Antyk:

Król Edyp

Król Edyp to tragedia, w której autor pokazuje jak nieskuteczna jest walka człowieka ze swoim losem. Im bardziej Edyp stara się uciec od swego przeznaczenia, tym szybciej przybliża się do spełnienia przepowiedni wyroczni. Człowiek jest więc igraszką w rękach losu i bogów, poeta pokazuje jak nieskuteczna jest jego walka z przeznaczeniem.

Tragedia Sofoklesa uświadamia również jak wielka i nieomylna jest wiedza wyroczni w Delfach. Przecież zarówno Edyp jak i Lajos, robili wszystko, by uniknąć przeznaczenia, a jednak swoim postępowaniem, krok po kroku, zbliżali się do jego spełnienia.

Edyp ściągnął na siebie gniew bogów przez sam fakt swojego urodzenia, bo wyrocznia zabroniła Lajosowi mieć potomstwo, obraził bogów również swoją pychą (hybris),rozbudzoną w czasie śledztwa.

-Edyp- gł.boh Kreon - brat Jokasty, po śmierci Lajosa objął rządy w Tebach Jokasta - żona Edypa Chór Teban - jest zatroskany o los Teb Posłaniec z Koryntu - przybywa, by potwierdzić prawdę o pochodzeniu Edypa

Średniowiecze:

Boska Komedia

W swoim dziele Dante zawarł całość światopoglądu człowieka średniowiecza i renesansu. Przedstawił wyobrażenia współczesnych mu ludzi na temat zaświatów:Piekła, Czyśćca i Raju. W symbolicznym wymiarze całość dzieła jest obrazem ludzkiego życia, który z niedoskonałości grzechu, krocząc drogą wiary i pobożności zbliża się do ideału, aby po śmierci stanąć przed obliczem Boga. Alegoryczność i symboliczność dzieła stawia je na pograniczu dwóch epok - średniowiecza i renesansu.

CZŁOWIEK W BOSKIEJ KOMEDII: Boska Komedia, podobnie jak zresztą cała twórczość Dantego, przesiąknięta jest próbami odnalezienia się człowieka późnego średniowiecza w świecie, w jakim przyszło mu żyć. Coraz większy upadek obyczajów, kryzys wiary, również wśród duchowieństwa, walki zwolenników cesarstwa ze zwolennikami papiestwa, z drugiej strony rozwój handlu, bogacenie się miast, wszystko to wywoływało uczucie zagubienia i osamotnienia w świecie. Boska Komedia jest próbą wskazania takiemu zbłąkanemu człowiekowi właściwej drogi ku świętości, niebu, Bogu.

BUDOWA UTWORU I ROLA CYFRY 3: Nad budową całego utworu dominuje idealny system trójkowy: Boska Komedia składa się z trzech części (1. Piekło, 2. Czyściec, 3. Raj), każdą z części tworzą 33 pieśni (plus jedna pieśń wstępna), zaś każda z pieśni pisana jest strofą trzywersową, tak zwaną tercyną.

W Komedii pojawiają się także motywy związane z cyfrą 3. Na początku drogi, kiedy poeta znajduje się w głębi ciemnego lasu, powrót uniemożliwiają mu trzy bestie: lew, pantera i wilczyca, proponują poecie drogę przez trzy królestwa zaświatów, zaś liczba poszczególnych części tych obszarów to wielokrotność cyfry 3. W systemie kabalistycznymcyfra 3 ma największą wartość - symbolizuje Trójcę Świętą, właśnie dlatego jej rola w poemacie jest tak ważna.

SZLAK WĘDRÓWKI BOHATERA: Treścią utworu jest wędrówka bohatera - poety po trzech obszarach zaświatów: piekle, czyśćcu i raju. Piekło znajduje się w głębi Ziemi, ma kształt gigantycznego, składającego się z dziewięciu kręgów leja. Na każdym kolejnym kręgu umieszczeni są coraz więksi grzesznicy, a na samym dnie znajduje się Lucyfer. Już napis na bramach piekielnych (“Porzućcie wszelką nadzieję wy, którzy tu wchodzicie”) oddaje charakter tej części zaświatów. Pozbawienie grzeszników nadziei zwiększa grozę ich cierpień, które nie mają końca. Właściwe Piekło poprzedza przedpiekle - ziemia niczyja - miejsce, w którym przebywają dusze wzgardzone przez Boga i szatana, skazane na wieczną nicość. Karą za obojętność wobec dobra i zła są ukąszenia robactwa (muchy, mszyce), od którego muszą się opędzać. W pierwszym kręgu piekła znajdują się dusze wzorowych obywateli starożytności, którzy nie zostali ochrzczeni - nie doznają cierpień, ale ich twarze noszą wyraz beznadziejności. W innych kręgach przebywają chciwcy, rozrzutnicy, gwałciciele, samobójcy, zabójcy, oszuści. Za najcięższy grzech Dante uznał zdradę ojczyzny. Najcięższe męki cierpią trzej najwięksi zdrajcy w dziejach ludzkości: Judasz (zdrajca Jezusa Chrystusa) oraz Brutus i Kasjusz (zdrajcy i mordercy Juliusza Cezara). Każdy grzesznik dotknięty jest odpowiednią karą, a pomysłowość Dantego w tym względzie wydaje się być nieograniczona. “Oto dusze sieczone ostrym gradem, wykonujące prace syzyfowe, stąpające w obrzydliwym bagnie, pławiące się we krwi lub też w cuchnącym kale. Świętokupcy, na przykład, tkwią do połowy w jamach, liżą ich płomienne języki, złodzieje rozsypują się w proch i znów powstają, a dokoła nich krążą obrzydliwe węże szarpiące ich ciała”. (J. Heistein Historia literatury włoskiej). Nic dziwnego, że i we współczesnym języku na określenie scen okrutnych, odrażających stosuje się sformułowanie “dantejskie sceny”. Czyściec jest ogromną, składającą się z dziewięciu pięter górą. Dusze, które w nim przebywają, także cierpią, ale mają nadzieję i wierzą w Boską nieomylność i sprawiedliwość. Grzesznicy w Czyśćcu tworzą wielką wspólnotę, razem kroczą ku zbawieniu. Raj jest ukazany jako dziewięć sfer nieba, znajdujących się wysoko wśród gwiazd. Raj jest królestwem wyobraźni. Jego opisy mają zupełnie inny charakter. “Na przykład niebo Wenery (trzecia sfera) skonstruowane jest z elementów świetlnych w postaci igrających płomyków, w sferze piątej (niebo Marsa) duchy układają się w formę ognistego krzyża, w sferze szóstej - w kształt orła, w sferze ósmej archanioł Gabriel rozwija ognistą girlandę wokół Matki Boskiej, sfera dziewiąta - to niebo mieniące się przepięknymi barwami kryształów” - pisze J. Heistein. W zwieńczeniu Nieba, czyli Empireum, mieszka Bóg. Bohater zaczyna swą wędrówkę od Piekła, gdzie jego przewodnikiem jest wielki poeta rzymski Wergiliusz. Następnie zwiedza Czyściec, a w końcu Raj, w którym rolę oprowadzającego przejmuje piękna Beatrycze, dama serca poety.

PRZEWODNICY DANTEGO: Pierwszym jest Wergiliusz, literacki “ojciec” Dantego, którego twórczością i filozofią poeta fascynował się przez całe życie. W Komedii często mówi o Wergiliuszu “ojciec”, a w usta starożytnego poety wkłada słowo “syn” w odniesieniu do siebie. Wergiliusz przebywa w pierwszym kręgu Piekła - niestety nie był ochrzczony, więc droga do Raju na zawsze jest dla niego zamknięta. Towarzyszy Dantemu w trakcie wędrówki przez Piekło i Czyściec.

Beatrycze - najważniejsza w życiu Dantego kobieta (por. biografia). W Komedii staje się symbolem objawienia, Boskiej wiedzy, jest uświęcona i uduchowiona, nabiera cech mistycznych. Jest w oczach Dantego niemal święta, prowadzi go poprzez kolejne sfery Raju.

ALEGORYCZNA I SYMBOLICZNA WYMOWA BOSKIEJ KOMEDII: Znaczenie Boskiej Komedii należy rozpatrywać zarówno na płaszczyźnie symbolicznej, jak i alegorycznej. Symboliczne są postaci przewodników poety po zaświatach, wielu grzeszników, również sam motyw wędrówki może podlegać różnym interpretacjom. W warstwie alegorycznejBoska Komedia jawi się jako przypowieść o sensie istnienia człowieka na Ziemi.

Ciemny las, w którym na początku wędrówki znajduje się poeta to alegoria duszy zagubionej w chaosie świata, pozbawionej Łaski Bożej, trzy bestie to alegorie: pantera - zawiści, lew - pychy, wilczyca - chciwości.

Według Dantego celem życia ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Człowiek przez całe swoje życie powinien dążyć do Boga, do doskonałości, zbawienia. Życie ludzkie jest wędrówką, której ostatecznym celem jest Bóg.

Cel podróży tych bohaterów literackich jest zawsze związany z osiągnięciem jakiegoś ważnego celu, zdobyciem nowych doświadczeń, poznaniem świata i samego siebie.

Dante - główny bohater dzieła Wergiliusz - Wergiliusz, jeden z najwybitniejszych rzymskich poetów, symbolizuje w utworze mądrość i doskonałość literatury czasów antycznych Beatrycze - literacka postać Beatrycze wzorowana jest na realnej osobie, ukochanej poety z lat młodzieńczych

Renesans:

Makbet

Treść utworu oparta jest na faktach autentycznych. W roku 1040 pierwszy historyczny król Szkocji został zamordowany przez swego generała Makbeta. W roku 1057 natomiast Makbet zginął z rąk Malkolma, który wstąpił na tron jako Malkolm III. Inną historyczną postacią jest tu król Anglii Edward Wyznawca, który panował w latach 1004-1066 i był przez mu współczesnych uważany za świętego. Szekspir zawarł w tej sztuce kilka bardzo ważnych myśli, poruszył kilka niezwykle istotnych problemów. Przede wszystkim ukazał na przykładzie głównego bohatera, jak żądza władzy może przemienić osobowość i wpłynąć na zmianę postępowania człowieka. Dla Makbeta zbrodnia początkowo jest czynem zupełnie abstrakcyjnym i niemożliwym do popełnienia. Jednak pod wpływem pierwszej popełnionej zbrodni z wzorowego wasala i rycerza króla szkockiego staje się żądnym krwi i władzy królobójcą. Po zamordowaniu króla i zdobyciu korony Makbet zostaje wplątany w nie kończący się łańcuch kolejnych zbrodni, które musi popełniać z obawy przed ujawnieniem prawdy o swym czynie. Z normalnego człowieka staje się bestią, tyranem i zbrodniarzem, znienawidzonym przez lud, który nazywa go „psem z piekła” oraz „podłym zbójem”. Makbet wydaje rozkaz zamordowania Banka, później Makdufa i syna Banka, a gdy tym dwóm udaje się uciec, ofiarą strasznego króla pada żona Makdufa. Od tej pory morderca jednak nie zazna już spokoju, prześladować go będą halucynacje, zjawy i koszmary. Widziadła zamordowanych przez niego ofiar oraz tajemnicze głosy będą wieściły mu jego zgubę (jak choćby postać zakrwawionego, zmasakrowanego Banka). Również i krwawa Lady Makbet, zachęcająca męża do popełniania zbrodni, popadnie w obłęd, w którym będzie usiłowała zmyć z rąk krew zabitych. Lady Makbet popełni samobójstwo, zaś jej mąż stanie się bezwolnym cieniem człowieka oczekującym na śmierć.

Głównym problemem, na który Szekspir zwraca uwagę, jest wzajemny stosunek człowieka i zła. Autor wyraża przekonanie, że każde zło wyrządzone innym ludziom powraca po pewnym czasie i godzi w tego, który je na świat wyprowadził. Zabójcę musi spotkać zasłużona kara, Makbet zostaje zabity przez Makdufa, który wraca z wygnania na czele wojsk, by pomścić śmierć ofiar tyrana.

William Szekspir stworzył w Makbecie świetne studium psychologiczne człowieka opętanego żądzą władzy i bezustannie borykającego się z wyrzutami sumienia.

Makbet - wódz wojsk szkockich, kuzyn króla Dunkana.

Lady Makbet, Banko - bohater epizodyczny; przyjaciel Makbeta Makduf - bohater epizodyczny; zabójca Makbeta. Lady Makduf - bohaterka epizodyczna; żona Makdufa, zginęła na polecenie Makbeta.

Barok:

Świętoszek

Sztuka została po raz pierwszy wystawiona w 1664 r. Początkowo obejmowała ona tylko trzy akty i jej kompozycja była odmienna od wersji znanej w obecnych czasach. Komedia została przyjęta bardzo krytycznie, a nawet wrogo, głównie przez dostojników kościelnych, którzy wymogli na królu zakaz jej publicznego wystawiania.

Molier piętnuje tu przede wszystkim obłudę i zakłamanie (postać Świętoszka), ale występuje również przeciwko popadaniu w skrajności, szczególnie jeśli chodzi o obyczajowość (Orgon i jego matka, Pani Pernelle). Postać zaślepionego do granic możliwości Orgona stanowi z jednej strony doskonałą osnowę dla wątku komediowego i rozmaitych śmiesznych sytuacji, z drugiej jednak strony jest wyrazem protestu autora przeciw całemu systemowi wartości moralnych, zwyczajów i przekonań, które pozwalają licznym oszustom żerować na naiwności i nieświadomości ludzkiej.

