Słowo: fascio weszło do słownika politycznego — bez związku z historycznym f. — 1891, kiedy na Sycylii poczęły organizować się mafijno-anarchistyczne fasci siciliani, prowokujące częste starcia z policją; na płaszczyźnie zawodowej już jednak od 1885 działały, powiązane z partią socjalistyczną, związki: kolejarzy (fascio ferrovieri) i ogólnorobotnicze (fascio operaio); także socjalistyczne młodzieżówki dzieliły się pod względem organizacyjnym na fasci; inny, i poprzedzający już bezpośrednio f., charakter miał działający 1914-15 Rewolucyjny Związek Akcji Międzynarodowej (Fascio Rivoluzionario di Azione Internazionalista), skupiający tych działaczy partii socjalistycznej — pośród nich wykluczonego z niej 24 XI 1914, a jeszcze niedawno przywódcy jej skrajnie lewicowego i rewolucyjnego skrzydła oraz redaktora naczelnego oficjalnego organu PSI „Avanti” — Benita Mussoliniego (1883-1945) — którzy domagali się przystąpienia Włoch do wojny europejskiej w imię zniszczenia katolickiej Austrii oraz germańskiego feudalizmu i imperializmu; na wniosek Mussoliniego FRAI zmienił 25 I 1915 nazwę na Związki Interwentystów Akcji Rewolucyjnej (Fasci Interventisti di Azione Rivoluzionaria); inne niesocjalistyczne, a również „interwentystyczne” organizacje przybierały w czasie wojny nazwy: Związku Ruchu Oporu (Fascio di Resistenza), Związku Patriotycznego (Fascio Patriotico), a Związek Obrony Narodowej (Fascio di Defesa Nazionale) skupiał nawet większość parlamentarzystów; niezależnie od f. i zasadniczo na płaszczyźnie ruchu artystyczno-kulturalnego, lecz zbieżnie w konkluzjach, rozwijał się od 1909, pod wodzą poety i krytyka Filippa Tommasa Marinettiego (1876-1944), awangardowy, antytradycjonalistyczny i antykatolicki kierunek futuryzmu, głoszący kult wojny, „życia niebezpiecznego”, tężyzny fizycznej i sportu.
Ruch faszystowski narodził się 23 III 1919 podczas zebrania ok. 100 osób w Klubie Koła Przemysłowo-Handlowego przy placu San Sepolcro w Mediolanie, którego uczestnikami byli przeważnie eks-socjaliści, jak Mussolini i jego serdeczny przyjaciel, a późniejszy antyfaszysta i długoletni przywódca powojennej Włoskiej Partii Socjalistycznej — Pietro Nenni, syndykaliści, futuryści i republikanie; przewodniczącym zebrania był założyciel mediolańskiej grupy paramilitarnej, złożonej z byłych kombatantów, kpt. Ferruccio Vecchi; przedłożony przez Mussoliniego program założonych tego dnia Związków Bojowych (Fasci di Combattimento), skrajnie lewicowy, demokratyczny i radykalny społecznie, zakładał: ustanowienie republiki, wprowadzenie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego dla obu płci, zniesienie Senatu, tytułów szlacheckich i zakonów rycerskich, likwidację policji politycznej, wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej i jednolitego, państwowego systemu nauczania, gwarancje wolności słowa, sumienia, religii, zgromadzeń i prasy, parcelację wielkiej własności ziemskiej, rozwiązanie akcyjnych spółek przemysłowych i