na nurtujące go problemy. Akcja jest tu tylko pretekstem, punktem wyjścia do rozwijania dygresji. Przykładem sztandarowym romantycznego poematu dygresyjnego jest: "Beniowski" Juliusz Słowackiego.

Motywy

APOKALIPSA - "Nie-Boska komedia"
ARKADIA - "Pan Tadeusz"
ARYSTA SŁOWA - "Sonety krymskie"
AUTOTEMATYZM - "Konrad Wallenrod"
BAL - "Dziady cz. III"
BUNT - "Oda do młodości", "Dziady cz. IV", "Pan Tadeusz"
CIERPIENIE - "Romantyczność", "Sonety krymskie", "Hymn (Smutno mi Boże...)", "Kordian"
DOM - "Konrad Wallenrod", "Pan Tadeusz", "Balladyna", "Nie-Boska komedia"
EVERYMAN - "Dziady cz. III"
HISTORIA -"Dziady cz. III", "Kordian", "Nie-Boska komedia"
KONFLIKT POKOLEŃ - "Oda do młodości", "Pan Tadeusz", "Kordian"
MESJANIZM - "Dziady cz. III", "Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego", "Kordian"
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY - "Konrad Wallenrod", "Sonety krymskie", "Reduta Ordona", "Pan Tadeusz", "Dziady cz. III", "Kordian", "Hymn (Smutno mi Boże..)", "Grób Agamemnona"
MIŁOŚĆ I ŚMIERĆ - "Dziady cz. IV", "Konrad Wallenrod", "Kordian"
MIŁOŚĆ SILNIEJSZA NIŻ ŚMIERĆ - "Romantyczność", "Dziady cz. IV"
MIŁOŚĆ SPEŁNIONA - "Pan Tadeusz"
MIŁOŚĆ TRUDNA - "Faust", "Dziady cz. IV"
MŁODOŚĆ - "Oda do młodości", "Kordian", "Pan Tadeusz"
NADZIEJA - "Faust", "Konrad Wallenrod", "Dziady cz. III", "Testament mój"
NIEŚMIERTELNOŚĆ - "Sonety krymskie", "Dziady cz. III"
OFIARA - DAR OFIARNY - "Dziady cz. III", "Kordian", "Reduta Ordona"
PIĘKNO - "Cierpienia młodego Wertera", "Giaur", "Sonety krymskie", "Balladyna"
PODRÓŻ - WĘDRÓWKA - "Faust", "Giaur", "Dziady cz. II", "Sonety krymskie", "Kordian"
POWRÓT - "Lilie", "Dziady cz. II", "Dziady cz. IV", "Sonety krymskie", "Kordian", "Nie-Boska komedia"
PRZEMIANA - "Giaur", "Faust", "Dziady cz. III"
RODZINA - "Pan Tadeusz", "Balladyna", "Cierpienia młodego Wertera"
SAMOBÓJSTWO - "Cierpienia młodego Wertera", "Konrad Wallenrod", "Reduta Ordona"
SAMOTNOŚĆ - "Cierpienia młodego Wertera", "Konrad Wallenrod", "Giaur", "Romantyczność", "Kordian"
TANIEC - "Pan Tadeusz", "Dziady cz. III"
TRADYCJA - "Pan Tadeusz", "Konrad Wallenrod"

Pozytywizm

Filozofia

AUGUST COMTE
Główne założenia filozoficzne sformułował w dziele Kurs filozofii pozytywnej. Według nich filozofia pozytywna zajmuję się przedmiotami rzeczywistymi, bada rzeczy dostępne rozumowi, rozważa tematy pożyteczne, chce służyć polepszeniu życia, chce uzyskać wiedzę pewną, zajmuje się kwestiami ścisłymi unikając mglistych, pracuje pozytywnie, a nie ogranicza się do negatywnej krytyki. Wzorem postępowania naukowego były dla Comte'a metody nauk przyrodniczych. Wiedza pozytywna ma za przedmiot jedynie fakty fizyczne. O faktach psychicznych nie jesteśmy bowiem w stanie posiąść wiedzy pewnej. Nauka ma ustalić związki między faktami, to jest prawa nimi rządzące. Comte programowo nie zajmował się metafizyką, teorią poznania, logiką i psychologią. Badając fakty zewnętrzne, przyznawał filozofii jedynie zadanie encyklopedyczne: zestawiania tego, do czego doszły w swych dociekaniach nauki szczegółowe. Ostatecznym celem Comte'a było znalezienie doskonałego ustroju dla ludzkości, który wiedzie do osiągnięcia celu.

HERBERT SPENCER
Wyciągał wnioski wynikające z przeprowadzanego przez Darwina dowodu na powstawanie nowych gatunków oraz teorii walki o byt. Główną tezą Spencera stała się teoria EWOLUCJONIZMU. Twierdził , że cała rzeczywistość podlega przemianie dokonującej się stale i stopniowo w jednym kierunku i według jednego prawa. Rozwój jest powszechnym prawem wszechświata, a więc oczywiście także organizmów, społeczeństw, kultur. Dlatego też wszystkie dziedziny życia mogą zostać włączone do jednego systemu, którym jest prawo ewolucji. Wart pokreślenia jest wreszcie relatywizm Spencera; twierdził on, że poznanie świata jest zależne od poznającego organizmu, od jego przystosowania do potrzeb i warunków życia. Filozof głosił także relatywizm etyczny. Pojęcie zła i dobra jest uzależnione od potrzeb ustalanych przez przyrodę, życie. Działanie moralne to, według Spencera, działanie naturalne, zgodne z potrzebami życia.