Forma Świętoszka stanowi jedno ze szczytowych osiągnięć talentu dramatopisarskiego Moliera, który zawarł w ramach komedii temat i akcję z gruntu tragiczną, jednakże złagodził jej tragiczny charakter tak samo, jak w wielu miejscach sztuki złagodził odrażającą dla widza postawą niektórych bohaterów. Jest to oczywiście stonowanie zbyt drastycznych postaw, zachowań i charakterów przez ich zabarwienie ironiczne czy też wręcz odwołujące się do tradycji farsy, które neutralizują elementy ponurego dramatu. Mimo że Świętoszka zalicza się do arcydzieł komedii obyczajowej i komedii charakterów, jest on też niezaprzeczalnym arcydziełem jako satyra społeczna.

Tartuffe, czyli Świętoszek,Orgon- przeciętny, francuski mieszczanin, Pani Pernelle - matka Orgona Elmira - wzorowa żona, Damis - syn Orgona kocha i szanuje ojca Marianna - córka Orgona,  Doryna - pokojówka Elmiry,

Romantyzm:

Cierpienia młodego Wertera

Johann Wolfgang Goethe jest twórcą niemieckim, zaliczanym do nurtu zwanegopreromantyzmem. Okres ten jest często nazywany okresem “burzy i naporu” (Sturm und Drang) i poprzedza w wielu swych postulatach oraz tendencjach artystycznych romantyzm. W swojej powieści z 1774 roku, Cierpienia młodego Wertera, Goethe tworzy specyficzny typ bohatera, określanego mianem bohatera sentymentalnego lubwerterycznego.

Książka ma formę powieści epistolarnej, tzn. powieści w formie listów, pisanych w tym przypadku przez jednego bohatera (jest nim tytułowy Werter) do swego przyjaciela. Z ułożonych chronologicznie listów wyłania się cała historia nieszczęśliwej miłościmłodego człowieka, jego życia i śmierci. Na listy składa się relacja z wydarzeń, w jakich bohater uczestniczył oraz analiza psychologiczna jego uczuć. Werter dokonuje w swych listach dokładnej autoanalizy, informując przyjaciela o motywach swego postępowania, od zakochania się w Lotcie do popełnienia samobójstwa.

Werter wyjechał na wieś, aby dojść do siebie po tajemniczym romansie. Dużo spaceruje, czyta Homera, poznaje okolicznych mieszkańców. W pewnym momencie poznaje Lottę. Nie przeszkadza mu, że dziewczyna ma narzeczonego (chwilowo nieobecnego Alberta), zakochuje się w niej i popada w istne szaleństwo miłosne. Miłość do traktującej go jak przyjaciela Lotty staje się prawdziwą obsesją Wertera, miotanego przez sprzeczne uczucia, popadającego z euforii w przygnębienie, wreszcie myślącego o samobójstwie. Gdy wraca narzeczony, Werter postanawia usunąć się z jej życia, wyjeżdża na placówkę dyplomatyczną. Nie wytrzymuje tam jednak długo. Przeżywszy ciężkie upokorzenie (jako mieszczanin zostaje wyproszony z arystokratycznego towarzystwa) wraca do Waldheim, do Lotty, która tymczasem wyszła za Alberta. Zaczyna coraz częściej odwiedzać młodą parę, stając się dla nich poważnych utrapieniem, gościem niezbyt chętnie widzianym w domu, szczególnie przez Alberta, który nie darzy Wertera sympatią. Tymczasem tytułowy bohater jest w coraz gorszym stanie psychicznym. Zwiększająca się depresja powoduje coraz częstsze myśli o popełnieniu samobójstwa. Miłość do Lotty jest uczuciem niszczącym, destrukcyjnym, popychającym Wertera w obłęd i powodującym samozagładę. W końcu Lotta decyduje się zerwać znajomość z Werterem, co okazuje się być decydującą przyczyną podjęcia decyzji o samobójstwie. Werter strzela sobie w głowę z pistoletu pożyczonego od Alberta, po długich cierpieniach umiera i zostaje pochowany w rogu cmentarza, między dwiema lipami.

Cierpienia młodego Wertera to książka, która zdobyła wielki rozgłos i stała się w ostatnim ćwierćwieczu osiemnastego stulecia ogromnym wydarzeniem literackim i obyczajowym. Od imienia tytułowego bohatera przyjęło się określać model pewnej postawy, charakteryzującej się przede wszystkim wybujałą, przesadną uczuciowością, postrzeganiem otaczającego świata przez pryzmat własnych marzeń i poezji, niezgodą na zastane konwencje obyczajowe i moralne, przy jednoczesnym braku konkretnego, zdecydowanego działania. Werteryzm to również głębokie poczucie bezsensu egzystencji, dążenie do samozagłady, gdyż najczęściej kulminacją działań bohatera jest samobójstwo.

“Gorączka werteryczna” spowodowała w Niemczech (jak i zresztą w całej Europie) prawdziwą modę, falę naśladownictw. Młodzież zaczęła ubierać się jak Werter, czytać podobne lektury, podobnie się zachowywać. W tym czasie miała miejsce również fala samobójstw poprzedzonych lekturą książki.

Cierpienia młodego Wertera okazały się książką, która wywarła ogromny wpływ na literaturę kolejnych epok, przede wszystkim na romantyzm.

Werter - młody mężczyzna, traktujący miłość dość swobodnie, wiadomo, że był powodem miłosnej afery - związany z jedną z sióstr rozkochał w sobie drugą. Właśnie dlatego usuwa się na prowincję i wyjeżdża do małego miasteczka Waldheim. Upatruje szczęścia w samotności,

Lotta - Szarlotta S., narzeczona Alberta, Albert - postać nadzwyczajnie pozytywna. Kocha Lottę

Nie boska komedia

Główny bohater - Mąż - bierze ślub z kobietą, którą, jak mu się wydaje, kocha. Czuje sięjednak poetą, pragnie tworzyć prawdziwą poezję. Żyje marzeniami, stąd tak łatwo szatanowi opętać jego duszę. Zsyła mu Dziewicę - będącą dla Męża uosobieniem żywej poezji, piękna. Porzuca zrozpaczoną Żonę i rusza z Dziewicą. Ta niemal doprowadza go do zguby. Ratuje go anioł. Mąż powraca do domu, ale okazuje się, że Żona umiera w szpitalu dla obłąkanych, a syn - Orcio - jest poetą (w dniu jego chrztu Żona „zaklęła go na poetę”). Dziecko jest słabe, wątłe, utrzymuje kontakt ze światem nadprzyrodzonym (widzi ducha matki), przewiduje przyszłość. Traci też stopniowo wzrok.

Tymczasem wybucha rewolucja, a Mąż, teraz już Hrabia Henryk staje na czele arystokracji, przeciw której walczą rewolucjoniści. Henryk wybiera się do ich obozu, aby poznać przeciwnika. Widzi, że rewolucjoniści to tak naprawdę ludzie, którzy marzą o życiu arystokracji. Chcą pieniędzy, żywności, chcą się bawić. Spotyka się także z przywódcą rewolucjonistów, Pankracym. Utwierdza się w przekonaniu, że rewolucjoniści nie proponują żadnych nowych idei. Ostatecznie Henryk ginie na polu walki. Przegrywa także Pankracy, który na gruzach starego świata chciał budować zupełnie nowe dzieło. Nad zrujnowanym przez rewolucjonistów światem panuje Chrystus - Zwycięzca, którego Pankracy widzi na moment przed śmiercią.

Hrabia Henryk - Mąż - Przyjmuje się, że w chwili ślubu z Marią ma 21 lat (tyle, ile miał Krasiński pisząc dramat). Henryk to typowy bohater romantyczny. Zawiera związek małżeński (z przeciętną, ale bardzo go kochającą kobietą), który szybko go nuży.

Pankracy (z greckiego wszechwładca) - przywódca rewolucjonistów, Orcio - syn Męża, obdarzony poetyckim geniuszem chłopiec

Dziady cz.3

III cz. Dziadów została napisana przez Adama Mickiewicza w roku 1832 w Dreźnie i w tym samym roku wydana w Paryżu jako czwarty tom Poezji. Napisał III cz. Dziadówpowodowany wielkimi wyrzutami sumienia, ponieważ nie wziął czynnego udziału w powstaniu listopadowym. Chciał również w pewien sposób zadośćuczynić polskiemu narodowi, który w latach 1830-1831, w czasie heroicznej walki z zaborcą, nie był wspomagany przez swego wielkiego wieszcza, zagrzewającego wielokrotnie Polaków do ruszenia w bój o wolność. Problematyka dramatu wiąże się więc nierozerwalnie z cierpieniami narodu polskiego jakie stały się jego udziałem po klęsce powstania, w wyniku represji stosowanych przez carski aparat przemocy. Utwór obejmuje też zagadnienia natury filozoficznej (rezultat przemyśleń dotyczących kwestii narodu i państwa polskiego w świetle założeń historiozoficznych Mickiewicza) oraz moralnej, bowiem w warstwie fabularnej jest to opowieść o człowieku, który został okrążony przez ciemne moce i musi walczyć o zbawienie własne, swojej ojczyzny, wszystkich rodaków.

Całość rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: realnej, czyli ziemskiej, oraz duchowej - pozaziemskiej. Obie te płaszczyzny stapiają się w dziele Mickiewicza w jedną całość.

Książka ukazuje przeszłość kraju (w scenach nawiązujących do tragedii młodzieży wileńskiej osadzonej w więzieniu w związku z represjami członków tajnych stowarzyszeń niepodległościowych), charakteryzuje społeczeństwo Warszawy (scena w salonie warszawskim) i Wilna (bal u Senatora). Wszystkie te sceny ukazują rzeczywistość roku1823. Przyszłość narodu polskiego, jak i całej ludzkości, przedstawiona została w scenach wizyjnych, czyli proroczych widzeniach, snach oraz przeczuciach bohaterów. Teraźniejszość można dostrzec w niektórych aluzjach do powstania oraz dodanych do dramatu wierszach objętych wspólnym tytułem Dziadów cz. III. Ustęp.

Mickiewicz, przedstawiając swe koncepcje historiozoficzne (dotyczące filozofii dziejów) oparł się na koncepcji mesjanizmu, co jest szczególnie widoczne w scenie V, określanej jako Widzenie księdza Piotra. Widzenie przynosi koncepcję Polski jako Chrystusa narodów,czyli ukazuje plan zbawienia ludzkości poprzez męczeństwo narodu polskiego oraz zapowiada wyzwolenie się kraju spod jarzma zaborów na drodze męki i cierpień.

Wielka Improwizacja jest szczytowym osiągnięciem liryki Mickiewicza. Wygłasza ją Konrad, główny bohater utworu, człowiek niezwykły, przeznaczony do wielkich czynów. Konrad jest romantykiem, poetą, wybitną jednostką, mającą świadomość swojej wartości i niezwykłości, a zarazem obowiązków, z jakimi ta wybitność się wiąże.

Wielka Improwizacja jest wyrazem gwałtownej walki, jaką Konrad musi stoczyć. Walka ta będzie walką odbywającą się na wielu płaszczyznach, pośród wielu znaczeń. Będzie to więc walka Konrada z Bogiem o prymat, rządzenie światem i ludzkością. Będzie to jednocześnie walka głównego bohatera z siłami ciemności, diabłami, które czyhają na jego duszę, wykorzystują jego słabości i próbują doprowadzić go do bluźnierstwa przeciw Bogu. I wreszcie będzie to walka rozgrywająca się w duszy bohatera, tak zwanapsychomachia, walka z samym sobą o zachowanie zdrowego rozsądku, honoru, godności i szacunku dla siebie.

Wielka Improwizacja jest wyrazem buntu przeciw Bogu, ale buntu wzniesionego w imię ludzkości. Jest to tzw. bunt prometejski.

Tak więc wielki bunt Konrada jest z jednej strony wyrazem miłości do ludzi i gotowości poświęcenia się dla nich, z drugiej jest wyrazem przeświadczenia bohatera o swojej potędze i wyjątkowości. Konrad jest postacią tragiczną. Mimo poczucia ogromnej wartości i drzemiących w nim możliwości, jest bezsilny. Niczego nie może zrobić dla ludzkości, jest rządzony przez uczucie, które w świecie realnym okazuje się niewystarczające do objęcia “rządu dusz”.

Wiersze wchodzące w skład Ustępu zawierają wspomnienia poety z jego pobytu w Rosji. Opisuje w nich pejzaż rosyjski, wygląd stolicy cesarstwa, ukazuje despotyzm caratu, zapowiada również rychłe powstanie narodu rosyjskiego i upadek despotów.

III cz. Dziadów jest utworem dającym się powiązać z częściami II i IV prawie wszystkim poprzez osobę głównego bohatera, ale również przez ideę nierozerwalnego związku łączącego świat żywych ze światem umarłych.

Konrad - człowiek o wyjątkowej wrażliwości i bogatym życiu wewnętrznym. Przeczuwa istnienie świata metafizycznego i pragnie go poznać. Poeta przeżywa stany uniesień, wówczas improwizuje, o czym wspomina się w scenie więziennej (“Bracia! duch jego uszedł i błądzi daleko / ... może przyszłość w gwiazdach czyta” mówi Józef). Jest gorącym czcicielem Marii Panny (co uratuje go przed ostatecznym potępieniem). Jego podstawowa cecha ujawnia się już w Małej Improwizacji - jest nią pycha, której symbolem staje się kruk. Pełnia osobowości Konrada zostanie jednak odkryta w Wielkiej Improwizacji. Tu bohater pokazuje kilka swoich twarzy. Jest poetą romantycznym, kreatorem - tworzy prawdziwą, żywą poezję, a jego akt twórczy jest taki sam, jak akt boski (“Pieśń to wielka,pieśń - tworzenie / Taka pieśń jest siła, dzielność / Taka pieśń jest nieśmiertelność!”). Jestwieszczem narodowym - przewodnikiem. Kocha naród, w pełni się z nim utożsamia (“Nazywam się Milijon - Bo za milijony / Kocham i cierpię katusze”), pragnie ofiarować mu wolność i nieśmiertelność, ale za cenę absolutnego podporządkowania. Konrad chcewładzy tyrańskiej (“... jeżeli się przeciwią /Niechaj zginą i przepadną”). Jako niepospolita, równa Bogu istota, pragnie rządzić duszami i uczuciami poddanych i dlatego poniesie klęskę Ksiądz Piotr - bernardyn, odważny, 

Anioły - bohaterowie epizodyczni, fantastyczni; duchy dobre Diabły - bohaterowie epizodyczni, fantastyczni; złe duchy Cichowski - bohater opowiadania Adolfa; męczennik narodowy Bestużew - bohater epizodyczny

PAN TADEUSZ

Poemat ten, będący wielką polską epopeją narodową, powstawał w latach 1832-1834. Wydanie w roku 1834 Pana Tadeusza nie stało się jednak literacką sensacją. Książka rozchodziła się bardzo słabo, przez wielu współczesnych Mickiewiczowi była krytykowana. Powszechnie nie rozumiano wielkości i nowatorstwa dzieła.

