Francesc Ferrer i Guàrdia (ur. 10 stycznia 1859 - zm. 13 października 1909) (częściej znany pod hiszpańską wersją nazwiska jako Francisco Ferrer y Guardia lub po prostu Francisco Ferrer) - hiszpańsko-kataloński wolnomyśliciel, anarchista, pedagog, twórca postępowej Szkoły Nowoczesnej. Urodził się w Alelli (niewielkim miasteczku w pobliżu Barcelony) w katolickiej rodzinie. Jako zwolennik lidera hiszpańskich republikanów Ruiza Zorilli, był zmuszony emigrować w 1885 do Paryża wraz z żoną i dziećmi. W 1899 rozwiódł się i wkrótce ponownie ożenił z zamożną paryską nauczycielką. W 1901 powrócił do Hiszpanii, gdzie otworzył Szkołę Nowoczesną, by uczyć dzieci radykalnych (na ów czas) wartości społecznych. W 1906 wraz z Mateu Morralem został aresztowany pod zmyślonym zarzutem współudziału w próbie zabójstwa króla Alfonsa XIII, a po przeszło roku spędzonym w więzieniu, po ogólnoświatowych protestach[1], wypuszczony na wolność.
Wczesnym latem 1908 roku, już po uwolnieniu, napisał historię Szkoły Nowoczesnej, przetłumaczoną wkrótce m.in. na język angielski. Wtedy też rozpoczął wydawanie w Brukseli francuskojęzycznego pisma poświęconego sprawom nowoczesnej, świeckiej pedagogiki Szkoła Odrodzona (L'École Rénovée). W 1909 po serii strajków i robotniczych protestów przeciwko rządowi, zakończonych krwawą konfrontacją z armią, został ponownie aresztowany, oskarżony o wywołanie nielegalnego strajku i wkrótce potem 13 października, bez jakichkolwiek dowodów winy, rozstrzelany w Fortecy Montjuich w Barcelonie.
Idee Ferrera znalazły grono szczerych zwolenników na całym świecie. Wkrótce po jego egzekucji, zwolennicy Ferrera w Stanach Zjednoczonych zaczęli tworzyć, na wzór la Escuela Moderna, placówki oświatowe nazywane Szkołami Nowoczesnymi lub Szkołami Ferrera. Pierwsza i najbardziej znana z nich powstała w 1911 w Nowym Jorku. Z czasem wokół szkoły zaczęła formować się wspólnota nazwana później Ferrer Colony and Ferrer Modern School. 5 listopada 1911 w Brukseli na placu Świętej Katarzyny odsłonięto pomnik ku pamięci Ferrera. W 1912 Szkołę Ferrera otworzyli szwajcarscy robotnicy-syndykaliści w Lozzannie, zaś w 1919 w czasie Powstania Machny na Ukrainie planowano powołanie do życia nowych szkół wzorowanych na szkołach Francisco Ferrera. W Polsce gorącym orędownikiem idei Szkoły Nowoczesnej był krakowski anarchista Augustyn Wróblewski.
John Dewey (ur. 20 października 1859 w Burlington w stanie Vermont, zm. 1 czerwca 1952 w Nowym Jorku) — filozof, pedagog, czołowy przedstawiciel amerykańskiego progresywizmu. Twórca koncepcji szkoły pracy (1896-1902) w Chicago. Wykładał między innymi na uniwersytetach w Nowym Jorku na Uniwersytecie Columbia od 1904 oraz w Chicago, uważany jest za najwybitniejszego filozofa Ameryki. Dewey oparł swój system pedagogiczny na instrumentalizmie, kierunku pragmatyzmu zapoczątkowanym przez Charlesa Peirce'a, a rozpowszechnionym przez Williama Jamesa. Polegał on na rozumieniu doświadczenia jako istoty prawdy - prawdziwe jest to, co sprawdza się w działaniu jako prawdziwe. Doświadczenie jest źródłem zdobywania i weryfikowania wiedzy, stąd w jego szkole pracy rozwijane było hasło: uczenie się przez działanie. Szkoła ta powstała na wzór samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie dzieci wykonywały różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze. Akcent położony był na aktywność praktyczną i manualną. Głównym celem szkoły było pobudzanie wrodzonych zdolności dzieci, zainteresowań, wzbogacanie doświadczeń, samodzielna praca, natomiast wiedzę zdobywało się niejako przy okazji. W szkole nie było lekcji i przedmiotów, ośrodkiem był problem, który napotykało dziecko w codziennym życiu i jego rozwiązanie mające doprowadzić do nabywania wiadomości, dlatego zadaniem szkoły było stwarzanie sytuacji będących źródłem owych problemów.