HIPOLIT TAINE
Twórca DETERMINIZMU. Przekonany był o prawidłowości i konieczności wszystkich zdarzeń, i te poglądy przenosił także na powstanie i funkcjonowanie dzieła sztuki. Twierdził więc, że artysta produkuje swoje dzieło tak, jak natura swoje, jest więc zdeterminowany przez szereg czynników: swoją rasę, środowisko i moment dziejowy. Dziełem sztuki rządzą prawa popytu i podaży, jak każdym wytworem ludzkim. Akt twórczy nie ma żadnych tajemnic, jest w pełni poznawalny.

JOHN STUART MILL
Głosząc postulat użyteczności wszystkich dzieł ludzkich, stał się twórcą UTYLITARYZMU. Według niego nawet literatura i sztuka powinny służyć pożytecznym celom społecznym.

Autor i tytuł

FIODOR DOSTOJEWSKI
Poeta badał najczarniejsze pokłady ludzkiej psychiki, szpiegujące i analizujące naturę ludzką, zło i szaleństwo. Świat okrucieństwa, nędzy i głodu często bywa terytorium powieści Dostojewskiego. Ludzkie przewinienia, zbrodnie jak zabójstwo, nierząd, nałogi nieodmiennie prześladują bohaterów, pisarz wkracza głęboko w ludzką duszę - a przy tym chętnie wykorzystuje motyw powieści sensacyjnej. Postacie Dostojewskiego stały się swoistymi symbolami. Skomplikowany zabójca Raskolnikow ze Zbrodni i kary, czy też tytułowy Idiota - Lew Myszkin, idealista taki jak Don Kichot, tyle że zniszczony przez otoczenie. Dzieła Dostojewskiego: "Zbrodnia i kara", "Idiota", "Wspomnienia z domu umarłych"

POEZJA "CZASÓW NIEPOETYCKICH"

MARIA KONOPNICKA
Wiersze o tematyce społecznej: "Obrazki" - ilustracje z życia biedoty,"Po rosie" - liryka ludowa, "Kubek" - nurt liryki intymnej, "Rota", "Contra spem spero" - utwory patriotyczne

ADAM ASNYK
"Sen grobów" - motyw powstania styczniowego. Nurt refleksyjno-filozoficzny - sonety: "Nad głębinami". Wiersze-manifesty: "Do młodych", "Daremne żale" (opozycja przeszłość - przyszłość). "Między nami nic nie było" - liryka miłosna.

TEMATYKA NOWEL POZYTYWISTYCZNYCH
Niedola dziecka wiejskiego i biedoty miejskiej; często utalentowanego, niedopatrzonego, traktowanego okrutnie: "Antek" B. Prusa "Janko Muzykant" Henryka Sienkiewicza, "Nasza szkapa" M. Konopnickiej

Potrzeba scjentyzmu, pracy u podstaw, czyli oświecenia, nauczania na wsi, warstw niższych. Dobitnie widać to w: "Szkicach węglem" H. Sienkiewicza, "Antku" B. Prusa

Problematyka moralna: w "Powracającej fali" Prusa zarysowana jest szczególnie mocno, jako teoria powracającej krzywdy wyrządzonej drugiemu człowiekowi.

Tematyka patriotyczna: "Gloria victis" E. Orzeszkowej jest swoistym echem powstania styczniowego, walki i tragedii bohaterów. Opowiadają je drzewa - co dodaje oryginalności kompozycji utworów.

Nierówność społeczna i jej bolesne konsekwencje: w "Szkicach węglem", "Powracającej fali" - pisarze pozytywizmu wołają o walkę z nędzą i nieszczęściem.

Problem żydowski: "Mendel Gdański" M. Konopnickiej - historia Mendla, który czuł się Polakiem, a dotknęła go krzywda i dyskryminacja ze strony Polaków, ma być przykładem, przestrogą i wołaniem o równouprawnienie mniejszości narodowej.

PROZA

HENRYK SIENKIEWICZ
- "Potop"
Reprezentuje ideologię "pokrzepienia serc". Na wymiar patriotyczny tego utworu składa się ukazanie czasów potęgi narodu, bohaterstwa i mitu sarmackiego. Wymiar historyczny przybliża czytelnikowi wiek XVII. Wymiar etyczny podkreśla, iż dobro zwycięża zło, dlatego też postacie otrzymują karę lub nagrodę. Motyw romansu i przygody - prywatne perypetie bohaterów. Posiada cechy : epopei, romansu przygodowego, baśni oraz westernu.

ELIZA ORZESZKOWA
- "Nad Niemnem"
Wymiar patriotyczny: symbolizowany przez miejsca święte - mogiłę powstańców i wspomnienie powstania. Wymiar społeczny i obyczajowy: obraz społeczeństwa: szlachty ziemiańskiej, zaścianka i arystokracji - ich konfliktów i izolacji. Kontynuacja tradycji mickiewiczowskiej --motywy epopei szlacheckiej. Program pozytywistyczny: postulat zreformowanej pracy na polskiej ziemi, emancypacja kobiet, kult pracy, krytyka romantycznych postaw. Poetka wykorzystuję zasadę podwójnej perspektywy.