Mickiewicz opisuje życie i obyczaje szlachty w schyłkowym okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej. W Panu Tadeuszu, oprócz średniej szlachty, pojawiają się również przedstawiciele arystokracji oraz drobnej szlachty zaściankowej. Głównym celem poety było, oprócz ucieczki od kłótni i swarów emigracji polistopadowej, ukazanie i obudzenie w narodzie uczuć patriotycznych, rozbudzenie nadziei na przyszłość. Z tego właśnie powodu pojawiają się w Panu Tadeuszu liczne nawiązania do walki narodowowyzwoleńczej, do okresu świetności Rzeczypospolitej, do postulatów łączenia walki politycznej z reformami społecznymi. Nie bez przyczyny tłem historycznym utworu jest kampania napoleońska (marsz wojsk Napoleona na Moskwę), bardzo wyraźny jest również kult Bonapartego, z którym Polacy na początku XIX w. wiązali ogromne nadzieje na odzyskanie niepodległości.

Pan Tadeusz jest dziełem wielowątkowym. Można w nim wyróżnić trzy zasadnicze wątki,które wyraźnie splatają się ze sobą, uzupełniając się nawzajem. Pierwszym wątkiem jestwątek miłosny, obejmujący dzieje budzenia się i rozkwitu uczucia między Tadeuszem i Zosią. Drugim jest spór o zamek, jaki wiodą ze sobą Sędzia i Hrabia, natomiast trzeci ukazuje działalność księdza Robaka, będącego emisariuszem przygotowującym grunt pod przyszłe powstanie.

Akcja poematu toczy się przez kilka letnich dni 1811 roku oraz w jeden dzień wiosenny roku 1812, w Soplicowie i w pobliskim zaścianku Dobrzyńskich.

Pan Tadeusz jest polską epopeją narodową. Świadczy o tym wiele cech gatunkowych: jest to utwór obszerny, dużych rozmiarów, pisany wierszem (trzynastozgłoskowcem), ukazujący losy wybranej grupy bohaterów (zwykłych, przeciętnych ludzi, przedstawicieli głównie średniej szlachty, choć pojawia się również arystokracja oraz drobna szlachta zaściankowa) na tle wydarzeń ważnych, przełomowych dla całego narodu (kampania napoleońska). Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. Pojawiają się liczne opisy, zarówno statyczne, jak i dynamiczne, mające na celu opóźnienie, czyli retardację rozwoju wydarzeń i wzmożenie ciekawości czytelnika.

Wśród wielu pierwszo- i drugoplanowych bohaterów najważniejszym wydaje się być ksiądz Robak - Jacek Soplica. Jest to bowiem bohater romantyczny nowego typu, oprócz cech charakterystycznych dla bohaterów znanych z wcześniejszych utworów Mickiewicza posiada również cechy nowe, świadczące o ewolucji postaci. Jacek Soplica jest przede wszystkim postacią dynamiczną, zmieniającą się wewnętrznie w miarę rozwoju akcji. Jest również bohaterem samotnym, działającym w pojedynkę, podobnie jak wielu “tradycyjnych” bohaterów romantycznych (Giaur, Konrad Wallenrod, Konrad z III cz.Dziadów). Soplicę cechuje nieprzeciętność, wyróżnia się z tłumu, ma szansę osiągnąć w życiu znacznie więcej niż inni, przeciętni ludzie. To również jest cecha znana, nieprzeciętny był zarówno Konrad Wallenrod, Kordian, jak i Konrad. Podobnie jak jego literaccy poprzednicy, Jacek działa motywowany wysokimi pobudkami, przede wszystkim wielką, romantyczną miłością, która okaże się miłością nieszczęśliwą, tragiczną w skutkach. Po zabójstwie Stolnika Jacek będzie skłócony ze światem i z samym sobą, to kolejna cecha bohatera romantycznego (Giaur, Konrad...). Jako ksiądz Robak będzie postacią tajemniczą, pełną zagadek. Podobnie zagadkowy jest chociażby Konrad Wallenrod, o którym czytelnik początkowo wie bardzo niewiele, którego życie osnute jest mgłą tajemnicy.

Zmiana w tradycyjnie już pojmowanym modelu bohatera romantycznego polega na tym, że po wewnętrznej przemianie, już jako ksiądz Robak, Jacek przestaje działać w pojedynkę, staje się częścią ogromnego przedsięwzięcia, mechanizmu, będzie odtąd służył wielkiej idei odzyskania przez Polskę niepodległości jako jeden z wielu anonimowych emisariuszy.

Cechą Pana Tadeusza jako wielkiego dzieła romantyzmu jest synkretyzm gatunkowy, czyli łączenie różnych gatunków literackich, w tym przypadku poematu epickiego, sielanki, eposu i gawędy. Dzieło Adama Mickiewicza cechuje również wiele mistrzowskich opisów przyrody; ludzi, przedmiotów.

Pan Tadeusz jest również w dużym stopniu utworem realistycznym. Świadczą o tym zgodne z rzeczywistością obrazy z życia szlachty i magnaterii polskiej, częste nawiązywanie do faktów historycznych oraz świetne szkice psychologiczne przedstawionych w książce bohaterów.

Epopeja Adama Mickiewicza jest uważana za największe arcydzieło poezji polskiej. Duży wpływ na tę ocenę ma język, jakim utwór ten jest napisany. Jest to język niezwykle urozmaicony, bogaty w kunsztowne przenośnie i porównania oraz wiele innych środków artystycznych.

Tadeusz - dwudziestoletni chłopak, który przybywa do Soplicowa z Wilna, gdzie się kształci, jest bratankiem Sędziego, synem Jacka Soplicy. Dopiero wchodzi w dorosłość i świat ma przed nim jeszcze wiele tajemnic. Jedną z nich są kobiety. Tadeusz zupełnie ich nie zna, właśnie dlatego z taką łatwością daje się uwodzić podstarzałej Telimenie, która jest dla niego zjawiskowo piękna i powabna. Zosia jest jego pierwszą miłością. Jestwierny, uczciwy, został wychowany w tradycji patriotycznej, Zosia - wychowanka Telimeny, córka Ewy Horeszkówny.  Jacek Soplica - ostatnie ogniwo w łańcuchu przemian Mickiewiczowskiego bohatera. Sędzia Soplica - gospodarz Soplicowa, Telimena - niemłoda, ale jeszcze piękna opiekunka Zosi,

Kordian

Dramat Juliusza Słowackiego Kordian powstał w roku 1833, w czasie pobytu poety w Genewie, natomiast drukiem ukazał się w roku 1834. Utwór jest uważany za próbę rozrachunku Słowackiego z moralnymi i politycznymi postawami pokolenia, któremu dane było przeżyć powstanie listopadowe, a także za próbę podjęcia na gruncie ideowo-artystycznym polemiki z optymizmem, jaki emanował według Słowackiego z dzieł Adama Mickiewicza.

Akcja utworu rozpoczyna się w noc sylwestrową 1799 roku (Przygotowanie), kiedy to z kotła, w którym mieszają czarownice i diabły, wychodzą późniejsi przywódcy powstania styczniowego. Scena ta jest jednocześnie politycznym komentarzem całego utworu, zawarta jest w niej również bezpośrednia ocena współczesności. Tworzonym przez szatanów - generałom: Chłopickiemu i Skrzyneckiemu autor zarzuca brak zdolności i umiejętności strategicznych, odwagi, energii i zdecydowania, księciu Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu przesadną ostrożność, zaś Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi odmawia w ogóle prawa do nazywania się poetą (“poeta - rycerz starzec - nic”). Generał Krukowiecki, który podpisał w roku 1831 akt kapitulacji Warszawy, zostaje nazwany przez Słowackiego zdrajcą.

Kordian, oprócz bezwzględnej krytyki przywódców powstania listopadowego i oceny samego powstania, jest również polemiką z romantycznymi mitami narodowymi,głównie z koncepcją poety-Tyrtajosa i poety-przywódcy narodu. Kordian to również utwór, w którym przedstawił Słowacki historię dojrzewania oraz wizerunek psychologiczny młodego człowieka, postaci tytułowej.

Kordian jest przykładem bohatera romantycznego. Dynamiczny - ukazany po raz pierwszy jako piętnastoletni chłopiec, dojrzewa i dorasta w trakcie rozwoju akcji dramatu.

Początkowo wrażliwy, uczuciowy, często rozmarzony, nie potrafi odnaleźć się w otaczającym go świecie. Uczucie zawiedzionej miłości oraz brak umiejętności znalezienia celu w życiu powodują prawdziwe zagubienie młodziutkiego Kordiana, nie potrafiącego opanować swych rozbieganych myśli i marzeń, cierpiącego na “chorobę wieku” charakteryzującą się poczuciem bezsensu życia, bezcelowości wszelkich aktywnych działań, uczuciem nudy i pustki egzystencjalnej. Stary sługa, Grzegorz, usiłuje myśl Kordiana skierować na “zdrowe” tory, opowiada mu więc trzy historie: pierwszą o Janku, co szył psom buty, drugą o walkach napoleońskich w Egipcie, których był uczestnikiem, trzecią o Kazimierzu, który będąc w rosyjskiej niewoli, w samobójczym porywie zabił tatarskiego pułkownika. Grzegorzowi udaje się nawet chwilowo zainteresować chłopca opowiadanymi historiami, jednak zapał opuszcza go bardzo szybko i znowu popada w melancholijne otępienie.

Dopełnieniem tragicznej biografii chłopca jest nieszczęśliwa miłość do Laury, która kończy się próbą popełnienia przez Kordiana samobójstwa.

Podróże Kordiana po Europie to czas dojrzewania duchowego bohatera, konfrontacji młodzieńczych ideałów z rzeczywistością. Dojrzewanie to pasmo rozczarowań: w Anglii przekonuje się o wszechwładzy pieniądza, dzięki któremu można sobie kupić sławę, szlachectwo i uznanie, lecz nie szacunek ludzi, we Włoszech o tym, że prawdziwa miłość nie istnieje. Wioletta gotowa jest sprzedać swe uczucia za złoto, Kordian demaskuje ją opowiadając zmyśloną historyjkę o swoim bankructwie i złotych podkowach konia... W Rzymie, w czasie audiencji u papieża, dowiaduje się, że los Polaków jest Ojcu Świętemu całkowicie obojętny, a nawet, że chrześcijański papież stanie po stronie silniejszego, potępi powstanie listopadowe i każe katolickim Polakom czcić prawosławnego cara.

W czasie monologu na szczycie Mont Blanc w bohaterze dokona się ostateczna przemiana i Kordian wreszcie odnajduje cel życia: od tej pory będzie walczył o wolność i niepodległość narodu, choćby za cenę własnego życia. Hasło “Polska Winkelriedem narodów” stanowi nawiązanie do legendarnego bohatera szwajcarskiego, który, walcząc przeciwko Austriakom, skierował na siebie wrogie włócznie, czyniąc w ten sposób wyrwę w szeregach nieprzyjaciela i przechylając szalę zwycięstwa na stronę swych rodaków. Kordian jest jednak w swych działaniach osamotniony. W ostatecznym rozrachunku ponosi więc klęskę: najpierw w momencie, gdy przegrywa starcie z konserwatywnym Prezesem, później - kiedy okazuje się, że dokonanie zamachu, którego się podjął, przekracza jego możliwości psychiczne i moralne. Jest to więc jednostka niedojrzała politycznie, ale jednocześnie piękna i czysta moralnie.

Kordian - w I akcie jest to młody 15-letni chłopiec, cierpiący na “chorobę wieku”, która w dramacie nosi miano “jaskółczego niepokoju”. Kordian odczuwa apatię, nudę, niechęć do życia które według niego jest bezsensowne i pozbawione celu. Przeżywa także nieszczęśliwą miłość do Laury, kobiety starszej od niego, która lekceważy jego uczucie. Kordian popada w różne, skrajnie odmienne nastroje (“Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści”). Tego rodzaju stan duchowy prowadzi go w końcu do samobójstwa (nieudanego). Grzegorz - stary, oddany sługa, jest przerażony stanem Kordiana Doktor - odwiedza Kordiana w szpitalu dla obłąkanych Laura - bohaterka epizodyczna; ukochana Kordiana; darzyła go miłością siostrzaną. Wioletta - Włoszka, kochanka Kordiana, wykorzystała go i porzuciła, gdy już nie miał pieniędzy.

Pozytywizm

Zbrodnia i kara

Powieść Fiodora Dostojewskiego Zbrodnia i kara jest wspaniałą, głęboką powieścią psychologiczną. Mało jest w literaturze światowej równie dogłębnych analiz psychiki człowieka. Człowieka, który popełnił zbrodnię świadomie, wspierając ją logicznymi, racjonalnymi argumentami, a następnie przekonał się, że popełnił błąd nie licząc się ze swą wrażliwością i uczuciowością, które nie pozwalają mu żyć, nie pozwalają zapomnieć o winie.