bankowo-giełdowych, nowe oszacowanie i opodatkowanie własności prywatnej, obciążenie spłatą długu państwowego „klas posiadających”, wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, zakaz pracy dla dzieci poniżej 16 lat, obniżenie wieku emerytalnego z 65 do 55 lat, przestawienie produkcji na zasady kooperatywizmu, bezpośredni udział robotników w dochodach przedsiębiorstwa, a w polityce zagranicznej: „solidarność międzynarodową” w ramach Ligi Narodów, zniesienie tajnej dyplomacji, przeciwstawianie się wszelkim imperializmom — w tym „ewentualnemu imperializmowi włoskiemu”; program ten zatwierdził I Kongres faszystowski (9-10 X 1919) we Florencji; do 1920 fasci i ich organ „Il Popolo d`Italia” popierali także wszystkie strajki robotnicze, łącznie z okupacyjnymi, oraz ich żądania; socjalistyczny bądź rewolucyjno-syndykalistyczny rodowód i lewicowe przekonania posiadali, prócz Mussoliniego, prawie wszyscy przywódcy faszystowscy pierwszego rzutu: organizator strajków chłopskich w Emilli — Dino Grandi (1895-1988), syndykalista Michele Bianchi (1883-1930) i terroryzujący swój region, metodami budzącymi wstręt nawet innych faszystów, ras Cremony (zwany „rzeźnikiem z Cremony”), a późniejszy zwolennik ścisłego sojuszu z III Rzeszą i naśladowania hitlerowskiego rasizmu — Roberto Farinacci (1892-1945); na 7 członków Komitetu Wykonawczego FC było 3 eks-socjalistów i 2 syndykalistów; wyjątkiem był pierwszy „faszysta prawicowy” — monarchista i konserwatysta, w czasie wojny bohaterski kapitan arditi („śmiałków”) — Cesare Maria hr. De Vecchi di Val Cismon (1884-1959); sympatie prawicowe i przywiązanie do katolicyzmu deklarował także brat Benita i jego następca w redakcji „Il Popolo d`Italia” — Arnaldo Mussolini (1885-1931); doskonałe relacje panowały także w tej fazie pomiędzy f. a włoską masonerią, szczególnie w tym kraju antykatolicką i antypapieską: z ruchem fasci były związane zwłaszcza 2 loże: Palazzo Giustiniani i Piazza Gesú, a masonami byli tak czołowi faszyści, jak: Farinacci, Edmondo Rossoni (1884-1965), Cesare Rossi (1887-1967), Fernando Agnoletti (1875-1933), quadrumvir Italo Balbo (1896-1940), Achille Starace (1889-1945), minister spraw zagranicznych Galeazzo hr. Ciano (1903-1945), generałowie Capelli i Ceccherini, intelektualista Giuseppe Bottai (1895-1959), również osobisty lekarz Mussoliniego — prof. Binda; drugiego dnia „marszu na Rzym” (25 X 1922) wielki mistrz Raul Palermi osobiście zapewnił Mussoliniego, że popiera go znaczna część „braci”, zwłaszcza w armii, a 5 XI wielki mistrz Domizio Torrigiani przesłał mu serdeczne pozdrowienia w imieniu całej włoskiej masonerii, zaś Najwyższa Rada Wolnomularstwa Rytu Szkockiego przyjęła uchwałę popierającą „bez zastrzeżeń” wszystkie akty nowego gabinetu i wzywającą cały naród, wraz z wolnomularzami, do „stanięcia u boku” rządu; wprawdzie Mussolini już na początku 1923 rozwiązał wszystkie loże, ale niektórzy masoni (Farinacci, Starace) zachowali wpływy do końca reżimu.