BOLESŁAW PRUS
"Lalka"
Wymiar filozoficzny: powieść o ludzkich dążeniach, idealizmie, złożoności ludzkiej natury i różnorodności charakterów. Wymiar społeczno obyczajowy: przegląd struktury społecznej ówczesnego społeczeństwa: sytuacji i przemian warstw: arystokracji, mieszczaństwa, rodzącej się inteligencji. Panorama Warszawy, opis życia i obyczajów ówczesnej stolicy. Rozgraniczenie warstw społecznych - bariera między Łęcką a Wokulskim. Wymiar patriotyczny: wspomnienie powstania, marzenia Rzeckiego, postulat reform społecznych. Wymiar psychologiczny: wielka powieść o miłości. Program pozytywizmu: obraz nędzy ubogich warstw, organicyzm, kwestia żydowska. Mamy tu do czynienia z "dwugłosem narracji", który z różnych stron oświetla te same wydarzenia.

Gatunek

POWIEŚĆ POLIFONICZNA
Tzn. wielogłosowa. Jest to komplement dla kompozycji powieści, bowiem oznacz jej głębie, wyjście poza prosty schemat. Taka powieść to kłąb dialogów - nie tylko pomiędzy postaciami, również pomiędzy wewnętrznymi głosami w psychice bohatera. Wiele głosów ściera się w przedstawieniu danego tematu - są dodatkowo wyzwaniem dla odbiorcy. Np. "Zbrodnia i kara"
NOWELA
Noweliści pozytywistyczni wykraczają poza klasyczną konwencją, dokonując eksperyment w zakresie kompozycji: np. antropomorfizacji lasu w "Gloria victis", czy rozbudowania całości utworu w "Powracającej fali".
POWIESĆ HISTORYCZNA
Połączenie typu walterscottowskiego z dokumentalnym. Na tle wojny ze Szwecją w XVII wieku, prezentuje losy fikcyjnych postaci. Jest wielowątkowa, panoramiczna. Np. "Potop"
POWIEŚĆ REALISTYCZNA
Z wszelkimi jej cechami: realizmem szczegółu, opisami pejzażu, zamkniętą kompozycją, wielowątkowa, obfituje w bogactwo osób i charakterów. Np. "Nad Niemnem"

POWIEŚĆ DOJRZAŁEGO REALIZMU
Wyrastające ponad tę konwencję nowatorstwem kompozycji. Prawdopodobieństwo akcji, realizm szczegóły w przedstawianiu przestrzeni, czasu i osób. Panoramiczność, wielowątkowość, epizodyczność. Np."Lalka"

Motywy

BŁAZEN - "Lalka", "Potop"
BUNT - "Ojciec Goriot" H. Balzaca, "Lalka", "Potop"
CIERPIENIE - "Ojciec Goriot", "Lalka", "Nad Niemnem", "Potop"
DOM - "Lalka", "Nad Niemnem", "Szkice węglem", "Potop", "Mendel Gdański"
DWOREK - "Nad Niemnem", "Potop", "Ogniem i mieczem"
GRÓB - "Lalka", "Nad Niemnem", "Mendel Gdański"
INTELIGENT - "Ojciec Goriot", "Lalka", "Szkice węglem"
LIST - "Ojciec Goriot", "Lalka", "Nad Niemnem", "Potop"
MATKA - "Nad Niemnem"
MĄŻ - "Laka", "Nad Niemnem", "Szkice węglem", "Potop"
MIASTO - "Ojciec Goriot", "Lalka"
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY - "Lalka", "Nad Niemnem", "Potop", "Gloria victis"
MIŁOŚĆ TRUDNA - "Zbrodnia i kara", "Lalka"
PODRÓŻ - "Lalka", "Nad Niemnem", "Potop"
POLSKA - "Lalka", "Potop"
PRACA - "Ojciec Goriot", "Nad Niemnem", "Lalka"
RODZINA - "Ojciec Goriot", "Nad Niemnem", "Lalka", "Potop"

Młoda Polska

Filozofia

ARTUR SCHOPENHAUER
Autor dzieła "Świat jako wola i wyobrażenie", w którym spisał swoje poglądy filozoficzne, które nie zostały docenione w romantyzmie, lecz swój renesans przeżyły w okresie kryzysu mieszczańskich wartości.. Głosił pogląd, że życie ludzkie jest bezcelowe, podtrzymują je tylko ślepe siły - różne rodzaje popędów, a jego istotę stanowi bezmiar cierpienia. Świat dla człowieka jest samym piekłem, w którym szatańskie męczarnie zadają sobie nawzajem ludzie. Wyjściem z tej sytuacji, według propozycji filozofa, byłoby odseparowanie się od społeczeństwa i zrezygnowanie z wszelkiego działania i z woli życia, bo i tak szczęście jest nieosiągalne, gdyż egzystencji ludzkiej towarzyszy uczucie niedosytu, wynikające z niemożności zrealizowania pragnień. Ilustracja takiej postawy jest na przykład obraz człowieka w wierszu Staffa Deszcz jesienny czy tragiczne dzieje ludzkości w Hymnach Kasprowicza. Od jego nazwiska wywodzi się termin: schopen-
haueryzm.