Inne postacie wzbogacają tę analizę, przeciwstawiając postawie Raskolnikowa kontrastowe sposoby zachowań i reakcji ludzkich. Są tu i postacie niezwykle dobre, prawie święte, jak Sonia, która instynktownie rozumie, że zabijać nie wolno, bo tak przykazał Bóg. Także Dunia rozumie, że Rodion popełnił zbrodnię, bo przelał krew i nic go nie usprawiedliwia. Obie kobiety mimo wszystko kochają Rodiona, bo rozumieją jak jest nieszczęśliwy. W postaciach Marmieładowa, Swidrygajłowa jest dobro i zło; raz zwycięża jedno, raz drugie. W ogóle powieść dotyczy dobra i zła w człowieku.

Powieść psychologiczna wzbogacona jest o problematykę moralną. Dotyczy onamotywacji ludzkich działań i zawiera uniwersalne przesłanie, że nie ma usprawiedliwienia dla zabójstwa, że nie wolno szukać argumentów uzasadniających łamanie Bożego przykazania “nie zabijaj!” Przykazanie to nie przewiduje ograniczeń - nie wolno więc głosić, że wolno zabijać “ludzką wesz”, dla celów na przykład politycznych, ideologicznych. Nie wolno zabijać, bo tak nakazał Bóg, bo tak wskazuje poczucie moralne i sumienie, które dręczy mordercę i to jest największą karą. Optymistyczne w powieści jest przesłanie, że każdą winę można odkupić, rozumiejąc swój błąd, przyznając się do winy i przyjmując wyrok.

Rodion Romanowicz Raskolnikow - 23-letni były student, który porzucił studia z powodu braku środków finansowych. Wszystkie problemy powieści i skupiają się wokół zbrodni, którą on popełnił i kary, jaką zgotowało mu jego sumienie. Czyni to z utworu powieść psychologiczną. Rodion żyje w strasznej nędzy, chodzi w łachmanach, często jest głodny. Jest to przystojny, inteligentny, wrażliwy młodzieniec. Nędza boli go fizycznie i psychicznie.

Rodzina Marmieładowów - Dzieje tej rodziny mogłyby zapełnić całą powieść. Rodion Raskolnikow spotykaMarmieładowa w niechlujnej szynkowni. Ten ubogi były radca, alkoholik, zmusza go do wysłuchania zwierzeń. Pulcheria Raskolnikowa - matka Rodiona i Duni, bardzo kocha syna, przeczuwa, że stało się coś złego, choć syn i córka robią wszystko, by ukryć przed nią prawdę. Dunia - Awdotia Romanowa Raskolnikowa - siostra Rodiona.  Arkadiusz Swidrygajłow to dziwny człowiek, mieszanina dobrych odruchów i złych instynktów. Marfa Pietrowna - żona Swidrygajłowa, Piotr Pietrowicz Łużyn - adorator Duni. Porfiry Pietrowicz - sędzia śledczy.

Mendel Gdański

Jednym z ważnych postulatów zawartych w programie pozytywistów był postulat asymilacji Żydów. Społeczność żydowska była bardzo liczna, część z jej członków zachowała swoje wyznanie i obyczaje, byli również tacy, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską. Wszyscy jednak uważali Polskę za swój kraj, wielu brało udział w powstaniu listopadowym i styczniowym. W okresie pozytywizmu nastroje antysemityzmu uległy niebezpiecznemu nasileniu, przynosząc w zaborze rosyjskim pogromy Żydów i rabunek ich mienia. Właśnie pod wpływem tych nastrojów została napisana nowelaMendel Gdański. Konopnicka podejmuje problem „kwestii żydowskiej”, pokazuje uczucia i przeżycia wewnętrzne jednego z wielu polskich Żydów, któremu współmieszkańcy, ludzie wśród których żył i pracował niemal trzydzieści lat, chcieli zniszczyć dorobek życia i skrzywdzić jego i wnuka. Mendel jest głęboko zawiedziony. Odrzuciła go społeczność, którą uważał za własną. Konopnicka apeluje o tolerancję Polaków wobec Żydów i ichakceptację, ponieważ stanowią pełnoprawną część społeczeństwa, czują się i są Polakami. Mendel, stary rzemieślnik żydowski, introligator, ma 67 lat, pochodzi z Gdańska, ale od 27lat mieszka w Warszawie. Jest bardzo uczciwy i honorowy. Mendel jest Żydem, który czuje się Polakiem.

Gloria Victis

Gloria victis przynosi obraz jednego z tragicznych epizodów powstania styczniowego,które wybuchło w roku 1863, a rok później dogorywało. Wielu Polaków zostało wplątanych w dzieje historii, zmuszonych do walki, której wygrać nie mogli. Kanwą utworu stała się klęska powstańców walczących w lasach Horeckich na Polesiu. Niewielki oddział powstańczy musiał stawić czoła przeważającym siłom przeciwnika. Nierówna, z góry skazana na niepowodzenie walka z wielokrotnie liczniejszym wojskiem rosyjskim zakończyła się śmiercią wielu Polaków.

Bohaterskim oddziałem powstańczym dowodzi Romuald Traugutt, który w czasie, gdy rozgrywa się akcja utworu, jeszcze nie stał na czele całego powstania. Rycerzem bez skazy jest stojący na czele jazdy Jagmin. Z kolei niepozorny Maryś wyrasta na najdzielniejszego z powstańców, w czasie jednej z potyczek ratuje życie samemu wodzowi. Szczególnym tragizmem napiętnowany został - oparty na faktach - epizod dobijania rannych powstańców. Kiedy oddział rosyjski, po wyparciu rozpaczliwie broniących się Polaków z polany, wpadł do namiotu, w którym leżeli ranni powstańcy, rozpoczęła się masakra. Bezlitośni żołnierze wymordowali bezbronnych, nierzadko konających już Polaków. To właśnie wtedy ginie Maryś Tarłowski, życie traci również Jagmin.

W noweli Gloria victis mogiła bezimiennych powstańców staje się z jednej stronysymbolem odwagi, męstwa i oddania ojczyźnie; ale i tragizmu młodych ludzi, którzy własne życie złożyli na ołtarzu ojczyzny. Razem z nimi zginęły ich marzenia, pragnienia, plany na przyszłość. Ich śmierć stała się także dramatem dla ludzi im bliskich: matek, sióstr, żon i przyjaciół.

Maryś Tarłowski - O Marysiu wiadomo, że najprawdopodobniej był sierotą, z bliskich pozostała mu jedynie młodsza siostra Jagmin - został w utworze Orzeszkowej ukazany jako człowiek i żołnierz doskonały Romuald Traugutt - postać historyczna.

Nad Niemnem

Akcja powieści rozgrywa się na Litwie. Główni bohaterowie mieszkają w Korczynie(rodzina Korczyńskich i Justyna Orzelska z ojcem) i położonym nieopodal zaścianku szlacheckim Bohatyrowicze (klan Bohatyrowiczów - zubożałej szlachty). W powieści wydarzeń jest właściwie niewiele. Uboga szlachcianka, Justyna Orzelska po przeżytym zawodzie miłosnym nie potrafi określić, jaki cel pragnie realizować, jak widzi swoją przyszłość. Nie ulega Zygmuntowi Korczyńskiemu (swemu dawnemu amantowi, w czasie akcji utworu żonatemu) i Teofilowi Różycowi (bardzo bogatemu arystokracie, który ma na Litwie majątek), ale wiąże się z Janem Bohatyrowiczem - honorowym mężczyzną, który żyje z pracy własnych rąk.

Między innymi dzięki temu dochodzi do pogodzenia zaścianka z dworem. Benedykt Korczyński zaczyna traktować Bohatyrowiczów jak współbraci niedoli zaborów a nie wrogów w walce o zatrzymanie w swoich rękach polskiej ziemi. Następuje również weryfikacja poglądów, sprawdzenie ich szczerości i siły. Andrzejowa Korczyńska, wdowa po uczestniku powstania styczniowego, Andrzeju, przekonuje się, że jej brak szczerej wiary w idee wyznawane przez męża doprowadziły do wychowania syna na kosmopolitę, egoistę, pozbawionego zasad moralnych i poczucia własnych korzeni.

Powieść ma sielankowe zakończenie. Jan i Justyna zaręczają się, Marta Korczyńska spotyka się z dawnym ukochanym, Anzelmem; Benedykt Korczyński przychodzi do zaścianka, gdzie spotyka się z Anzelmem Bohatyrowiczem (serdecznym przyjacielem jego brata, Andrzeja).

Benedykt Korczyński - właściciel majątku Korczyn. Ma brata Dominika (który jest w Rosji tajnym radcą), siostrę Jadwigę (żona Darzeckiego). Jego starszy brat, Andrzej, zginął w powstaniu styczniowym. Emilia Korczyńska - żona Benedykta, Teresa Plińska - stara panna, Justyna Orzelska - wraz z ojcem, Ignacym, mieszka w Korczynie, Marta Korczyńska - kuzynka Benedykta, Witold - syn Korczyńskich, 

Lalka

Lalka ukazywała się najpierw w odcinkach w „Kurierze Codziennym” (w latach 1887-1889), pierwsze wydanie osobne ukazało się w 1890 r. w Warszawie. Akcja właściwa utworu rozgrywa się w latach 1878-1879, ale retrospekcje (czyli powracanie pamięcią do minionych wydarzeń), na które natrafić można w Pamiętniku starego subiekta, obejmują okres od roku 1837 i dotyczą wydarzeń związanych z Wiosną Ludów, a konkretnie z kampanią węgierską (1848), a także powstaniem styczniowym (1863). Miejscem akcji jest Warszawa, ale poszczególne epizody rozgrywają się w Zasławku (u pani prezesowej) oraz w Paryżu. W Pamiętniku starego subiekta (czyli Ignacego Rzeckiego) zostały także opisane wydarzenia, jakie rozegrały się na Węgrzech.

Tytuł książki został zaczerpnięty z jednego z epizodów powieści, procesu, jaki baronowa Krzeszowska wytoczyła Helenie Stawskiej o rzekomą kradzież lalki. Lalka to powieść wielowątkowa, można tu wskazać następujące wątki: romansowy (Izabela i Wokulski); ukazanie warstw społecznych (arystokracji, mieszczaństwa, Żydów i prostego ludu z nizin społecznych); ukazanie sytuacji politycznej Polski, czyli tło polityczne utworu; rozliczenie się z ideologią romantyczną; pytanie o drogi rozwojowePolski.

Głównym wątkiem jest niewątpliwie miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Prus ukazuje również ewolucję społeczno-polityczną społeczeństwa polskiego na przestrzeni prawie półwiecza: od końca lat trzydziestych do końca lat siedemdziesiątychXIX stulecia. Ta ewolucja stanowi właśnie o tle politycznym utworu, szczególnie wyraziście zauważalnym w pamiętniku Ignacego Rzeckiego, starego subiekta. Pamiętnik... to zapis przemian, jakie zachodziły w świadomości ideowo-politycznej kolejnych pokoleń Polaków. Ze względu na ten przekrój polskiej społeczności, Lalka określana jest mianempowieści „polskiego dojrzałego realizmu”, określanego również mianem krytycznego.

Prus ukazuje dokładny wizerunek poszczególnych warstw społecznych. Arystokracjęreprezentują m.in. Łęccy, Krzeszowscy, Zasławska, Ochocki, Wąsowska. Jest to warstwa charakteryzująca się przeważnie egoizmem, nicością moralną, tępotą i degeneracją, zamkniętą we własnym świecie, nie dopuszczającą do swej świadomości żadnych przemian, ani nowych twarzy. Modelowym przykładem jest Izabela Łęcka, niezdolna do żadnych wyższych uczuć, sztuczna niczym tytułowa lalka. Również jej ojciec, pan Tomasz, to zadufany w sobie bankrut, życiowy safanduła i nieudacznik. Jest jednak zarozumiały, a do pochodzącego z niższej warstwy społecznej Wokulskiego odnosi się z wyraźnym dystansem i protekcją. Prus ukazuje również mieszczaństwo (Minclowie, Rzecki, warszawscy kupcy). Są to głównie ludzie stroniący od wszelkiego życiowego ryzyka, preferujący raczej powolne, mozolne dorabianie się, niż ryzykowne inwestycje przynoszące duże zyski, ale czasem niebezpieczne. Lalka ukazuje też niziny społeczne (ludzie zamieszkujący warszawskie Powiśle: Magdalena, Węgiełek, Wysoccy). Warunki życia proletariatu ukazane są naturalistycznie, wszechobecna nędza, brud i chorobyuniemożliwiają najuboższym zajęcie się czymkolwiek, z wyjątkiem rozpaczliwej walki o przetrwanie kolejnego dnia. To już nie życie, to wegetacja.

Główny bohater powieści, Stanisław Wokulski, ukazany jest jako synteza dwóch osobowości: romantyka sprzed 1863 r. i pozytywisty lat 70. XIX stulecia. O romantyzmie głównego bohatera powieści świadczy przede wszystkim udział w powstaniu styczniowym i marzenia o idealnej miłości, zaś o przekonaniach pozytywistycznych kult ciężkiej pracy, kult nauki, utylitaryzm i filantropia. Wokulski ponosi klęskę jako romantyk, miłość do Izabeli okazuje się złudną igraszką rozkapryszonej i pustej pannicy. Jednak jako pozytywista główny bohater Lalki również nie odnosi sukcesu. Polskie społeczeństwo ma przestarzałą strukturę, jest chore na antagonizmy klasowe i międzyludzkie. W tej sytuacji program pracy organicznej nie ma szans powodzenia, zaś wszelkie twórcze i myślące jednostki skazane są na klęskę.

Powieść ma zakończenie otwarte, nie wiemy ostatecznie, co stało się z głównym bohaterem. Wokulski miał zamiar popełnić samobójstwo, jednak autor nie zdecydował się na „uśmiercenie” go; być może miał to być wyraz jakiegoś promyka optymizmu, sugestia, że z każdej sytuacji może być wyjście.