O sile fasci, już w początkach ruchu, zdecydowało przejęcie przez nich kontroli nad powstałym niezależnie 7 I 1919 Stowarzyszeniem Włoskich Arditi („śmiałków”), skupiającym drużyny bojowe b. żołnierzy, walczące z ogarniającą kraj podczas „2 czerwonych lat” (biennio rosso) 1919-20 anarchią strajkową; mimo to do końca 1919 liczba faszystów nie przekraczała prawdopodobnie 31 fasci z 870 członkami; na bazie arditi faszyści zaczęli organizować własną milicję partyjną — tzw. squadri; od arditi przejęli oni większość emblematów i rytuałów: czarne koszule, trupią czaszkę i sztylet na tle czarnego proporca (a pieśń Giovinezza i „pozdrowienie faszystowskie” otwartą prawą dłonią — od Commandante „Regencji Carnaro”, tj. Fiume/Rijeki, poety i nacjonalisty Gabriela D`Annunzia); „chrzest bojowy” przeszli squadristi podczas zwycięskiej bitwy ulicznej z bojówkami komunistów na Via Mercanti w Mediolanie 15 IV 1919; natomiast klęskę wyborczą poniósł XI 1919 blok faszystowsko-futurystyczny (z listy tej kandydował m.in. słynny dyrygent Arturo Toscanini — dopiero od 1931 dobrowolny emigrant i antyfaszysta), który uzyskał jedynie 4657 głosów w 270-tysięcznym okręgu mediolańskim; przezwyciężenie kryzysu ruchu rozpoczęło się po II Kongresie w Mediolanie (24-25 V 1920), wraz z jego stopniowym przesuwaniem się w prawo i podjęciem bezwzględnej walki z komunistami; także „faszyzm rolny” odstąpił od socjalistycznego programu kolektywizacji wsi, propagując, a nawet realizując gdzieniegdzie, w porozumieniu z właścicielami, rozprzedawanie chłopom gruntów nie uprawianych, jak również organizując syndykaty rolne; pod względem składu społecznego 1921 robotnicy rolni stanowili 26 % członków fasci, a robotnicy fabryczni 14 %; szczyt antykomunistycznych akcji bojowych faszystów przypadł na IV-V 1921, i od tego momentu rewolucja bolszewicka we Włoszech przestała być już realnym zagrożeniem, natomiast liczba fasci wzrosła do 1000 sekcji i 187 000 członków, a wybory 15 V 1921 przyniosły im 35 mandatów w 535-osobowej Izbie Deputowanych; posłowie faszystowscy, stojąc wciąż na gruncie republikańskim, zbojkotowali mowę tronową króla, w przerwie ceremonii otwarcia parlamentu wyrzucili natomiast z gmachu deputowanego komunistycznego i dezertera z wojny — F. Misiana.
Po III Kongresie w Rzymie (7 XI 1921) ruch fasci został przekształcony w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista); utworzona została również młodzieżówka (Avanguardie Giovanili Fasciste) oraz (1922) organizacja dziecięca (od 9 roku życia) „Balilla”, a także miesięcznik teoretyczny „Gerarchia”, pod redakcją Mussoliniego; program PNF był już bardziej umiarkowany: zapowiadał walkę z siłami antynarodowymi, odbudowę autorytetu rządu i państwa broniącego tradycji narodowej, decentralizację administracji, szeroki interwencjonizm państwa w dziedzinie infrastruktury ekonomicznej, lecz ograniczenie społecznej interwencji państwa do wypadków nieprzestrzegania porozumień między patronatem i pracodawcami, włączenie kierownictw korporacji zawodowych do struktur państwa; na I Kongresie syndykalistów faszystowskich w Bolonii (24-25 I 1922) przesądzono także, że nowo utworzona Konfederacja Narodowa Syndykatów Faszystowskich będzie kierować się zasadą uwzględniania interesów wszystkich grup i klas społecznych; dla podkreślenia zerwania z syndykalizmem rewolucyjnym nowe związki wytwórców przybrały także nazwę „korporacji” i zmieniły (4-6 IV 1922) nazwę na Konfederacja Narodowa Korporacji Faszystowskich oraz przeniosły „święto pracy” z 1 V na 21 IV, tj. wg tradycji dzień założenia Rzymu; VIII 1922 oddziały squadristi dopomogły walnie siłom rządowym w stłumieniu strajku generalnego, proklamowanego przez socjalkomunistyczne Przymierze Pracy; ewolucję społeczną f., a zwłaszcza tonowanie dotychczasowego antyklerykalizmu dostrzegł także Kościół katolicki: 17 II 1922 abp Mediolanu Achille Ratti (wkrótce papież Pius XI) zezwolił na wniesienie sztandarów fasci do katedry, podczas ceremonii poświęcenia Grobu Nieznanego Żołnierza, a Mussolini w kilku artykułach oświadczył, iż f. szanuje religię i jest zainteresowany zakończeniem konfliktu państwa włoskiego z Watykanem oraz podjęciem współpracy na polu społecznym; stopniowo z wypowiedzi faszystów znikały także akcenty antymonarchistyczne, choć jeszcze na kilka dni przed „marszem na Rzym” doszło na tym tle w Ligurii do starć pomiędzy fasci a „niebieskimi koszulami” nacjonalistów-monarchistów; na zmianę stosunku PNF do monarchii wpłynęło kilka czynników: popularność dynastii sabaudzkiej w narodzie, sympatia do f. ks. Aosty, Emanuela Filiberta i królowej-matki, Małgorzaty, stanowisko De Vecchia, który od początku oświadczał, że nie uznaje f. republikańskiego; świadomość, że wierny monarchii pozostanie korpus oficerski, a „nie robi się rewolucji przeciwko wojsku”; oficjalnie — tłumacząc dotychczasowy republikanizm tym, że „widzimy monarchię nie będącą dostatecznie monarchią” (Opera omnia, Firenze 1951, t. II, s. 317) — ustrój monarchistyczny uznał Mussolini w przemówieniu w Udine 20 IX 1922.