Dewey wyodrębnił etapy myślenia prowadzące do rozwiązania problemu:
odczucie trudności
określenie trudności - sformułowanie problemu
szukanie rozwiązań - formułowanie hipotez
wyprowadzenie drogą rozumowania wniosków z rozwiązań - logiczna weryfikacja hipotez
dalsze obserwacje prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia hipotezy - empiryczna weryfikacja hipotezy
Jako filozof jest Dewey zrazu idealistą, reprezentuje następnie pragmatyzm, wreszcie zaś przychodzi do anty metafizycznego socjalizmu. Dewey nie uznaje jedynej zasady dla wszelkiego stawania się, a usuwa również dualizm idei i rzeczywistości, wskazując na to, że w życiu społecznym zespala się świat idealny z naturalnym. Myślenie ludzkie uważa Dewey za narzędzie do przetwarzania świata naturalnego w świat ludzkich idei (instrumentalizm). Wpływ Deweya sięga daleko poza obręb jego specjalności, w teren socjologii, nauki o państwie, wychowania. Pedagogikę uważa Dewey za grunt, na którym spotykają się wszystkie problemy filozoficzne, jako problemy życiowe, zaś filozofię określa jako ogólną naukę o wychowaniu. Głosi pogląd, że świat wartości musi powstawać w świecie doświadczenia i życia codziennego, i że dzięki sile umysłu zostanie przekształcona zarówno jednostka, jak i społeczność ludzka. Tym celom służyć ma wychowanie, dążące do ideałów demokracji. Szkoła ma być miejscem wspólnej produktywnej aktywności, aby budzić już za młodu rozumienie organizacji życia społecznego (szkoła pracy).
Książki: Moje pedagogiczne credo (1897), Szkoła a społeczeństwo (1899), The School and Society (1900), Szkoła i dziecko (1902), Jak myślimy (1910), Demokracja i wychowanie (1916), Creative Intelligence (1917), Recostruction in Philosophy (1920), Human Nature and Conduct (1922), Experience and Nature (1925), The Quest for Certainty (1929), Sztuka jako doświadczenie (1934)
Jean-Jacques Rousseau (ur. 28 czerwca 1712 w Genewie, zm. 2 lipca 1778 w Ermenonville) - szwajcarski pisarz tworzący w języku francuskim, filozof i pedagog, autor koncepcji swobodnego wychowania.
Hasła powrotu do natury stały się tłem koncepcji wychowania naturalnego, której zasady przedstawił w poemacie dydaktycznym Emil, czyli o wychowaniu (1762).
Wszystko jest dobre, co z rąk Stwórcy pochodzi, wszystko paczy się w rękach człowieka - takimi słowami rozpoczyna się Emil.
Rousseau podzielił młodość na cztery okresy:
niemowlęctwo, do mówienia;
dzieciństwo do 12. roku życia;
chłopięctwo do 15. roku życia;
młodzieńczość do 20. roku życia.
