Dr Małgorzata Rosin
W poszukiwaniu systemu wartości
„Gdyby nie było celów i tym samym związanych z nimi reguł, przepisów, punktów orientacyjnych, norm i wartości, według których człowiek mógłby się orientować i które równocześnie nałożyłoby na niego obowiązek ich przestrzegania, to wtedy każda jego decyzja i następujące po niej działanie mogłoby się skierować przeciwko niemu.” Theo Dietrich
Wartość - podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń ludzkich, co uważane jest za ważne oraz sprzyjające i w taki sposób urzeczywistniane. Wartości występują tylko w antroposferze i mogą zaistnieć wówczas, gdy człowiek dokonuje aksjologizacji świata.
Wartość to „wszystko to, co cenne godne pożądania i wyboru; co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń”. W naukach humanistycznych i w edukacji słowo „wartość” najczęściej odnosi się do tego, co ceni człowiek lub grupa społeczna lub co uważane jest za ważne i w ten sposób przeżywane.
Rozumienie wartości w wychowaniu:
1. Obiektywistyczne rozumienie wartości (obiektywny charakter wartości):
2. Subiektywistyczne rozumienie wartości (subiektywny charakter wartości):
Wartości:
istnieją obiektywnie i są realne;
stawiają człowiekowi wymagania;
dzięki istnieniu w nas pewnego przymusu wewnętrznego działamy na rzecz tego, co uznajemy za dobre i słuszne;
mogą przybierać postać: dóbr, idei, myśli, koncepcji, postawy czy przeżycia psychologicznego.
Wychowanie nie oparte na wartościach (zwłaszcza uniwersalnych i ponadczasowych), nie odwołujące się do wartości człowieka jako osoby, wydaje się być niepełne, powierzchowne, czy wręcz zwodnicze
Podstawową wartością i warunkiem wychowania jest pomaganie wychowankowi by:
uczył się prawdy o sobie i świecie,
coraz dokładniej odróżniał to, co mu służy i co go rozwija od tego, co mu zagraża i co ogranicza jego rozwój, co niszczy jego wolność i go więzi.
W wartościach upatruje się:
warunku i czynnika rozwoju człowieka, społeczności mniejszych i większych;
prowadzenia twórczego dialogu,
budowania porozumienia, pokoju i dobra wspólnego;
czynnika nadającego sens, identyfikację i kierunek działania społeczeństwom i państwom.
Wiedza o wartościach dotyczy:
ich istoty,
zrozumienia ich roli w życiu człowieka,
poznania związków i zależności między wartościami a celami wychowania.
Istota człowieczeństwa wyraża się w uznaniu wartości człowieka jako osoby, jej godności, wolności, rozumności, integralności wymiaru fizycznego, psychicznego, duchowego, odpowiedzialności za podejmowane działania.
Klasyfikacja wartości:
Istnieje wiele klasyfikacji wartości. Wyjątkowo użyteczną dla teorii wychowania klasyfikację wartości stworzył Edward Spranger. Obejmuje ona sześć następujących wartości:
„wartości teoretyczne, reprezentowane dla ludzi, którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy, jaką daje nauka;
wartości ekonomiczne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne;
wartości estetyczno-artystyczne, bliskie ludziom ceniącym najbardziej przeżycia piękna i harmonii;
wartości społeczne, za którymi opowiadają się ludzie ceniący najwyżej bezinteresowne działania na rzecz innych;
wartości polityczne, reprezentowane przez tych, którzy cenią najwyżej władze i wpływy;
wartości religijne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najbardziej prawdy, których źródłem jest religia (wiara w Boga)”.
Inną klasyfikację zaproponował Milton Rokeach. Wyodrębnił on wartości ostateczne, odnoszące się do najważniejszych celów w życiu ludzkim i wartości instrumentalne, dotyczące najogólniejszych sposobów postępowania. Tworzą one dwie odmienne grupy. Każdej z nich podporządkował osiemnaście różnych wartości. Pierwsza grupa wskazuje na cele, które ludzie czynią przedmiotem swych dążeń, druga natomiast odnosi się do sposobów postępowania i cech osobowości, dzięki którym cele te dają się zrealizować.
Do wartości ostatecznych (finalnych) Milton Rokeach zalicza:
bezpieczeństwo narodowe (zabezpieczenie przed napaścią),
bezpieczeństwo rodziny (troska o najbliższych),
dojrzała miłość (bliskość seksualna i duchowa),
dostatnie życie,
mądrość (dojrzałe rozumienie życia)
poczucie dokonania (wniesienie trwałego wkładu),
poczucie własnej godności (samopoważanie),
pokój na świecie (świat wolny od wojen i konfliktów),
prawdziwa przyjaźń (bliskie koleżeństwo)
przyjemność (miłe uczucie, brak nadmiernego pośpiechu)
równowaga wewnętrzna,
równość (braterstwo, jednakowe szanse dla wszystkich)
szczęście,
świat piękna (piękno natury i sztuki)
uznanie społeczne (poważanie, podziw)
wolność (niezależność osobista, wolność wyboru)
zbawienie (duszy, wieczne)
życie pełne wrażeń ( podniecające, aktywne)”.
Za wartości instrumentalne Milton Rokeach uznał:
„ambicję,
szerokość horyzontów intelektualnych,
zdolności,
urok, czar osobisty,
czystość,
odwagę,
umiejętność przebaczania,
opiekuńczość,
uczciwość,
twórczą wyobraźnię,
niezależność,
intelektualizm,
logiczność,
miłość, wrażliwość,
posłuszeństwo,
grzeczność,
odpowiedzialność,
samokontrolę”.