Stanisław Wokulski - jego biografia jest charakterystyczna dla czasów, w których przyszło mu żyć. Urodzony w latach trzydziestych XIX w., prawdopodobnie w zubożałej rodzinie szlacheckiej, mozolnie piął się w górę. Był uparty, konsekwentny, ambitny. Ciężko pracował w piwiarni Hopfera, aby móc się uczyć. Fascynowały go nauki przyrodnicze, miał umysł badacza i gdyby nie Izabela, w której się nieszczęśliwie zakochał, być może zostałby wynalazcą, naukowcem.

Nie są mu obojętne sprawy kraju. Wziął udział w powstaniu styczniowym, był zesłańcem (przebywał w Irkucku), potem dzięki interesom na wojnie powiększył majątek, uzyskany dzięki małżeństwu z Małgorzatą Minclową, wdową po właścicielu sklepu, a w czasie trwania akcji powieści próbuje pomóc uboższym członkom społeczeństwa (praca u podstaw i praca organiczna). W jego umyśle rodzą się idealistyczne idee

Osobiście pomaga Wysockiemu, Marii. Próbuje wcielać w życie nie tylko ideały pracy u podstaw, ale i pracy organicznej - zakłada spółkę handlową, prowadzi interesy na dużą skalę.

Cechy romantyka: walka w powstaniu o niepodległość kraju i wolność jego obywateli; uczucie do Izabeli: idealizacja przedmiotu uczuć (słowa Szumana: “On się już nie tylko kocha, ale uwielbiają, modli się, padałby przed nią na twarz”), miłość nie odwzajemniona, nieszczęśliwa, która być może doprowadziła do samobójstwa, wrażliwość, subtelność, skłonność do wielkich przełomów uczuciowych, depresji, załamań.

Cechy pozytywisty: praca podstawową wartością, pomoc ubogim - praca u podstaw, współpraca z arystokracją, spółka handlowa - praca organiczna; fascynacja nauką, postępem, techniką, chęć poszerzania swojej wiedzy; tolerancja wobec postaw i przekonań innych ludzi, racjonalizm, trzeźwość ocen (z wyjątkiem osoby Izabeli), umiejętność kalkulacji, przewidywania, energiczność, umiejętność pomnażania majątku, który ma służyć: pomocy dla Łęckich, pomocy dla ubogich, wreszcie dla Geista i Ochockiego (genialnych wynalazców), zdolność do przełamywania własnych słabości, duma, ambicja, niezłomność.

Izabela Łęcka - córka Tomasza Łęckiego, piękna, ale dumna i wyniosła kobieta. Została wychowana na salonową lalkę. Nie zna prawdziwego świata i nawet nie stara się go poznać. Tomasz Łecki - Ojciec Izabeli to arystokrata, który roztrwonił dobra rodowe, popadł w długi i w końcu znalazł się na skraju bankructwa. Jego położenie bynajmniej nie wpłynęło na stosunek do ludzi, styl życia i światopogląd. Pan Tomasz zachował dumę i poczucie wyższości wobec innych, Prezesowa Zasławska - starsza kobieta, bardzo mądra, inteligentna, wrażliwa, jako jedyna spośród arystokracji darzy Wokulskiego niekłamaną sympatią i szacunkiem Ignacy Rzecki - warszawski mieszczanin, przyjaciel Wokulskiego i jego zastępca - prowadzi sklep Stanisława. Toprzedstawiciel najstarszego pokolenia idealistów. Entuzjasta Napoleona, brał udział w Wiośnie Ludów, walczył na Węgrzech. Henryk Szlangbaum - Żyd, przyjaciel Wokulskiego jeszcze z Syberii. Czuje się Polakiem, przez pewien czas używał nawet polskiego nazwiska - Szlangowski, ma pięcioro dzieci, które wychowuje na Polaków.

Kamizelka

Kamizelka to bardzo krótka, zwięzła nowela, charakterystyczna dla twórczości B. Prusa, sięgającego po zwykłe codzienne wydarzenia, opisującego przeciętnych ludzi. Jejtematem jest piękna, wzruszająca miłość łącząca bohaterów: męża i żonę. Choroba nie zdołała zniszczyć tej miłości. Potrafili sobie okazać uczucie nawet w dramatycznej sytuacji. Umieli cierpieć dla dobra ukochanej osoby, kłamali, aby ulżyć sobie nawzajem w cierpieniu. B. Prus pokazuje jak wielka jest siła prawdziwej miłości.

Akcja noweli rozgrywa się w XIX wieku, w jednej z warszawskich kamienic. Jestjednowątkowa: los małżeństwa. W noweli występuje właściwie tylko jedna postać - narrator. To on opowiada historię pana i panie. Pisarz zastosował ciekawy zabieg: tahistoria jest opowiedziana dwa razy: najpierw streszczona, potem przytoczona ze szczegółami. Wydarzenia zostały skoncentrowane wokół starej kamizelki - jest ona własnością pana, w czasie jego choroby staje się narzędziem niewinnego podstępu obojga małżonków. To centralny motyw noweli.

Małżeństwo - mąż jest urzędnikiem, żona zajmuje się szyciem, daje też lekcje. Wspólnie ciężko pracują, mimo to żyją bardzo skromnie. To nie przeszkadza im jednak w spokojnym przeżywaniu małżeńskiego szczęścia. Jedynym zmartwieniem jest choroba męża. Żona bardzo się o niego boi. To kochająca, subtelna, ale bardzo silna psychicznie kobieta. Potrafi ukryć cierpienie i strach, udaje, że choroba nie jest ciężka i mąż szybko wyzdrowieje. Wie, jak bardzo mu w ten sposób pomaga: „łagodny spokój żony był przecie najlepszą dla chorego wskazówką, że stan jego nie jest złym”. W końcu ucieka się do podstępu z kamizelką, aby mąż nie miał już żadnych wątpliwości, że będzie zdrów. Pan i pani bardzo się kochają, ich miłość pozwala przezwyciężyć poczucie niebezpieczeństwa, gwarantuje spokój, opanowanie nawet w najtrudniejszych chwilach.

Potop

Dwie płaszczyzny w Potopie: Pierwszą płaszczyznę wyznaczają wydarzenia związane zwątkiem romansowym. W Potopie zauważyć można sytuację klasycznego trójkąta: na drodze kochankom (Kmicicowi i Oleńce) staje ten trzeci, książę Bogusław.

Druga płaszczyzna określona jest przez wydarzenia historyczne i polityczne, czyli dzieje narodu polskiego zmuszonego do walki ze szwedzkim najeźdźcą.

Powieść kończy się szczęśliwie na obu płaszczyznach (Kmicic żeni się z Oleńką, potop szwedzki zostaje odparty).

Potop jako powieść “ku pokrzepieniu serc”: Gdy Henryk Sienkiewicz przystępował do pisania Potopu, kraj znajdował się w sytuacji bardzo niekorzystnej. Od klęski powstania styczniowego upłynęło już dwadzieścia lat. Program odbudowy i wzmocnienia kraju, najwyraźniej uwidaczniający się w pozytywistycznych hasłach pracy organicznej i pracy u podstaw, nie przyniósł odzyskania przez Polskę niepodległości, pojawiły się nastroje zniechęcenia i przygnębienia przedłużającą się niewolą kraju. Krytykowano program pozytywistów, tendencje antypozytywistyczne stawały się coraz mocniejsze. Coraz powszechniejszy brak wiary w ideały niepodległościowe i narodowowyzwoleńcze. Dlatego cykl powieści historycznych pisanych przez Sienkiewicza jest cyklem tworzonym “ku pokrzepieniu serc”.

Sienkiewicz pokazuje w Potopie, że Polacy w sytuacjach krytycznych potrafią się zjednoczyć i walczyć o niepodległość. Bardzo wymowne są tu słowa samego pana Zagłoby:

“Niech, gdy ciężkie czasy nadejdą, wspomną na nas i nie desperują nigdy, bacząc na to, że nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis (łac. wspólnymi siłami) i przy boskich auxiliach (łac. pomocy) podnieść nie można”.

Pisarz wskrzesza chwile minionej chwały, przedstawia optymistyczną wizję narodowej przeszłości, prezentuje wielkie zwycięstwa i niepospolite bohaterstwo. Daje dowody, że nawet z sytuacji pozornie beznadziejnej jest wyjście, wystarczy uparcie, konsekwentnie dążyć do celu. Sienkiewicz nie umieszcza w powieści żadnych aluzji do współczesnej mu sytuacji politycznej, ani też wskazówek postępowania. Zamiast tego budzi dumę narodową, przedstawiając piękne momenty z dziejów Polski, potępia zdradę i paktowanie z wrogami, wreszcie podkreśla, że narodu z taką przeszłością nie można zniszczyć.

Głównym wątkiem Potopu jest miłość (i związane z nią perypetie) Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny. Akcja rozpoczyna się w styczniu 1655 roku. Potop to jakby wizerunek wszystkich warstw społecznych zaangażowanych w wojnę polsko-szwedzką. Począwszy od króla Jana Kazimierza (z drugiej strony przedstawiony jest król szwedzki Karol Gustaw), przez magnaterię (Lubomirski, Opaliński, Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Sapieha, Zamoyski), następnie średnio zamożną szlachtę (Skrzetuscy, Zagłoba, Wołodyjowski), aż do mieszczan i chłopów. Sienkiewicz pokazuje także różnorakie postawy, jakie przyjmują Polacy w obliczu potopu szwedzkiego: jedni postanawiają połączyć się z najeźdźcami (Radziwiłłowie), inni dowodzą swego patriotyzmu i dochowują wierności Rzeczypospolitej (Lubomirski). Ci, którzy zdradzili, są w powieści Sienkiewicza ukazani w bardzo niekorzystnym świetle, ale takie były wymogi gatunkowe powieści “ku pokrzepieniu serc”.

Główny bohater, Andrzej Kmicic, jest typem bohatera dynamicznego, czyli takiego, który zmienia się wewnętrznie w trakcie rozwijania się akcji utworu. Początkowo Sienkiewicz przedstawia go jako młodego szlacheckiego hulakę, awanturnika i łotra. Wraz z podobną mu bandą rzezimieszków Kmicic trzęsie okolicą. W końcu, sprytnie manipulowany przez Radziwiłła, dopuszcza się zdrady ojczyzny. Gdy stoi już na skraju przepaści, gdy jego imię okryła bardzo zła sława, w panu Andrzeju następuje przełom. Od tej pory będzie konsekwentnie zdobywał sympatię czytelnika, dokonując bohaterskich czynów i wiernie służąc ojczyźnie. Powieść kończy się optymistycznie, Kmicic poślubia ukochaną Oleńkę, a w dowód uznania za bohaterskie czyny, król Jan Kazimierz mianuje go starostą upickim. W osobie Kmicica Sienkiewicz przedstawił trzy podstawowe zalety: patriotycznepoświęcenie, żołnierską odwagę i rycerski honor.

Język i styl Potopu: Pisząc powieść historyczną Sienkiewicz był zmuszony stworzyć taki język, który pasowałby do realiów XVII-wiecznej Polski, a jednocześnie był zrozumiały dla czytelników żyjących w XIX w. Pisarz okazał się mistrzemstylizacji archaicznej. Jego metoda była bardzo prosta: z języka staropolskiego wydobył cechy typowe, a zarazem zrozumiałe i czytelne dla współczesnych odbiorców. W tym celu użył form jeszcze zrozumiałych, ale odczuwanych już jako przestarzałe, archaiczne (“ciżba” - tłum, “alteracja” - zdenerwowanie, “fortel” - podstęp, “desperować” - martwić się,“ruszyć się” - zaatakować). O języku Potopu W. Weintraub pisze: “(Sienkiewicz) nie napisał swojej powieści polszczyzną siedemnastowieczną. Pisał zasadniczo polszczyzną sobie współczesną. Archaizowanie w powieści polegało z jednej strony na unikaniu tych elementów polszczyzny dziewiętnastowiecznej, które w świadomości czytelnika wyraźnie kojarzyły się z życiem mu współczesnym, z drugiej - na nasyceniu języka elementami słownictwa, składni, fleksji w XVII, które w świadomości czytelnika mają wywołać iluzję czasów ewokowanych w powieści”. Dodajmy jeszcze, że specyfika Sienkiewiczowskiej składni polega na upodobnieniu jej do składni łacińskiej - orzeczenie na końcu zdania, np.: “Nic ja przeciw niemu nie powiem...”,“Pan Michał... żadnych sekretów swej sztuki mu nie ukrywał”, “A klasztor jako pierwszego dnia oblężenia nienaruszony stoi”.

Warto zauważyć, że pisarz archaizował zwłaszcza język postaci, co oddaje charakter bohaterów, a zarazem jest oznaką dystansu narratora wobec wydarzeń. Najbogatszy jest oczywiście język Zagłoby. Bohater dostosowuje swój styl do sytuacji: do Sapiehy przemawia jak orator (“Jaśnie wielmożny wojewodo! (...) choćbym starożytnych Rzymian, Ba! i samego Cycerona albo sięgając dawniejszych czasów, słynnego owego Ateńczyka Demostenesa posiadał wymowę, jeszcze bym nie umiał tej radości wypowiedzieć, jaką wezbrały serca nasze na widok dostojnej jaśnie wielmożnego pana osoby”), w żartach stosuje rubaszne zwroty sarmackie i często potoczne sformułowania łacińskie, znany jest także z przysłów (“kto ma dzioby na gębie, ten ma wróble na myśli”; “pro publico bono” - dla dobra publicznego; “pro memoria” - dla pamięci), wobec wrogów nie waha się używać dosadnych, żołnierskich inwektyw, o szwedzkim królu mówi w zacietrzewieniu: “Niech Żydom za parobka służę! (...) jeżeli ja tego bluźniciela przeciw wierze, tego zdziercę kościołów, tego ciemięzcę panienek, tego kata męża i niewiasty, tego podpalacza, tego szelmę, tego felczera od puszczania krwi i pieniędzy, tego mieszkogryza, tego skórołapa wolno z Warszawy wypuszczę!”.