FRIEDRIECH NIETZSCHE
Poglądy swoje wyraził w pracach Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności, Wola mocy, Tako rzecze Zaratustra. Filozofia jego była wyrazem zarówno rozkładu kultury mieszczańskiej, jak i próbą wyjścia z tego kryzysu ideowego, jaki zaznaczył się pod koniec XIX wieku w dziedzinie etyki (pewna dewaluacja norm moralnych), w filozofii (zwątpienie w rozumowe poznanie świata) oraz w życiu społecznym i obyczajowym (zakwestionowanie kapitalistycznej ekonomiki, poczucie zagrożenia i osamotnienia jednostki). Głosił kult człowieka, jednostki silnej, realizującej na co dzień dionizyjskie ideały, wznoszącej się ponad przeciętny, szary tłum. Ponad układy społeczne i idee filozof wynosił życie jako autonomiczną i największą wartość, życie pełne, nie krępowane żadnymi sztucznymi normami, życie oparte na wolnej grze instynktów. Jednostki niezwykłe miały dokonać odrodzenia człowieczeństwa i uzdrowić zepsutą kulturę. Jego filozofia zatem lansowała równocześnie poglądy antydemokratyczne i wsteczne. Bowiem trudno zaakceptować, że wojna jest zjawiskiem korzystnym, bo rodzi męstwo, ze z wolności i dóbr powinni korzystać tylko silni, a nierówność społeczna jest zjawiskiem normalnym. Nietzsche, dokonując przewartościowania dotychczasowych ideałów, nie doceniał, a nawet niszczył wiele pozytywnych wartości społecznych. Zwalczał na przykład dotychczasową podstawę moralności - religię, nie dając racjonalnych propozycji, które by je mogły zastąpić. Negował też rolę wychowania i spychał na dalszy plan walory duchowe człowieka. Odwołania do tejże filozofii można znaleźć w Snach o potędze L. Staffa. Filozofię tą ,od nazwiska jej twórcy, nazywa się: nietzscheanizm.

HENRYK BERGSON
Francuski myśliciel, który sporo refleksji umieścił w swoich pracach: Materia i pamięć, Wstęp do metafizyki i Ewolucja twórcza. Jego zdaniem, artysta kierując się intuicją poznaje świat najgłębiej i najpełniej, staje się dzięki temu rewelatorem jedynej prawdy. A dzieje się tak dlatego, że sztuka, którą tworzy, z istoty swej zajmuje się tajemną rzeczywistością ducha i stara się zbadać jego związki ze światem w ogóle, narzędziem zaś poznania jest właśnie intuicja, rodzaj wyższego instynktu. Degraduje zatem Bergson intelekt jako poznawczy instrument, gdyż jak sądzi, kieruje nim ciasny praktycyzm, co w konsekwencji zniekształca obraz rzeczywistości, zwłaszcza, że naukowe metody i pojęcia są szablonowe i nie potrafią prawidłowo ocenić dynamicznie zmieniających się badanych obiektów. Ponadto poznanie naukowe zajmuje się zewnętrzna i ilościową stroną istot i rzeczy, niezdolne jest zatem do zbadania ich indywidualnych i wewnętrznych właściwości, gdy tymczasem motor rozwoju twórczego, tak zwany pęd życiowy (elan vital), jest usytuowany właśnie w głębi żywego świata. Tylko artysta jest kompetentny właściwie ocenić jego wewnętrzne bogactwo, ową żywą jaźń, a tym samym sztuka jest zdolna do poznania tych absolutnych prawd, którymi dotąd zajmowała się filozofia.

Autor i tytuł

POECI FRANCUSKIEGO MODERNIZMU

ARTUR RIMBAUD
- "Statek pijany"
Jest to poemat o pragnieniu wolności, takim właśnie, jakie wyzwala w człowieku bezkresne morze w przeciwieństwie do kałuży na rodzinnym podwórku. "Samogłoski" to sonet świetnie obrazujący zabieg synestezji: oto poeta koloruje samogłoski. Już nigdy nie będą bezbarwne.

CHARLES BAUDELAIRE
Poeta realizował typ ówczesnego dandysa - modnego młodzieńca o wyrafinowanych gustach i oryginalnym stroju, buntującego się przeciw towarzyskim konwencjom. Wiersze jego wypełniają kraty, sieć pajęcza, ołowiane niebo, dekadenckie "ziewnięcie" nudy istnienia. W tej dusznej atmosferze symbol wolności - to biały albatros, szczęśliwy, gdy rozpina skrzydła daleko nad ziemią. Niestety - na ziemi nieszczęśliwy, stłamszony jak... poete maudit. Poeta przeklęty. Utwory: "Albatros", "Padlina", "Piękno", "Litanie do szatana"

PAUL VERLAINE
Wiódł życie absolutnie zdegenerowane, było w nim wszystko: pijackie uczty, prostytucja, homoseksualizm, narkotyki etc. Mimo to uważa się go za prekursora symbolizmu. Ważnym utworem jest: "Sztuka poetycka", zawiera bowiem jego twórcze credo. Poezja jego jest śpiewana, w pełni wyzyskuje brzmienia, melodyjną wartość słów, odbiega od reguł parnasizmu.