Pierwsze dwa okresy miały się ograniczyć do rozwijania zdrowia i zmysłów, trzeci miał dać wykształcenie umysłu, czwarty wychowanie moralne. Zdaniem Rousseau wychowanie powinno sprowadzać się do umożliwienia dziecku swobodnego wzrostu i dojrzewania oraz chronienie tego rozwoju przed zgubnymi wpływami zewnętrznymi. Chodziło o tak zwane wychowanie negatywne, odrzucające wszystkie środki, zmierzające do urabiania dziecka, do realizowania celów i ideałów narzuconych z zewnątrz. Cztery rozdziały Emila poświęcone są wychowaniu mężczyzny w kolejnych etapach życia, natomiast ostatni, piąty rozdział Zofia czyli kobieta Rousseau poświęcił wychowaniu płci pięknej. Twierdził, iż kobiety powinny być wychowywane odmiennie od mężczyzn, gdyż ich zadaniem jest spełnianie obowiązków domowych wynikających z bycia żonami i matkami. Ważne jest też, aby dziewczęta przysposabiać do bycia podległymi wobec mężów. Swój program wychowawczy odnosił do człowieka w ogóle, wykluczając wszelkie podziały polityczne, narodowość, klasę czy zawód. Pisał: Ponieważ w porządku naturalnym wszyscy ludzie są równi, powszechnym ich powołaniem jest stan człowieczeństwa... Żyć - oto zawód, którego chcę nauczyć. Wychodząc z mych rąk, nie będzie on, przyznaję, ani urzędnikiem, ani żołnierzem, ani księdzem, będzie najpierw człowiekiem, czemkolwiek człowiekowi być wypadnie, tem będzie umiał być w potrzebie; los może go ruszać z jednego stanowiska, on zawsze znajdzie się na właściwem... (za S. Kot, Historia wychowania). Dzieło to było wydarzeniem, które zdołało poruszyć wielkie umysły tego okresu, mimo że sąd paryski skazał książkę na spalenie. Dla Goethego Emil był naturalną ewangelią wychowania. Nawet Kant, znany z pedantycznej regularności, zrezygnował jedyny raz z przechadzki, nie mogąc oderwać się od książki.
Anton Semionowicz Makarenko, ros. Антон Семёнович Макаренко (ur. 13 marca 1888 w Biłopillia, zm. 1 kwietnia 1939 w Moskwie), radziecki pedagog i pisarz, twórca oryginalnego systemu wychowania komunistycznego. W 1917 roku ukończył ze złotym medalem Instytut Nauczycielski w Połtawie. Z jego ust padły słowa: „Nie ma złej młodzieży, są tylko źli wychowawcy”. W latach 1920-1935 organizował w Połtawie i Charkowie placówki opiekuńczo-wychowawcze dla bezdomnej i wykolejonej młodzieży, zaś po roku 1935 zajął się głównie pracą pisarską i popularyzatorską. Dążył do włączenia wychowanków w formę działalności grupowej zorganizowanej zgodnie z założeniami ideologii komunistycznej. Od Maksyma Gorkiego Makarenko przejął wiarę w możliwość przeobrażenia się człowieka, nawet najbardziej zaniedbanego społecznie i moralnie, co nazwano hipotezą optymistyczną. System Makarenki obowiązywał jeszcze w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku w ZSRR i podporządkowanych mu krajach Europy Środkowej. Makarenko w swoich pracach przedstawił wszechstronnie system oddziaływań pedagogicznych na młodzież, wychodząc z założenia, że zadania wychowawcze wynikają z ogólnych zadań budownictwa komunizmu, a podstawowa forma wychowania, jaką stanowi kolektyw, z charakteru nowych socjalistycznych stosunków. Styl kolektywu - połączenie wysokich wymagań z zaufaniem i szacunkiem dla ludzi - to tylko odbicie stylu życia społecznego. Rozwój kolektywu dokonuje się przez wytwarzanie systemu więzi społecznych, opartego na dążeniu do wspólnego celu, na solidarności jego uczestników we wspólnej pracy i organizacji życia społecznego. Za ważny element kolektywu Makarenko uważał dobrą organizację, opartą nawet do pewnego stopnia na wzorach wojskowych.