„Podbój państwa” przez f. przygotowany został utworzeniem 3 X 1922 siły uderzeniowej, w postaci Milicji Faszystowskiej, i poprzedzony udaną, próbną wyprawą na Trydent, gdzie faszyści dokonali samowolnego usunięcia gubernatora, powołując własnego, który przeprowadził italianizację edukacji w regionie; 16 X 1922 utworzony został także wojskowo-organizacyjny quadrumvirat „marszu” (być może Mussolini zamierzał odciąć się od próby przewrotu i zrzucić odpowiedzialność na quadrumviri, w razie niepowodzenia), do którego weszli: „mózg polityczny” f. — sekretarz PNF Bianchi, Balbo, De Vecchi i gen. Emilio De Bono (1866-1944); akcja, nazwana „marszem na Rzym”, rozpoczęła się wraz z II Kongresem PNF w Neapolu 24 X 1922, nb. bez udziału Mussoliniego, który, na wszelki wypadek, po wygłoszeniu przemówienia udał się nad granicę szwajcarską; wobec (dotrzymanego) zapewnienia nie atakowania monarchii i armii (marsz kolumn faszystowskich dokonywał się pod hasłami: „Viva l`Italia” i „Viva il Re”) Wiktor Emanuel III, po konsultacji z De Vecchim, zdecydował się cofnąć dekret o stanie wojennym i przyjąć ultimatum żądające dymisji parlamentarnego rządu L. Facty oraz powierzyć Mussoliniemu (30 X 1922) funkcję premiera; przejęcie przez f. władzy okazało się więc jedynie demonstracją, wykonaną siłą co najwyżej 33 000 ludzi, praktycznie nie uzbrojonych, i bez jednego wystrzału.
W pierwszym (koalicyjnym) rządzie Mussoliniego faszyści mieli 9 tek na 15 (w tym 2 — spraw wewnętrznych i spraw zagranicznych — sam premier), do gabinetu wchodzili ponadto nacjonaliści, liberałowie, demokraci i niezależni; rząd poparło w Izbie 306 deputowanych na 429, pośród nich wszyscy b. premierzy reżimu liberalnego oraz część socjalistów; rząd uzyskał ponadto od parlamentu nadzwyczajne uprawnienia na przeciąg 1 roku; pierwszą instytucją nowego reżimu włączoną w struktury państwa była, utworzona 12 I 1923, Wielka Rada Faszystowska (Il Gran Consiglio del Fascismo), złożona z ministrów-faszystów oraz notabli partyjnych i syndykalnych, której uchwały stopniowo w coraz większym stopniu determinowały kierunek prac rządu; nadto, na miejsce rozwiązanej Gwardii Królewskiej, i na bazie bojówek „czarnych koszul”, powołana została Ochotnicza Milicja Bezpieczeństwa Narodowego (MVSN: Milizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale) oraz (15 X 1923) Urząd Propagandy, na którego czele stanął b. nacjonalista Maurizio Maraviglia (1878-1955); aktywa osobowe PNF VII 1923, tj. przed fuzją z nacjonalistami, wynosiły 625 000 członków; pierwszym sekretarzem gen. partii został b. uczestnik rajdu D`Annunzia na Fiume — Francesco Giunta (1891-1971); połączenie PNF — choć wymuszone ultimatum Mussoliniego — z nacjonalistami E. Corradiniego (150 000 członków), wzmocniło jednak umiarkowane i prawicowe skrzydło f., zabezpieczając istnienie monarchii oraz swobodę Kościoła, a wyeliminowało skrajną lewicę