POECI POLSCY

KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER
Poeta nastrojów młodopolskich. Zawarł w poezji pesymistyczne filozofie dekadentyzmu, niepokoje końca wieku. Główne motywy w jego poezji to: przyroda, sztuka, miłość oraz śmierć. Sama jednak poezja cechowała się: umuzykalnieniem, operowaniem synestezją oraz impresjonizmem. Utwory: "Koniec wieku XIX", "Nie wierzę w nic", "Hymn do Nirwany", "Melodia mgieł nocnych"

JAN KASPROWICZ
Poeta, który przechodził przemiany ideowe etap: początkowo rzecznik skrzywdzonych, poruszał tematy społeczne: nędzę wsi, zaniedbanie dziecka wiejskiego: sonety "Z chałupy". II etap: 1898 - przełom modernistyczny: "Krzak dzikiej róży", tomik, w którym występuje bunt wobec Boga, pogarda wobec tłumów, symbolizm oraz uroda gór. III etap: pogodzenie się z Bogiem, przyjmuje postawę franciszkańską: "Księga ubogich". W poetyce Kasprowicza zwracają uwagę: symbolizm i ekspresjonizm.

LEOPOLD STAFF
Poeta trzech pokoleń. W dobie młodopolskiej wyróżniamy: nietzscheanizm - tom "Sny o potędze", "Kowal"; dekadentyzm: "Deszcz jesienny"; franciszkanizm: tom "Ptakom niebieskim"; klasycyzm: tom "Uśmiechy godzin". Staff upodobał sobie formę sonetu, pragnął chaos świata przetworzyć w ład artystyczny.

TADEUSZ MICIŃSKI
Polski demonolog, zafascynowany tematem walki dobra i zła, osobą szatana jako istoty zbuntowanej przeciw Bogu, ale cierpiącej - tom "W mroku gwiazd". Również w poezji wykorzystuje technikę ekspresjonistyczną oraz barokowy oksymoron.

DRAMAT MŁODOPOLSKI

GABRIELA ZAPOLSKA
- "Moralność pani Dulskiej"
Poetka przedstawia mieszczańską rodzinę zatopioną w filisterskim kołtuństwie. Jest to swoista satyra na fałsz, obłudę i zakłamanie mieszczaństwa, rozgrywająca się w konwencji tragifarsy. Przykładem dramatu naturalistycznego.

STANISŁAW WYSPIAŃSKI
- "Wesele"
Punktem wyjścia dramatu jest wesele inteligenta-poety z chłopką, które ma miejsce w chłopskiej chacie. Podjęte zostały tematy: zrywu narodowego, niemocy społecznej, charakterystyka inteligencji, charakterystyka wsi, ludomania i dekadencja. Dramat obfituje w różnorakie symbole: przedmioty jako podkowa i złoty róg, osoby - jak Stańczyk, sceny - jak finalny taniec Chochoła. Przykładem dramatu symbolicznego.

POWIEŚĆ

WŁADYSŁAW REYMONT
- "Chłopi"
Epopeja nagrodzona Noblem. Na pierwszy plan wysuwają się dzieje rodziny Borynów i wsi polskiej - Lipiec. W rzeczywistości problematyka wykracza poza wiejski konkret i podejmuje kwestie ogólnoludzkie, filozoficzne: ludzkie namiętności, związek człowieka z naturą, mentalność i system wartości chłopów, walka o władzę, rywalizacja o kobietę oraz związek człowieka z ziemią. Przykładem powieści realistycznej, naturalistycznej i impresjonistycznej.

STEFAN ŻEROMSKI
- "Ludzie bezdomni"
To dzieje społecznika-doktora Judyma, który jest człowiekiem szlachetnym i wrażliwym na biedę i nędzę społeczną. Sam pochodzi z nizin i pragnie poświęcić swoje życie leczeniu warstw niższych. Poświęca dla tej idei całą prywatność, także możliwość założenia domu, rodziny i małżeństwa z kobietą, którą kocha. Dzieje Judyma ukazują też ówczesne społeczeństwo polskie, bolączki społeczne, strefy takie jak miasto i wieś, różne warstwy społeczne. Istotna jest kategoria "bezdomności", w sensie wyboru moralnego. Są powieścią modernistyczną.

JOSEPH CONRAD
- "Lord Jim"
Jest to powieść uniwersalna, gdyż jej autor mówi o sprawach zawsze aktualnych; o ważnych decyzjach, jakie każdy człowiek musi podjąć i o konsekwencjach wyborów dokonywanych w różnych sytuacjach.

Gatunek

POWIEŚĆ PSYCHOLOGICZNO-MORALNA
Dla której charakterystyczne są: poszerzona analiza psychologiczna, zerwanie z chronologią akcji, wielogłos narracyjny i narracja subiektywna, relatywizacja głównego bohatera, tzn. że główny bohater ukazany jest z kilku punktów widzenia, co sprawia, że jego postępowanie wymyka się jednoznacznej ocenie. Doskonałym przykładem jest "Lord Jim"