Obok stylizacji archaicznej w powieści pojawiają się: stylizacja homerycka (rozbudowane porównania, podniosły styl),biblijna (oracje podobne w stylu do biblijnych kazań), romantyczna (patos).

Andrzej Kmicic - główny bohater powieści, młody, bardzo przystojny, wesoły, odważny szlachcic-zawadiaka. Oleńka Billewiczówna - wnuczka Herakliusza Billewicza, Jan Onufry Zagłoba herbu Wczele - łączy w sobie wszystkie pozytywne cechy staropolskiego Sarmaty:

Młoda polska:

Chłopi

Powieść ta powstała w latach 1899-1908, po raz pierwszy zaś ukazała się drukiem w “Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1902-1906 i 1908. Akcja rozgrywa się w przeniesionej z rzeczywistości wsi Lipce, położonej na południu dawnego Księstwa Łowickiego. W utworze zamknięty jest dziesięciomiesięczny okres: od wczesnej jesieni do późnego lata następnego roku. Dialogi pisane są gwarą, zaś w pozostałych partiach tekstu autor skorzystał z różnych odmian literackiej polszczyzny.

Możemy tu wyróżnić dwa rodzaje bohaterów: indywidualnych, takich jak Maciej Boryna, Antek, Jagna czy Dominikowa oraz zbiorowego, którym jest cała społeczność wiejska. Losy bohaterów indywidualnych są wręcz zdeterminowane, a z pewnością mocno uzależnione od podwójnego cyklu przeplatających się wzajemnie, uschematyzowanych okresów: cyklu prac polowych uzależnionych od pory roku i warunków pogodowych oraz sekwencji roku obyczajowo-obrzędowo-liturgicznego. Los bohaterów indywidualnych jest też uzależniony od losów i form zachowania przyjętych w autonomicznym organizmie, jakim jest mieszkająca na danym terenie gromada chłopska.

Powieść ta jest wprost niezgłębioną skarbnicą wiedzy dotyczącej ludowych obrzędów, tradycji i zwyczajów rozpowszechnionych na polskiej wsi z końca XIX wieku. W Chłopachzostały opisane przede wszystkim stosunki oraz nastroje panujące w pouwłaszczeniowej wsi polskiej, znajdującej się na terenie zaboru rosyjskiego. Znajduje się tu też wiele ciekawych i bardzo rozbudowanych studiów psychiki ludzkiej (Jagna, Antek, Jaś) i stanów psychicznych związanych z najróżniejszymi uczuciami. Studia te są co prawda tylko odbiciem procesów zachodzących w prostych i nie kształconych umysłach chłopskich, jednak przedstawione tu mechanizmy posiadają wiele cech wspólnych z analogicznymi procesami zachodzącymi w umysłach szczycących się wysokim ilorazem inteligencji i gruntownym wykształceniem ludzi współczesnych. Znajduje się tu również wiele pięknych opisów przyrody polskiej.

Dzieło to doczekało się licznych przekładów oraz trzech ekranizacji. Zagraniczna krytyka potraktowała Chłopów jako pełną prawdy epopeję z życia chłopskiego.

Na fabułę Chłopów składają się trzy główne ciągi zdarzeń i problemów, które przeplatają się ze sobą, uzupełniają się i budują pełny obraz wsi polskiej końca XIX wieku. Pierwszym ciągiem jest obraz gromady lipeckiej, drugi koncentruje się na przedstawieniuobyczajów i obrzędów wyznaczających życie chłopów, natomiast trzeci, nadrzędny, służy określeniu i analizie wpływu rytmu przyrody na rytm życia człowieka.

Ciąg pierwszy - społeczność lipecka: Reymont koncentruje się tu na ukazaniu możliwie najszerszego i najprecyzyjniejszego obrazu życia gromady lipeckiej. Pisarza interesuje wszystko: praca, dzień powszedni, święta, czas wolny, rozrywki i zabawy mieszkańców Lipiec. Okazuje się, że społeczność ta jest bardzo wyraźnie zhierarchizowana, tworzy pewnego rodzaju piramidę, na wierzchołku której znajdują się najbogatsi i najbardziej wpływowi członkowie gromady, zaś na jej dole - pozbawiona wpływu na losy społeczności biedota. Autor ukazuje wszystkich, którzy w jakiś sposób związani są z Lipcami, a więc, począwszy od najważniejszych: dziedzica (choć nie jest chłopem, to jednak żyje z pracy chłopów i ma wielki wpływ na ich życie), księdza, organistę, sołtysa, młynarza, bogatych gospodarzy (przede wszystkim Macieja Borynę), arendarza, średnio zamożnych chłopów, biedniaków, parobków, komorników i w końcu żebraków. W powieści pojawia się również tajemniczy wędrowny prorok i nauczyciel ludowy - Rocho, który, choć pozornie pozostawiony jest nieco na uboczu wydarzeń, jawi się jako opiekun lipczan i ich przewodnik.

Ciąg drugi - obyczaje i obrzędy: Całe życie na wsi podlega specyficznemu kalendarzowi, który określić można mianem kalendarza obyczajowo-obrzędowo-liturgicznego. Różni się on od roku kalendarzowego, a składają się na niego przede wszystkim wielkie święta religijne, odpusty, chrzciny, śluby wraz z weselami, pogrzeby, zwyczaje ludowe, wspólne spędzanie wolnego czasu, zabawy, wspólna praca, wróżby, zabobony...

Wszelkie święta i uroczystości o charakterze religijnym, kultowym, nie wywodzą się jedynie z tradycji katolickiej czy nawet chrześcijańskiej, mają swoje korzenie o wiele głębiej, bo jeszcze w wierzeniach pogańskich. Wiara chrześcijańska przeplata się tu z wierzeniami przodków, tworząc przedziwną całość, pełną wzajemnie dopełniających się, różnych tradycji. Przykładem mogą być chrzciny, które rozpoczynają się uroczystością w kościele, a kończą rytualnym obchodzeniem czterech kątów domu i odpędzaniem “złego” od nowo narodzonego dziecka. Takie wzajemne przenikanie się różnych tradycji doskonale widoczne jest również w uroczystościach związanych z Dniem Zadusznym. Po mszy za dusze zmarłych Kuba wychodzi z kościoła, idzie na cmentarz i na starych grobach rozrzuca okruchy chleba dla dusz czyśćcowych. Jest to pozostałość po opisanym, między innymi w II części Dziadów Adama Mickiewicza, pogańskim obrzędzie, zwanym “ucztą kozła”.

Opisując przebieg obchodzonych przez społeczność wiejską świąt, Reymont przedstawia bardzo szczegółowo wszystkieprzygotowania do uroczystości, gotowanie potraw, porządki, wróżby... Szczególnie dokładnie widać to przy okazji małżeństwa Jagny z Boryną: posyłanie z wódką, zmówiny, zaręczyny, zapowiedzi, ślub, wesele, oczepiny, przenosiny, to wszystko zostaje w Chłopach bardzo drobiazgowo przedstawione, dowodzi niezwykłej, etnograficznej orientacji Reymonta w najdrobniejszych szczegółach wiejskich zwyczajów. Do obyczajów zaliczają się również wspólne prace, na przykład wieczorne spotkania przy szatkowaniu kapusty lub darciu pierza, którym towarzyszą rozmowy, śpiewy ludowych piosenek, wzajemne żarty i docinki.

Obrzędy, obyczaje oraz święta wyznaczają rytm życia każdego bez wyjątku członka społeczności lipeckiej, od dnia urodzin aż do śmierci, towarzysząc mu we wszystkich najważniejszych chwilach. Rok obyczajowo-obrzędowo-liturgiczny decyduje o życiu każdej jednostki, która należy do gromady i musi przestrzegać jej zwyczajów. Kto spróbuje się wyłamać i wystąpi przeciw tym obyczajom, obrzędom czy prawom, wystąpi tym samym przeciwko gromadzie i zostanie z niej usunięty, jak na przykład Jagna.

Ciąg trzeci - rytm przyrody: Życie społeczności lipeckiej jest organizowane przez obyczaje, obrzędy i wierzenia, które z kolei podlegają rytmowi pór roku. Reymont usiłuje w Chłopach określić i przeanalizować wpływ rytmu pór roku na rytm życia mieszkańców. Życie na wsi toczy się w rytmie zgodnym z przemiennością pór roku, w odwiecznie ustalonym porządku. Zawsze po zimie nastąpi wiosna, a po wiośnie lato. Społeczność lipecka musi się takiemu rytmowi podporządkować, uzależnić od niego rozkład swoich prac, a także czasu wolnego. Śluby i wesela będą się najczęściej odbywać późną jesienią czy w zimie, nigdy w lecie, kiedy jest mnóstwo pracy w polu. Zmieniające się pory roku określają czas zasiewów i czas zbierania plonów dla wszystkich mieszkańców wsi, nikt nie jest wyjątkiem, nikomu nie wolno zaburzyć tego porządku.

Czasu nie określa się według mijania kolejnych godzin, dni, tygodni czy miesięcy, nie jest to bowiem czas linearny, ale cykliczny, wyznaczany przez naturę i stale powtarzające się pory roku: wiosnę, lato, jesień i zimę.

Chłop jest związany z pracą i swą ziemią od momentu urodzin do chwili śmierci. Rodzi się na niej i umiera, jak choćby Boryna, którego śmierć jest symbolem przynależności człowieka do świata natury, do ziemi.

Maciej Boryna - 58-letni mężczyzna, najbogatszy gospodarz w Lipcach, cieszy się w gromadzie wielkim autorytetem Antek Boryna - syn Macieja, mężczyzna w sile wieku Jagna - córka Dominikowej, postać wyróżniająca się na tle społeczności, dziwna i zagadkowa.

Wesele

Polska pod zaborami. W podkrakowskich Bronowicach, w domu Włodzimierza Tetmajera odbywa się wesele krakowskiego poety Lucjana Rydla i chłopki, Jadwigi Mikołajczykówny. Oprócz mieszkańców Bronowic na weselu goszczą krakowianie: pani Rydlowa, poeta Kazimierz Tetmajer, Dziennikarz. Okazuje się, że wciąż trudno jest się porozumieć mieszkańcom wsi i miasta.

Późnym wieczorem do bronowickiej chaty przybywają duchy zaproszone przez państwa młodych dla żartu, za namową Racheli, mającej „poetyczną duszę”. Pierwszy nadchodzi Chochoł i zapowiada przybycie dalszych zjaw. Każdy widzi to, co dla niego jest uosobieniem niezrealizowanych marzeń: Poeta - Rycerza, który uświadamia mu, że jego poezja nie ma mocy oddziaływania na naród; Dziennikarz - Stańczyka (nadwornego błazna Zygmunta Starego), który ze smutkiem stwierdza, że swoimi artykułami Dziennikarz usypia rodaków, zamiast budzić w nich chęć walki o wolność. Ostatni przybywa duch Wernyhory, legendarnego ukraińskiego wieszcza, który zapowiada wyzwolenie Polaków. Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer) daje parobkowi Jaśkowi złoty róg, którym ma on wezwać wszystkich chłopów do walki. Niestety Jasiek gubi róg schylając się po krakowską czapkę z pawim piórem. W zakończeniu dramatu wszyscy tańczą chocholi taniec niemocy i słabości.

Wyspiański zmierzył się w swoim dramacie z problemem: czy Polacy mogą odzyskać niepodległość, czy możliwe jest zjednoczenie narodu. Pokazał, że niestety inteligencja i chłopstwo to wciąż dwie odrębne siły. W tej sytuacji na wolność trzeba jeszcze poczekać.

Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz, mieszkaniec Bronowic, żonaty z chłopką, Anną Mikołajczykówną (siostra Panny Młodej). To właśnie do niego przybywa Wernyhora, aby przekazać “Rozkaz-Słowo” i “pomówić o Przymierzu” Gospodyni - Anna z Mikołajczyków Tetmajerowa, siostra Panny Młodej. Wzorowa gospodyni, zajmuje się nie tylko domem i gospodarstwem, 

Ludzie bezdomni

Głównym bohaterem wydanej w roku 1899 powieści Stefana Żeromskiego Ludzie bezdomni jest doktor Tomasz Judym. Jest to człowiek, który w swoim życiu przyjmuje postawę skrajną, nie uznaje żadnych kompromisów. Judym pochodzi z biednej rodziny robotniczej, jest synem szewca-alkoholika i tylko dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności i własnej ciężkiej pracy udaje mu się zdobyć wykształcenie i uciec od nędzy. Wyjazd do Paryża, studia medyczne, potem powrót do Warszawy stanowią zapowiedź kariery. Jako młody i pełen ideałów lekarz, Judym próbuje zmienić otaczającą go rzeczywistość działając w myśl pozytywistycznego hasła pomocy najuboższym. Jednak jego droga życiowa jest kroczeniem od jednej klęski do drugiej: nie udaje mu się przekonać do swego programu, niesienia pomocy najuboższym, środowiska lekarzy warszawskich, niepowodzeniem kończy się również próba założenia własnej praktyki, zaś podczas swego pobytu w Cisach entuzjazm Judyma rozbija się o mur niechęci współpracowników i pracodawców. W końcu rezygnuje z walki, wyjeżdża do Zagłębia, gdzie zostaje lekarzem kopalnianym dla najuboższych. W tym czasie Judym przeżywa ogromne rozdarcie wewnętrzne. Ma możliwość znalezienia szczęścia rodzinnego i założenia własnego domu, jednak odrzuca miłość kochającej go Joasi, gdyż założenie rodziny mogłoby odciągnąć go od służby idei niesienia pomocy ludziom. Jest to decyzja tragiczna, a podjęcie jej stawia Judyma na równi z takimi bohaterami romantycznymi, jak Konrad z III części Dziadów, Kordian, Konrad Wallenrod.