Z kolei według typologii J. Kozieleckiego wartości mogą stanowić podstawę do wyróżniania określonych kategorii ludzi:
wartości dionizyjskie: najwyżej oceniane są takie dobra jak: konsumpcja, komfort czy wygodne życie; dąży się do życia pełnego radości i satysfakcji;
wartości heraklesowe: dążenie do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy; nieważne są komfort i wygody, ważna jest jedynie kontrola nad otoczeniem, grupami i strukturami społecznymi;
wartości prometejskie: człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty; często podejmuje działania altruistyczne oraz prospołeczne. Walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem czy represjami posiada dla niego najwyższą wartość;
wartości apollińskie: człowiek przypisuje najwyższe znaczenie twórczości, poznawania świata, rozwojowi nauki i sztuki;
wartości sokratyczne: najwyższym dobrem człowieka staje się poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości.
System wartości
to zespół wartości uporządkowany według stopnia ważności. Pokazuje on kierunki dążeń życiowych jednostki i grupy. Kształtowanie właściwej hierarchii wartości prowadzi do człowieczeństwa. W trakcie życia człowieka może ona ulegać zmianom. Do jej ujawnienia dochodzi najczęściej w sytuacji konfliktowej, gdy konieczny jest wybór i rezygnacja z danych wartości.
Budowanie poczucia własnej wartości:
Dobry wychowawca powinien znaleźć sposób na to, aby jego podopieczni dobrze o sobie myśleli, wierzyli w swoje kompetencje i wartości.
Poczucie własnej wartości można uznać za podstawową potrzebę osobistą i warunek konieczny dla zachowania zdrowia psychicznego i dobrego samopoczucia.
Poczucie mniejszej wartości jest konsekwencją niezaspokojenia potrzeb akceptacji, aprobaty, uznania, bycia kochanym
Wychowanie, w którym nie wprowadza się młodzieży w świat wartości:
jest z reguły połowiczne i mało skuteczne, a nierzadko bezmyślne i społecznie szkodliwe;
nie przygotowuje wystarczająco do podjęcia życiowo ważnych decyzji, zgodnych z podstawowymi zasadami moralności (wartości mają siłę sprawczą i występują w życiu ludzkim w postaci busoli, która wyznacza kierunek postępowania. Pozbawienie młodych ludzi takiego kierunkowskazu jest równoznaczne z narażeniem ich na dokonywanie niefortunnych i nierzadko moralnie nagannych wyborów. Przynosi więc szkodę zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym).
Altruizm:
Troska o dobro konkretnej osoby lub grupy osób.
Troska ta zazwyczaj polega na wyświadczaniu komuś jakiejś przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny.
Tolerancja:
Skłonność do zgody na myślenie, działanie
i uczucia inne niż nasze
Przyznanie innym prawa: do własnych poglądów, do określonego stylu zachowania, do wierzeń religijnych i światopoglądów, pomimo odmienności od naszego światopoglądu
i wyznawanej wiary
Odpowiedzialność:
Ktoś ponosi odpowiedzialność za coś
Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś
Ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności
Ktoś działa odpowiedzialnie
Wolność:
Aby poczuć się prawdziwie wolnym, trzeba mieć możliwość samookreślenia się, a więc trzeba działać lub nie działać tak lub inaczej, czyli decydować i wybierać, a także opierać się presji zewnętrznej (M. Łobocki (2003), Teoria wychowania w zarysie, Impuls, Kraków, s. 115)
Sprawiedliwość:
Postawa człowieka polegająca na gotowości oddawania każdemu tego, co mu się należy.
Sprawiedliwość (w kontekście przestrzegania prawa) - człowiek sprawiedliwy, to człowiek prawy, obiektywny w ocenach siebie i innych (op.cit. S. 117)
Klaryfikacja wartości:
U podstaw klaryfikacji wartości tkwi założenie, że źródłem optymalnej aktywności człowieka jest wolne, odpowiedzialne, mądre i samodzielne własne postępowanie, zorientowane na świadomie wybrane, zaakceptowane i realizowane wartości.
Zasady klaryfikacji wartości:
Skoncentrowanie się na własnym życiu. Refleksja ma na celu zdanie sobie sprawy z tego, co osoba uważa za ważne i chce realizować
Akceptacja wartości
Poszukiwanie i wykorzystanie informacji odnoszących się do wyborów, wnikanie w to, co sprawia radość, przynosi zadowolenie i wiąże się z pozytywnymi przeżyciami, oczekiwaniami, nadzieją.
Wzmacnianie osobowych wzorców postępowania
Bibliografia:
Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo: ŻAK
Łobocki M., Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą, WUMCS, Lublin 1998.
Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, IMPULS, Kraków 2003.
Mały słownik etyczny, red. S. Jedynak, Bydgoszcz 1994.
Terapia pedagogiczna w teorii praktyce, A. Balejko, M. Zińczuk red., UB Białystok 2006.
Wilk T., Edukacja, wartości i style życia reprezentowane przez współczesną młodzież w Polsce w odmiennych regionach gospodarczych”, IMPULS, Kraków 2003.
Zimbardo P. G., Nieśmiałość Co to jest? Jak sobie z nią radzić? PWN Warszawa 1994.
Mały słownik etyczny, red. S. Jedynak, Bydgoszcz 1994.
M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, IMPULS, Kraków 2003 s. 99
Tamże, s. 99, 100
T. Wilk, Edukacja, wartości i style życia reprezentowane przez współczesną młodzież w Polsce w odmiennych regionach gospodarczych”, IMPULS, Kraków 2003 s. 37
J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo: ŻAK