POWIEŚĆ MODERNISTYCZNA
Charakteryzuje się: albumowym charakterem scen, polega on na tym, że między dwoma rozdziałami nie zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, a kolejne rozdziały stanowią epizody z życia bohatera; synkretyzmem poetyk, czyli stosowaniem w jednym utworze technik pisarskich (symbolizmu, naturalizmu, impresjonizmu); indywidualizacją języka postaci, co w praktyce oznacza, że każdy bohater mówi językiem charakterystycznym dla swego pochodzenia i wykształcenia; wielogłosem narracyjnym oraz zakończeniem otwartym, czyli czytelnik nie zna końca losów bohatera, nie wie , jakie skutki wywołało podjęcie takiej, a nie innej decyzji. "Ludzie bezdomni"
DRAMAT NATURALISTYCZNY
Zajmuje się biologiczną motywacją działań człowieka, a szczególnie rządzące życiem ludzkim prawami natury. Podkreśla fakt, iż wszelkie poczynania ludzkie są zależne od następujących czynników i praw natury: teorii dziedziczności , polegającej na przekazywaniu potomstwu cech fizycznych lub psychicznych zarówno wrodzonych, jak i nabytych; determinizmu, którego zwolennicy głosili całkowitą zależność człowieka od warunków życia; prawa doboru naturalnego, czyli procesu prowadzącego do utrzymywania się przy życiu osobników silniejszych, lepiej przystosowanych. "Moralność pani Dulskiej"
SONETY
- w twórczości Leopolda Staffa
POWIEŚĆ REALISTYCZNA
- "Chłopi"
POWIEŚĆ NATURALISTYCZNA
- "Chłopi"
DRAMAT SYMBOLICZNY
Przykładem jest "Wesele", które obfituje w różnorakie symbole: Chochoł - postać wiążąca świat realistyczny z metafizycznym, Stańczyk- symbol mądrości i dalekowzroczności politycznej, Rycerz - symbol odwagi, męstwa etc.
DRAMAT EKSPRESJONISTYCZNY
Wykorzystuje stylistykę ekspresjonistyczną, polegającą na operowaniu gwałtownym kontrastowymi zestawieniami, makabrą, deformacją, przedstawiając formy zwyrodniałe. "Kniaź Patiomkin" Tadeusza Micińskiego.

Motywy

ARTYSTA
Jednostkowy, wyobcowany, niezrozumiały przez tłum twórca: "Albatros"
SZTUKA DLA SZTUKI
Hasło wyznaczające sztuce nadrzędną wartość, cel istnienia dla samej siebie, bez żadnych przyziemnych utylitarnych celów.
SZATAN
Motyw modny w epoce, pojawia się w poezji Kasprowicza, Staffa, Micińskiego. Sama demonologia staje się pasją myślicieli, np. Przybyszewskiego czy Micińskiego (zob. interpretację poematu Niedokonany). Przedstawiany szatan jest postacią cierpiąca, płacząca, choć uosabia bunt.

LUDOMANIA
Fascynacja wsią i jej kulturą, która ogarnęła twórców młodopolskich, a oznaczała nie zawsze szczere zainteresowanie, lecz pozór i modę. Ludomania została zarejestrowana w Weselu Wyspiańskiego, jej owocem były inteligencko-chłopskie śluby.
ŚMIERĆ, SPLEEN, NIRWANA
Tematy poezji modernistów europejskich i polskich. Są wynikiem pesymistycznej filozofii i dekadenckiej postawy bierności i zniechęcenia. Narkotyczne pogrążenie się w nirwanie, poczucie spleenu, myśl o śmierci - to odpowiedz na nastrój schyłkowej epoki. "Spleen" i "Padlina" Baudelaire'a, "Nie wierzę w nic", "Koniec wieku XIX"
FILISTER
Znienawidzony przez młodych artystów mieszczuch, dorobkiewicz, właściciel sklepu i nieruchomości lub urzędnik wyznający filozofię pieniądza. Obłudny, zakłamany, dbający o pozory i zniewolony konwencjami swego mieszczańskiego świata.
TEATR MUNDI
- "Wesele"

XX-lecie międzywojenne

Filozofia

BEHAWIORYZM
Od ang. behaviour - zachowanie. Twórcą jest JOHN WATSON. Podstawowe pytanie: jak badać człowieka, jak poznać? Odpowiedź: tylko przez obserwację jego zachowań, tylko przez ogląd z zewnątrz. Odrzucił introspekcję - "wgląd do wewnątrz", analiza stanów psychicznych, wnętrza postaci i jej przemyśleń - bo prawdy o duszy, o wnętrzu drugiego człowieka poznać nie można, a zatem nie podlega obiektywnej obserwacji. Wpływ na literaturę: odrzucenie introspekcji w charakteryzowaniu postaci, zewnętrzna "kreacja" bohatera i wydarzeń, proza dialogu (E. Hemingway)

PSYCHOANALIZA - FREUDYZM
Od nazwiska twórcy ZYGMUNTA FREUDA. Freud był przede wszystkim psychiatrą, lecz teoria, którą stworzył wyszła daleko poza granice leczenia, stała się teorią psychologiczną, a w swoim czasie modą i zjawiskiem socjologicznym. Podstawowe pytanie: Co jest przyczyną lęków, nerwic, nierównowagi człowieka? Jak do nich dotrzeć? Gdzie tkwią? Odpowiedź Freuda: nie wszystko człowiek sobie uświadamia. Oto ludzka psychika posiada trzy pokłady: Ego (jaźń) - zewnętrzna warstwa, którą kierujemy własnym rozumem; Id - sfera popędów, instynktownych żądz, wśród których głównym jest popęd seksualny jest to strefa podświadomości; i Superego - sfera nieświadomości ludzkiej, zespół norm i wymagań tradycji i kultury, w jakiej nas wychowano sfera przymusu, ograniczająca etc. Taka budowa ludzkiej psychiki pozwala na ważne odpowiedzi. Oto kompleksy i lęki biorą się z napięć, konfliktów pomiędzy sferami psychiki, jak na przykład przez tłumienie Id. Przyczyny zatem tkwią w nieświadomych sferach ludzkiej psychiki. Wpływ psychoanalizy na sztukę i literaturę był niebagatelny. Pochodną psychoanalizy jest przecież surrealizm, powstała też teoria interpretowania literatury. Uczeń Freuda - Jung wprowadził pojęcie archetypów, których magazynem jest literatura i sztuka.