Phillipe Merieu Książka ta składa się z 32 krótkich esejów, w których autor dociera ze swą analizą niejako do wnętrza procesu edukacyjnego: prześwietla zachowania i decyzje nauczycieli oraz typowe sytuacje i moralne pułapki w nich zawarte. Każdy z esejów w pewnym sensie dotyczy omówienia konkretnej sytuacji wyboru, do którego nauczyciel jest zmuszany lub na który z jakiegoś powodu jest skazany. Autor tak pisze o motywacji powstania książki: "Celem, który stawiam sobie w mojej pracy, jest zaproponowanie nauczycielom tematów do refleksji poprzez stawianie pytań etycznych... Refleksją etyczną chciałbym objąć całokształt relacji uczeń-nauczyciel na różnych etapach procesu nauczania..." Książka jest w sumie o tym, jak rozwijać i pobudzać motywację bycia twórczym nauczycielem, realizującym cel, którym jest przygotowanie młodego człowieka do samodzielnego, wolnego, odpowiedzialnego życia. Autor uważa, że wiara nauczyciela w możliwości wychowanka jest na tyle fundamentalną dla całego edukacyjnego postępowania z uczniem, że od niej uzależnia nie tylko rozwój wiedzy i osobowości ucznia, ale również rozwój osobowościowy i zawodowy nauczyciela. Philippe Meirieu wydobywa kilka istotnych w pedagogicznym działaniu napięć, z którymi nauczyciel musi sobie poradzić. Napięcia te to: oczekiwania państwa, społeczeństwa, rodziców, uczniów, ludzi biznesu pod adresem szkoły i dokonywanie w związku z tymi oczekiwaniami selekcji uczniów, dokonywanie wyboru pomiędzy przygotowaniem ucznia do pełnienia ról społecznych a stymulowaniem go do życia w wolności, wykorzystywanie sankcji jako sposobu nakłaniania do spełnienia oczekiwań, rozdarcie nauczyciela pomiędzy jego osobistym systemem wartości a oczekiwaniami kierowanymi przez inne podmioty, poczucie wszechmocy lub przekonanie o własnej bezradności, wymagające refleksji etycznej, zawieranie swoistego kontraktu między nauczycielem a uczniem, zapobieganie zatarciu granic pomiędzy rolami. Książka nie daje gotowych recept, wskazuje obszary rzeczywistości edukacyjnej wymagające namysłu etycznego. Książka wpisuje się do tych publikacji, które akcentują problematykę etyki zawodowej, a nie tylko umiejętności dydaktyczne. Na uwagę zasługuje piękne tłumaczenie, doskonale oddające francuską lekkość oryginału.
Zdaniem Philipe Meirieu w społeczeństwie panuje przekonanie, że nauczyciele to ludzie żądni władzy, wręcz fanatycy, którzy chcą ukształtować innych na swoje podobieństwo. Gdy pedagog jest nastawiony entuzjastycznie bywa postrzegany jako maniak. Gdy ma dobry kontakt z dziećmi posądza się go o udowadnianie innym nauczycielom ich niewydolności i pokazywanie swojej wyższości nad tymi, którzy ponieśli na tym polu klęskę. Słuchając takich opinii należy zdać sobie sprawę z tego, że nauczyciele też są tylko ludźmi i nie można wymagać od nich by byli ideałami. A tak często jest. Rodzice oczekują, iż nauczyciel będzie wierzył w możliwości ich dzieci i będzie starał się rozwijać zdolności do uczenia się podopiecznych. I tu mają rację. Bez wiary w możliwości dziecka nauczanie traci bowiem sens. Nauczyciel musi mieć w sobie przekonanie, że potrafi ucznia czegoś nauczyć. Ważne by nie zrzucać pochopnie trudności na barki specjalistów, ale samemu starać się pomóc wychowankowi. Meirieu sformułował na bazie tych ociekań zasadę: „nieustanna wiara w możliwości ucznia jest szaleństwem, ale w nauczaniu to szaleństwo jest konieczne.” Nie można zamknąć się przed uczniem przyjmując postawę niewiary w jego rozwój. Nauczyciel, który skreśla ucznia zachowuje się jak Bóg. A przecież nie jest wszechwiedzący i nie zna przeszłości ani przyszłości danego człowieka.