Postawa Judyma jest niewątpliwie postawą piękną i szlachetną, nastawioną na dawanie z siebie wszystkiego co najwartościowsze, bez oglądania się na zapłatę, na nagrodę. Oczywiście, oceniając postępowanie Judyma w kategoriach zdrowego rozsądku, można zwrócić uwagę na wiele minusów takiej postawy: Judym przecież przegrywa swoje życie (traci możliwość zrobienia kariery, odrzuca miłość Joasi, rezygnuje z możliwości osiągnięcia stabilizacji życiowej), a do tego rujnuje życie ukochanej kobiety. Jednak do końca pozostaje czysty i wierny swoim przekonaniom.

Doktor Tomasz Judym - młody chirurg, syn ubogiego, uzależnionego od alkoholu warszawskiego szewca, idealista, człowiek posiadający niezłomną wolę i silny charakter, stawiający na pierwszym miejscu dobro ludzi najuboższych,

20lecie międzywojenne:

Ferdydurke

Walka z formą: Forma jest wynikiem postaw, jakie przybieramy wobec innych ludzioraz postaw, jakie ci ludzie przybierają wobec nas. Jest to więc sztuczna konwencja, gra pozorów, które jednostka przyjmuje jako wzór zachowania. Według Gombrowicza wszyscy udają przed wszystkimi, każdy gra, nikt nie jest z nikim szczery.

W powieści Ferdydurke Gombrowicza autor przedstawia próbę walki z formą trzydziestoletniego Józia, który nagle został z powrotem wepchnięty w dzieciństwo. Profesor Pimko zmusza go do pójścia do szkoły, gdzie odbywa się proces „upupiania”dzieci i młodzieży przez nauczycieli. „Upupianie” polega na ponownym wtrącaniu w dziecinność. Szkoła ma produkować ludzi „upupionych”, „zielonych”, czyli niedojrzałych, niedorosłych, niezdolnych do samodzielnego myślenia. W praktyce odbywa się to poprzez przyprawianie młodzieży „gęby”, czyli właśnie narzucenia jakiejś formy.

Typowym przykładem „ugębiania” jest lekcja o Słowackim. Uczniowie nie mogą mieć własnego, sprzecznego z ogólnie głoszonym poglądem, zdania. O Słowackim wolno wypowiadać się jedynie z największą czcią, choć twórczość wieszcza jest dla młodzieży całkowicie niezrozumiała i obca. Każdy, kto ośmieliłby się myśleć inaczej, będzie prześladowany, niszczony, bowiem „Słowacki wielkim poetą był”.

Józio jest świadkiem rozpaczliwej próby wyzwolenia się z formy, jaką jest pojedynek na miny między Miętusem a klasowym prymusem, Pylaszczkiewiczem, czyli Syfonem, zakończony „zgwałceniem przez uszy” Syfona i ogólną bijatyką, czyli „kupą”, symbolizującą katastrofę, bałagan i bezradność. Walka z formą jest z góry skazana na niepowodzenie.

Kolejny etap walki Józia z formą rozgrywa się na stancji postępowych inżynierostwa Młodziaków. Proces „upupiania”, zainicjowany przez Pimkę, jest tu kontynuowany. Młodziakowie stanowią nowoczesne małżeństwo i nieustannie manifestują swą niezależność wobec wszelkich norm obyczajowych i moralnych, prawideł czy konwenansów. Do znanych już środków wtrącania człowieka w formę, ugębienia go, dochodzi „łydka”, symbol tężyzny fizycznej i erotycznej. Córka Młodziaków jest niezależną, wyzwoloną seksualnie kobietą. Rodzice entuzjastycznie aprobują i pochwalają jej zachowanie. Jednak ta ich nowoczesność i niezależność jest sztuczna, upozowana, co demaskuje Józio. Jego pobyt na stancji kończy się kolejną bijatyką.

Po bijatyce na stancji Młodziaków Józio wraz z ogarniętym manią bratania się z parobkami przyjacielem Miętusem uciekają na wieś. Tu w ziemiańskim dworku Hurleckich, odbywa się trzeci etap borykania się z formą. Miętus, chcąc zbratać się z parobkiem, każe dać sobie w gębę, co w efekcie staje się przyczyną rewolty chłopskiej. Tak więc i tutaj dochodzi do totalnej bijatyki, „rewolucji”. Józio ucieka z córką gospodarzy, wplątując się w kolejną formę, tym razem w infantylne sidła miłości.

Tak więc rozpaczliwa walka Józia jest z góry skazana na niepowodzenie. Gdy tylko udaje mu się uciec przed jedną formą, natychmiast popada w drugą, nigdy nie może się od nich uwolnić, nigdy nie jest sobą.

I tak, według Gombrowicza, dzieje się z każdym człowiekiem. Ludzie są wobec siebie nieautentyczni upozowani, sztuczni, dążenie do autentyczności jeszcze bardziej cechy te pogłębia. Przed formą nie ma ucieczki. Świat otaczający człowieka jest światem chaotycznym, powodującym zagubienie się jednostki w rzeczywistości.

Józio Kowalski - główny bohater powieści, ma trzydzieści lat. Jest pisarzem, ma już za sobą debiut, Pamiętnik z okresu dojrzewania (wyraźna autoaluzja Gombrowicza). Zostaje siłą wepchnięty przez Pimkę w dzieciństwo, w czasy, kiedy miał piętnaście lat. Pimko - nauczyciel języka polskiego w szkole dyr. Piórkowskiego.

Miętalski - pseudonim Miętus, Pylaszczkiewicz - zwany Syfonem,

Granica

Schematy w Granicy: Zofia Nałkowska, budując fabułę Granicy, świadomie oparła się na kilku stereotypowych, schematycznych rozwiązaniach. Fabuła jest po prostu banalna, składa się na nią historia przeciętnego, typowego romansu młodego inteligenta pochodzenia ziemiańskiego (Zenona Ziembiewicza) z prostą wiejską dziewczyną (Justyną Bogutówną). W tym romansie nie dzieje się nic wzniosłego, niezwykłego. Wszystko jest typowe, schematyczne. Nałkowska nie szuka w postępowaniu bohaterów oryginalności. Mimo małżeństwa Zenona z Elżbietą Biecką, panną z dobrego domu, romans trwa nadal, co doprowadza do tragedii: Justyna zachodzi w ciążę, a po jej przerwaniu popada w obłęd. W końcu mści się na Zenonie, oblewając mu twarz kwasem. Ziembiewicz popełnia samobójstwo strzelając sobie z pistoletu w usta, owdowiała Elżbieta wyjeżdża za granicę, obłąkana kochanka zostaje zatrzymana. Takie zakończenie jest ulubionym motywem taniej prasy bulwarowo-brukowej.

Jednak dla Nałkowskiej taki stereotypowy schemat małżeńskiego trójkąta jest jedyniepretekstem do rozpoczęcia rozważań o sprawach ważnych: o podziałach w społeczeństwie, o ludzkiej psychice, moralności, etyce, o granicach, do jakich możemy się posunąć w naszym postępowaniu.

Granice w Granicy: Tytuł powieści należy rozumieć symbolicznie. Nałkowska porusza bowiem w Granicy szereg ważnych problemów natury obyczajowej, moralnej i etycznej, pytając między innymi o granice ludzkiego postępowania i wolności w podejmowaniu decyzji. Pierwszą jest granica społeczna. Jest to podział istniejący między ludźmi należącymi do różnych warstw społecznych. W Granicy mamy do czynienia z przedstawicielami zubożałego ziemiaństwa (rodzice Zenona, on sam), dobrze sytuowanego mieszczaństwa (Kolichowska, Elżbieta), arystokracji ziemiańskiej (Tczewscy) oraz biedoty wiejskiej (Justyna z matką), a także nędzarzy z miasta (mieszkańcy suteren, na przykład Gołąbska). Granice istniejące między poszczególnymi warstwami są wyraźne, niemożliwe do przekroczenia, każda próba ich pokonania może skończyć się katastrofą (czego przykładem może być usiłująca awansować poprzez romans z Zenonem Justyna). Symbole tego podziału są łatwe do wskazania: kamienica Kolichowskiej, w której „sufity i podłogi” poszczególnych pięter oddzielają bogatych od biednych, próg gabinetu Zenona jako prezydenta miasta, wejście do ogrodu, podwórze...

Bardzo ważna jest granica moralna. Jest to granica, po przekroczeniu której doprowadza się do nieszczęścia drugiego człowieka. Tę granicę przekroczył Zenon, podejmując romans z Justyną i nie zrywając go mimo zaangażowania się w związek z Elżbietą. Postępował niezgodnie z zasadami moralnymi i w konsekwencji skrzywdził dwie osoby: swoją żonę i Justynę.

Inną granicą jest granica odporności psychicznej człowieka. Przekroczenie tej granicy to niejako przekroczenie punktu krytycznego, to moment, w którym człowiek przestaje być sobą. Granicę tę przekracza Zenon i to wielokrotnie: pozwalając na ingerencję w swoje artykuły, czy też romansując z Justyną. Granicę odporności psychicznej przekracza także Justyna, która po usunięciu ciąży popada w obłęd.

Autorka porusza także problem granicy psychologicznej. Nałkowska stawia tu pytanie o możliwość poznania siebie przez każdego z nas. Czy ludzie, myśląc o sobie, zawsze są subiektywni, czy potrafią kierować się przesłankami obiektywnymi? Do jakiego stopnia można poznać siebie i drugiego człowieka? Bohater w pewnym momencie dochodzi do następującego wniosku: „Jest się nie takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my, jest się takim jak miejsce, w którym się jest”.

Granica filozoficzna, o której również należy pamiętać, to pytanie o możliwość poznania ostatecznej prawdy. Nałkowska podziela tu opinię, że człowiek ma ograniczone możliwości poznania świata, często bowiem rzeczywistość przekracza jego możliwości rozumienia, pojmowania, pokonywania przeciwności losu.

Zenon Ziembiewicz - syn Żanci i Waleriana Ziembiewiczów. W momencie rozpoczęcia akcji powieści wiadomo, że popełnił samobójstwo, czego powodem był w dużej mierze skandal obyczajowy (związek z Justyną). Pisarka stara się odtworzyć koleje życia bohatera i pokazać uwarunkowania społeczne, towarzyskie, obyczajowe, wreszcie indywidualne cechy samego Zenona, które stały się powodem jego postępku.

Naczelną cechą charakteru Ziembiewicza wydaje się być jego skłonność do kompromisów prawdopodobnie odziedziczona po matce. Zenon poddaje się sytuacji, okolicznościom, otoczeniu. Jego intencje są niewątpliwie szlachetne, brak mu jednak siły, konsekwencji w działaniu. Te cechy ujawniają się już w trakcie jego studiów w Paryżu. 

Justyna Bogutówna - córka ubogiej wdowy służącej przez długi czas u Tczewskich jako kucharka; prosta, szczera i otwarta dziewczyna.

Elżbieta Biecka - siostrzenica Kolichowskiej, wychowująca się u niej po rozwodzie rodziców, wrażliwa na krzywdę ludzką i niesprawiedliwość.

Walerian Ziembiewicz - ojciec Zenona, leniwy i niezaradny, stracił własny majątek i został zarządcą u hrabiostwa Tczewskich w Boleborzy, człowiek z dużym temperamentem, uważał chłopów za złodziei.

Żańcia Ziembiewiczowa - matka Zenona, wierna mężowi pomimo jego skłonności do innych kobiet, kochająca „życie, ludzi i świat”.

Przedwiośnie

Głównym bohaterem utworu jest Cezary Baryka. Pisarz przedstawił jego dorastanie, nabywanie doświadczeń, co jest bezpośrednio związane z faktami historycznymi, jak rewolucja w Rosji, odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918 r.) i mozolna odbudowa wszystkich sfer życia w kraju. Cezary urodził się w Baku, gdzie spędził szczęśliwe dzieciństwo. Jego ojciec, Seweryn Baryka, wziął udział w I wojnie światowej, w tym czasie Baku ogarnęły najpierw walki między Ormianami i Tatarami, a potem rewolucja.Krwawe wypadki zdemoralizowały nastolatka - Cezary przestał się uczyć, terroryzował matkę. Swoje błędy zrozumiał dopiero wtedy, kiedy pani Jadwiga Barykowa została aresztowana i zmarła. Cezary zakosztował skrajnej nędzy. Jedyną szczęśliwą chwilą było spotkanie z ojcem.

Obaj wyruszyli do niepodległej Polski, ale dotarł tam tylko Cezary - wyczerpany i chory Seweryn zmarł w drodze. Zdążył jeszcze opowiedzieć synowi o cudownym wynalazku technicznym - szklanych domach, i dobrobycie panującym w kraju. Cezary nie znalazł jednak w Polsce nic z tego, o czym opowiadał ojciec. Zetknął się natomiast z nędzą, brakiem stabilizacji, chaosem prawnym, itp. Mimo to wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej w obronie kraju. W trakcie działań wojennych uratował życie szlachcicowi, Hipolitowi Wielosławskiemu i w dowód wdzięczności został zaproszony do jego majątku w Nawłoci. Życie w szlacheckim dworze spodobało się Cezaremu. Flirtował tu z Karoliną Szarłatowiczówną i nawiązał romans ze starszą od siebie, dojrzałą kobietą, Laurą Kościeniecką. Kiedy ten związek wyszedł na jaw, Cezary opuścił Nawłoć. Przez krótki czas mieszkał na folwarku Chłodek, gdzie miał okazję obserwować prymitywne warunki życia chłopów. Potem wyruszył do Warszawy.

Tu rozpoczął pracę w biurze Szymona Gajowca, kiedyś ukochanego jego matki, obecnie człowieka odpowiedzialnego za reformy w kraju. Jednocześnie uczestniczył w zebraniu komunistów, obserwował życie mieszkańców Warszawy. Powieść kończy się sceną, w której Cezary uczestniczy w manifestacji robotniczej.