Poza tym Freud widział w artystycznej działalności człowieka pewną sublimację pożądań i popędów tłumionych w świecicie przyjętych norm i obyczajów.

KATASTROFIZM
Znany już wcześniej, przybrał na sile jako odrębna historiozofia, odkąd niejaki OSWALD SPENGLER wydał książkę pt. "Zmierzch Zachodu" (zob. omówienie jego poglądów: Diagnozy stanu kultury XX wieku). Książka zrobiła zawrotną karierę. Głosiła natomiast swoistą teorię narodzin, rozwoju i zmierzchu kultur - w tym naszej europejskiej. Oto według Spenglera Europa chyli się ku upadkowi - a jest to przeczucie katastrofy, kresu cywilizacji, a więc katastrofizm. Odczują go także twórcy literatury, widoczny będzie także w poezji.

PRAGMATYZM
Którego twórcą był filozof amerykański WILLIAM JAMES. Ujmował on prawdę jako narzędzie działania, czyli mówiąc inaczej, za prawdziwe uważał te myśli, które się sprawdzają przez skuteczne działania praktyczne. To rzutowało zarówno na teorię poznania, jak i na rozumienie wartości humanistycznych, które stają się w tym ujęciu relatywne; rozumiane są instrumentalnie.

FENOMENOLOGIA
Inicjatorem był EDMUND HUSSERL, filozof niemiecki. Odrzucając nastawienie psychologiczne, Husserl szukał nauki, która badałaby istotę rzeczy, nie pytając o ich konkretne, historyczne albo psychologiczne uwikłania, tzn. badałyby akty duchowe człowieka w ich przebiegach idealnych, uwolnionych od materialnego konkretu. Szczególne znaczenie miały fenomenologiczne koncepcje etyki oraz estetyki.

Autor i tyuł

BOLESŁAW LEŚMIAN
Powołał do życia gromadę fantastycznych postaci jak Dusiołek, pan Błyszczyński, Srebroń etc. Operował neologizmami, eksponował szczegół, wprowadził ludowe, baśniowe i fantastyczne motywy do swojej poezji. Interesowała Leśmiana relacja Człowiek - Bóg, uważał, że właśnie ułomność i kalectwo są tymi wartościami, które odróżniają człowieka od Boga i stanowią o jego człowieczeństwie. Podejmowanie trudu życia pomimo przeciwności, poczucie tej odrębności - to właśnie heroiczny humanizm. Często używa ballady, która rozgrywa się w bezkresie i bezczasie. Utwory: "Dusiołek", "Urszulka Kochanowska", "Dziewczyna", "W malinowym chruśniaku"

JULIAN TUWIM
I okres: młodzieńczy. To epoka "Pikadora", Skamandra, skandali poetyckich, "wojny o wiosnę", burzliwego życia artystycznego i towarzyskiego. Twórczość tego okresu cechuje: witalizm, dynamika życia wielkiego miasta, entuzjazm. Poetę widzi jako "ultimus inter pares" - ostatniego wśród równych, wmieszanego w tłum. II okres: "poszukiwanie słowa poetyckiego". W formie zwraca się Tuwim ku klasycznym wzorcom horacjańskim i do poezji Kochanowskiego, krystalizuje własną poetykę - język ekspresywny, dynamiczny, nieunikający słów potocznych, a nawet wulgarnych. Do poezji wkradają się tematy poważne: polityczne, antywojenne ("Do prostego człowieka"), satyra na mieszczaństwo, filozoficzny, czy o samym trudzie tworzenia ("Sitowie"). III okres: wojenny i powojenny.

Składa się nań emigracja, powrót do kraju i działalność powojenna. Dziełem emigracyjnym jest poemat dygresyjny "Kwiaty polskie". Tomy poezji: "Słowa we krwi", "Rzecz Czarnoleska", "Biblia cygańska", "Treść gorejąca"

JULIAN PRZYBOŚ
Głosił postulat rzemieślniczej pracy nad językiem poetyckim, hasło: precz z watą słów. Widział istotę poezji w sile metafory, potrafił zawrzeć w jednym wersie wielokrotność skondensowanych znaczeń. Operował elipsą - takim skrótem, który polega na opuszczeniu ogniw w zdaniu. Potrafił dynamizować (poruszać, ożywiać) przestrzeń w swojej poezji. Początkowo fascynował go program "trzech M." (miasto, masa, maszyna), ruch, elektryczność, geometria, potem zaczął wracać do tematów tradycyjnych, ale ujmował je na swój sposób. Jego pomysłem jest "układ rozkwitania" - czyli rozwijanie "zalążka" utworu, jakim jest wyjściowy wers. Tomy: "Śruby", "Oburącz", "Sponad", "Równanie serca"

PROZA

STEFAN ŻEROMSKI
- "Przedwiośnie"
Dzieje Cezarego Baryki, który wychowywał się w Baku i tam jako młody chłopak był świadkiem rewolucji, potem zaś wrócił do Polski, by tu rozpocząć dorosłe życie - są pretekstem do poruszenia kilku ważnych tematów: obraz siła rewolucji, dyskusja o koncepcjach naprawy Polski, dylematy dojrzewanie i poszukiwania autorytetów przez młodego człowieka oraz charakterystyka różnych środowisk.