Cezary Grzegorz Baryka - syn Seweryna i Jadwigi. Akcja powieści rozpoczyna się, kiedy Cezary jest czternastoletnim chłopcem, kończy, gdy bohater jest dorosłym, samodzielnym, odpowiedzialnym i doświadczonym młodym mężczyzną. Sweryn Baryka - uparty, niezłomny, odważny, pracowity, mieszka i pracuje w Rosji, Jadwiga Barykowa - kobieta bardzo spokojna, uległa wobec męża i bezgranicznie mu wierna, Szymon Gajowiec - w młodości ubogi urzędnik w Siedlcach, zakochany w pannie Jadwidze, człowiek uczciwy i szlachetny,  Hipolit Wielosławski - młody dziedzic Nawłoci, student Uniwersytetu Warszawskiego, energiczny i pełen fantazji, przyjaciel Cezarego

Literatura współczesna:

Dźuma

W algierskim mieście Oran wybucha epidemia dżumy. Na dziewięć miesięcy miasto staje się areną walki o przetrwanie. Wobec dżumy, która staje się symbolem śmierci, zła, ludzie zajmują różne postawy. Główny bohater powieści, doktor Bernard Rieux, z oddaniem walczy o życie swoich pacjentów. Robi to w imię zwykłej ludzkiej solidarności, chce nieść ulgę w cierpieniu. Pomagają mu: Grand - urzędnik merostwa i dziennikarz -Rajmond Rambert. Są jednak tacy, którzy uważają, że dżuma jest słuszną karą za występki mieszkańców Oranu. Płomienne kazania na ten temat wygłasza ksiądz Panneloux. Jest agresywny, skostniały w swoich poglądach fanatyka religijnego. Przy łóżku cierpiącego dziecka przeżywa wielką przemianę i podejmuje walkę z chorobą. Pomaga w walce z dżumą. Sam na nią umiera.

Narrator, którym okazuje się być doktor Rieux, pokazuje, jak dżuma wpływa na życie mieszkańców miasta. Początkowo rzucają się, jakby na przekór zagrożeniu, w wir zabaw. Starają się udawać, że nic się nie dzieje, chodzą do kawiarni, teatrów. Z czasem choroba coraz bardziej ich terroryzuje, zaczyna dominować nad ich życiem. Miasto jest więzieniem, pułapką. Ludzie ulegają zmianom. Jedni popadają w obłędną rozpacz, a inni stają do walki ze złem, jak doktor, Tarrou, czy dziennikarz Rambert.

Po zwycięstwie nad epidemią mieszkańcy Oranu to już zupełnie inni ludzie. Z jednej strony skażeni złem, bo otarli się o śmierć, z drugiej strony umocnieni do walki ze złem, które może się pojawić wszędzie i w każdej chwili.

Bernard Rieux - bohater główny, lekarz, narrator, autor kroniki Oranu. W dużym stopniu stanowi porte parole samego Camusa. Jest synem robotnika. Doktor pierwszy dostrzega objawy zbliżającej się epidemii. Na krótko przed zamknięciem miasta jego chora żona wyjeżdża do uzdrowiska w górach. W miarę rozwoju epidemii liczba zarażonych wzrasta, Rieux poświęca cały swój czas na leczenie chorych, pracuje ponad siły, ale nie ustaje w walce z dżumą. Przez cały czas trwania epidemii nie pokaże po sobie, że boi się o własne życie. Cottard - bohater drugoplanowy; rentier (osoba utrzymująca się z procentów stanowiących dochód z posiadanych przez nią papierów wartościowych, np. akcji, wkładów bankowych), sąsiad Granda.

Inny świat'

Powieść Inny świat została wydana w Londynie w 1951 r., w kraju dopiero w roku1988. Tytuł książki sugeruje odmienność, inność świata łagrów, szczególnie w wymiarze moralnym i etycznym. Podtytuł (Zapiski sowieckie) stanowi literacka aluzję do Zapisków z martwego domu F. Dostojewskiego, też zesłanego (w połowie XIX w.) do łagru. Na akcjęutworu składają się dwie części, zawierające losy bohatera, występującego w książce pod imieniem i nazwiskiem autora, Polaka, uwięzionego przez NKWD i zesłanego do sowieckiego łagru. Pierwsza część obejmuje okres od momentu osadzenia bohatera w więzieniu w Witebsku (koniec lata 1940) do przewiezienia na teren łagru w Jercewie (system obozów kargopolskich). Druga, zasadnicza część Innego świata, to relacja z pobytu w tym obozie, opisy zachowań współwięźniów. Utwór kończy się krótkimEpilogiem, którego akcja rozgrywa się już po wojnie, w czerwcu 1945 roku w Rzymie.

Miejscem akcji są wszystkie kolejne etapy pobytu Grudzińskiego w więzieniach i łagrach rosyjskich: Grodno, Witebsk, Leningrad, Wołogda, i Jercewo (nad Morzem Białym). W poszczególnych rozdziałach książki są ukazane różne przypadki degradacji ludzi osadzonych w łagrze. Grudziński pokazuje zanik więzów międzyludzkich - więźniowie nie potrafią być solidarni, starają się przeżyć kosztem innych donosząc na siebie (rozdział Witebsk - Leningrad - Wołogda), przyczyniając się do śmierci współtowarzyszy niedoli (Partia szachów) i składając obciążające zeznania przeciw swoim kolegom (Epilog: upadek Paryża). W łagrach panuje chaos moralny - nocami więźniowie urządzają wędrówki, by móc napadać na bezbronne kobiety i je gwałcić (Nocne łowy,Głód), zdarza się też mordowanie chorych oraz niezdolnych do pracy (Trupiarnia). Ludzie zamknięci w gułagu nie mogą spać po nocach (Nocne krzyki), często wariują (Zabójca Stalina). W więźniach zanikły ludzkie uczucia, pozostał jedynie strach i instynkt samozachowawczy.

Inny świat to próba ukazania procesu niszczenia człowieka przez system sowieckich obozów pracy i, jednocześnie, rozpaczliwej walki jednostki o zachowanie własnej godności. W sowieckim systemie komunistycznym człowieka należało najpierw odrzeć z jego godności, a dopiero potem zamordować. Stąd gułagi były doskonale przemyślanymimaszynami degradacji i dehumanizacji. Łagry to przede wszystkim mordercza praca ponad siły najsilniejszego nawet człowieka. Więźniowie zmuszani byli do nieludzkiego wysiłku, pracowali na mrozie przy wyrębie syberyjskich lasów, budowaniu w tysiącletnich śniegach miast i miasteczek, elektrowni czy zakładów pracy. Byli bardzo źle odżywiani, wegetowali w potwornych warunkach (obozy pracy umieszczano na Syberii, stąd bezustanne mrozy, śniegi, temperatura dochodząca do minus 30-40 stopni). Ludzie ci byli zmuszani do zapomnienia o prawach i zasadach wyznaczających dotychczas granice ich postępowania. Warunkiem przetrwania było przystosowanie się do nowych reguł, jakie wyznaczały życie w gułagach. Chcąc przeżyć, trzeba było przyjąć zasady zupełnie inne od tych, jakie obowiązywały na wolności. Trzeba było stać się człowiekiem złagrowanym, a więc akceptującym prawa rządzące w zniewolonej i zdegradowanej rzeczywistości.

Jednym z nielicznych wyjątków jest historia Kostylewa, bohatera rozdziału Ręka w ogniu. Michał Aleksiejewicz przypalał sobie regularnie rękę w żywym ogniu, aby nie pracować dla Rosjan i tym samym nie dać się im w żaden sposób wykorzystać. Ból, jakiego doznawał, nie pozwalał mu dodatkowo zapomnieć o ludzkich uczuciach: o litości i o godności. Tak więc Gustaw Herling-Grudziński znalazł w swej książce miejsce również na pokazanie człowieka, który potrafił zachować człowieczeństwo w tak nieludzkich czasach i warunkach.

Bohater-narrator - bohater główny i narrator utworu; ze względu na dokumentalny charakter książki może być utożsamiany z autorem. Autor opisuje w niej swoje losy:warunki pobytu w więzieniach, pracę w obozie, wędrówkę przez Związek Radziecki.  usto Karinen - bohater drugoplanowy; Fin z pochodzenia. Grudziński poświęcił mu rozdział Zabójca Stalina. Michaił Aleksiejewicz Kostylew - bohater drugoplanowy; z dzieł klasyków literatury zdobył wiedzę o rzeczywistości Zachodu. Przekonał się, iż był okłamywany. Grudziński poświęca mu rozdział Ręka w ogniu. Natalia Lwowna - bohaterka drugoplanowa; ciężko chora na serce, miła, życzliwa kobieta

Tango

Pierwodruk sztuki Sławomira Mrożka zatytułowanej Tango miał miejsce w miesięczniku „Dialog” w 1964 r., kilka miesięcy później odbyła się prapremiera sceniczna. Tytuł utworuzostał zaczerpnięty od nazwy tańca towarzyskiego, wywodzącego się z Południowej Ameryki. W sztuce Mrożka, pod koniec III aktu tango La Cumparsita tańczy Wuj z Edkiem. Jest to wyraźne nawiązanie do Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Tango odczytywane jest jako groteskowa i parodystyczna próba ukazania problemu roli i miejsca intelektualisty we współczesnym świecie. Jest to także parodia dramatu rodzinnego.Sztuka Mrożka nie jest śmieszna ani optymistyczna, stanowi raczej ostrzeżenie przed zniszczeniem wybitnej jednostki przez brutalną, totalitarną siłę, a także jako przestrogę przed niszczącymi świat ludzkich wartości konformizmem, nihilizmem i anarchią. Miejsce ani czas akcji nie zostały w Tangu określone, co podkreśla uniwersalną, ponadczasowawymowę sztuki. O miejscu akcji wiadomo tylko tyle, że jesteśmy świadkami wydarzeń rozgrywających się w domu Stomila, w rodzinie znajdującej się w stanie głębokiego kryzysu wartości moralnych i etycznych. Bohaterowie sztuki są dotknięci chorobą degradacji i degeneracji stosunków międzyludzkich. Wszystko tu dzieje się „na odwrót”, inaczej niż w tradycyjnej, normalnej rodzinie.

W dramacie Mrożka postaci dwóch głównych bohaterów zostały skonstruowane na zasadzie charakterystycznego dla tego twórcy przeciwstawienia: inteligent (Artur) icham (Edek). Artur jest 21-letnim studentem, przewrażliwionym i słabym fizycznie inteligentem. Edek to typowy osiłek, prosty i tępy cham, prymitywne indywiduum panoszące się bezkarnie w domu Stomila, wygłaszające swoje głupawe, impertynenckie uwagi i dowcipy. Oprócz nich na scenie pojawia się także Stomil - ojciec Artura, awangardowy artysta - bezustannie i bezskutecznie eksperymentujący w poszukiwaniu nowych środków wyrazu artystycznego. Jego żoną a matką Artura jest Eleonora,nowoczesna, wyzwolona kobieta, zdradzającą męża i beztrosko przyznającą się do swej niewierności: „Ja sypiam z Edkiem od czasu do czasu”. Najstarszymi osobami w rodzinie Artura są: babcia Eugenia oraz wuj Eugeniusz - bezwolna marionetka, znajdująca się pod wpływem pozostałych członków familii. Narzeczoną Artura jest jego kuzynka, Ala.

Świat, w którym żyją bohaterowie, jest przewrócony do góry nogami, najstarsze pokolenie zachowuje się dziecinnie, zaś rodzice są zbuntowani i „wyzwoleni”. Pierwszy próbę uporządkowania otoczenia podejmie Artur, który wypowiada wojnę chamstwu Edka, swobodzie obyczajowej matki i bezmyślności babki, próbuje zmusić ojca do zadbania o swój wygląd, zaś Alę do wzięcia z nim zgodnego z tradycją ślubu. Porządki rozpoczyna od nakładania na co niesforniejszych domowników przedziwnych i komicznie groteskowych kar: babcia zostaje zmuszona do leżenia na katafalku i rozmyślania o wieczności, Eugeniusz musi chodzić z włożoną na głowę klatkę dla ptaków i pisać pamiętniki, Edek zostaje postawiony pod ścianą, plecami do pokoju. Po początkowym sukcesie karta się odwraca i ostatecznie Artur ponosi klęskę. Brutalny i tępy Edek zabija go i, niejako dokonując krwawego zamachu stanu, przejmuje władzę w domu. Zostaje teraz nowym panem, o wiele prymitywniejszym od swego poprzednika. Jego mowa do poddanych jest krótka i pozbawia słuchających wszelkich złudzeń: „Nie bójcie się, byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać co mówię (...). Ja jestem swój chłop. I pożartować mogę, i zabawić się lubię. Tylko posłuch musi być”. Pod koniec trzeciego aktu Edek zmusza Wuja Eugeniusza do odtańczenia z nim tanga La Cumparsita.

Zakończenie sztuki oznacza, że do domu Stomila powróci wszechwładny chaos etyczny i moralny, mający w zamyśle autora stanowić ostrzeżenie przed groźbą zniszczenia wrażliwości i inteligencji przez brutalność, tępotę i zwykłe chamstwo. Tak więc Tangoposiada wymowę o wiele poważniejszą niż typowy dramat rodzinny, staje się wizją o wymiarze niemalże katastroficznym. Klęska Artura i podporządkowanie sobie domowników przez Edka daje w efekcie przygnębiający obraz świata zdominowanego przez brutalną totalitarną siłę, a cała rodzina Stomila jawi się jako zniewolone i sterroryzowane społeczeństwo. TangoSławomira Mrożka można równocześnie odczytać jako przypowieść o niszczeniu ludzi wybitnych, zagubionych w rzeczywistości, lecz usiłujących odbudować świat wartości moralnych i etycznych.

Ala - kuzynka Artura, jego narzeczona. Artur - syn Eleonory i Stomila, młody, przystojny, zadbany. Ubiera się porządnie, czysto Edek - typowa postać z dramatów Mrożka, cham, przeciwstawienie inteligenta. 

---