WITOLD GOMBROWICZ
- "Ferdydurke"
Opowieść o Józiu, który jako trzydziestoletni mężczyzna zostaje sprowadzony do ławy szkolnej i od nowa przemierza szkołę, pensje, wieś- jest w istocie filozoficzną rozprawą o człowieku prawdziwe, rzeczywiste, a nie narzucone przez społeczny schemat. Znajduje: formę, konwencję, stereotyp. Jest to powieść: gra- poszukiwanie autentyzmu, komedia ośmieszająca wszelkie wartości, bunt przeciw Formie, satyra na szkołę, mieszczaństwo i ziemiaństwo oraz drwina ze świata jako rekwizytorni form.

ZOFIA NAŁKOWSKA
- "Granica"
Dzieje miłości i romansu Zenona Ziembiewicza wyglądają z pozoru na zwykły banał, oparty o trójkąt: mąż - żona - kochanka, i to w dodatku schemat: panicz uwodzi służącą z ludu. Nie jest tak- ów romans to pretekst do podjęcia: problematyki społecznej, problematyki moralnej (pytanie o granicę moralną), problematyki filozoficznej oraz problematyka obyczajowa.

DRAMAT

STANISŁAW WITKIEWICZ
- "Szewcy"
Jest to dramat w gruncie rzeczy pesymistyczny. Traktuje o rewolucji, o katastroficznej wizji przyszłości, jest także przerysowaną, karykaturalną, charakterystyką społeczeństwa.

Witkacy zapowiada nadejście strasznego świata- władzy Hiperrobociarza: epoki biurokracji, manipulacji otępiaiałym społeczeństwem.

Gatunek

POWIEŚĆ POLITYCZNA
Utrzymana w tradycyjnej konwencji, trzecioosobowej narracji, jest "przeglądem" kolejnych scen przestrzeni, które spina biografia bohatera. Żeromski inaczej niż w "Ludziach bezdomnych" - operuje tu oszczędniejszym stylem, lecz wprowadza symbole: są nimi np. słynne szklane domy, o których marzył Baryka.
AWANGARDOWA POWIEŚĆ GOMBROWICZA
Posiada wiele cech powieści, która wykrystalizuje się po wojnie i otrzyma nazwę "noveau roman". Jest to m.in. pierwszoosobowa narracja, która przedstawia świat widziany oczyma bohatera, poprzez jego poszukiwania i wrażenia. Pełno tu absurdu, scen groteskowych, paradoksu i postaci karykaturalnych. Pisania specyficznym "gombrowiczowskim" stylem: przestawienie szyku zdań, neologizmy - pupa, gęba, chwyt podglądania i przedrzeźniania.
DRAMAT WITKACEGO
Cechy charakteryzujące go to: zmienność stylu wypowiedzi jednej postaci, groteska i absurd budulcem wielu scen, igranie z przestrzenią (ściany czy kraty jej nie ograniczają) oraz wulgaryzm w wypowiedziach.

Motywy

ARKADIA
- "Przedwiośnie"
AUTOTEMATYZM
"Ferdydurke"
BUNT
"Dziewczyna", "Przedwiośnie", "Granica", "Ferdydurke", "Szewcy"
DOM
"Urszulka Kochanowska", "Granica", "Przedwiośnie", "Ferdydurke"
MIŁOŚĆ SILNIEJSZA NIŻ ŚMIERĆ
- "Kochankowie", "Mistrz i Malgorzata" Bułhakowa
ZAZDROŚĆ I ZAWIŚĆ
- "Granica"
ARTTSTA I SŁOWA
"Ferdydurke", "Mistrz i Małgorzata"
BEZDOMNOŚĆ
- "Granica", "Przedwiośnie", "Mistrz i Małgorzata"
CÓRKA
- "Granica", "Urszulka Kochanowska"
MATKA
- "Przedwiośnie", "Granica", "Ferdydurke"
PIENIĄDZE
- "Granica", "Mistrz i Małgorzata"

RODZINA
- "Przedwiośnie", "Granica", "Ferdydurke"
SAMOBÓJSTWO
- "Granica"
UCIECZKA
- "Mistrz i Małgorzata", "Granica"
WINA I ODPOWIEDZIALNOŚĆ
- "Granica"
ZDRADA
- "Granica"
ZŁO
- "Przedwiośnie", "Granica"
CZŁOWIEK - BÓG
To motyw bardzo charakterystyczny w polskiej literaturze od czasów romantyzmu. I oto kontynuacja na pozór niegodna, bo zupełnie odarta z patosu: chłop Bajdała złorzeczy Bogu, za to, że prócz jego bajdały i wołka - "potworzył jeszcze takiego Dusiołka".

---