f., skupioną wokół b. anarchistów: Maria Giody i Massima Rocci oraz dziennikarza Pietra Gorgoliniego; przegłosowana w parlamencie 23 VII 1923 reforma prawa wyborczego dawała partii lub koalicji wyborczej, która uzyska największą liczbę głosów (ale nie mniejszą niż 25 %), automatycznie 2/3 miejsc w Izbie, tj. 356, dzięki czemu w wyborach 6 IV 1924 koalicja narodowo-faszystowska (z udziałem części liberałów, demokratów i chadeckich popolari), która uzyskała 4,6 mln głosów (na 7,2 mln oddanych), tj. 64,9 %, otrzymała 374 mandaty, z czego 275 sami faszyści (w tych samych wyborach komuniści uzyskali jedynie 3,7 % głosów, a zbliżeni do nich socjaliści-maksymaliści 5 %); pierwszy poważny kryzys polityczny wywołało porwanie 10 VI 1924 przez bojówkę fasci pod kierownictwem A. Duminiego, a następnie zabójstwo — najprawdopodobniej przypadkowe, w czasie szamotaniny — socjalistycznego deputowanego G. Matteottiego; sprawcy zostali jednak już następnego dnia aresztowani i osądzeni, a Mussolini z pewnością nie był zamieszany w tę zbrodnię, choć nie jest wykluczony udział quadrumvira De Bona, który został usunięty z urzędu szefa policji; mimo to deputowani opozycyjni (komuniści, socjaliści, demokraci i popolarzy) rozpoczęli bezprecedensową w dziejach parlamentaryzmu obstrukcję, opuszczając parlament i udając się na Awentyn, w symbolicznym nawiązaniu do zbiegłych w to samo miejsce plebejskich zwolenników Gajusza Grakchusa w czasach Republiki Rzymskiej (tzw. opozycja awentyńska); w kontrataku, Mussolini odwiesił uchwalony 15 VII 1923, lecz wówczas zawieszony, dekret ograniczający wolność prasy; od wygłoszonego 3 I 1925 w parlamencie exposé Mussoliniego, który wobec milczenia opozycji po zapytaniu, czy Izba chce skorzystać z przysługującego jej na mocy konstytucji (Statutu Albertyńskiego z 1848) prawa postawienia ministrów w stan oskarżenia przed Trybunałem Sprawiedliwości, oświadczył, że bierze na siebie pełną odpowiedzialność „polityczną, moralną i historyczną”, rozpoczął się okres sprawowania władzy w pełni dyktatorskiej i budowy ustroju faszystowskiego, co oznaczało także stopniową eliminację opozycji z życia publicznego; działania te zyskały poparcie 250 intelektualistów (m.in.: Marinetti, Ardengo Soffici, znakomity dramaturg i nowelista — Luigi Pirandello, Curzio Malaparte), którzy 21 IV 1925 podpisali zredagowany przez filozofa Giovanniego Gentile (1875-1944) Manifest Intelektualistów Faszystowskich; kontrmanifest antyfaszystowski, zredagowany przez b. nauczyciela i przyjaciela Gentilego, również filozofa i liberała, który jeszcze kilka miesięcy wcześniej entuzjastycznie popierał reformy Mussoliniego — Benedetta Crocego, podpisało 40 intelektualistów; w 1931 z 1250 profesorów uniwersyteckich jedynie 12 odmówiło złożenia przysięgi na wierność f.
Zrąb ustroju faszystowskiego wyznaczyło kilka ustaw opracowanych przez państwową „komisję 13” oraz partyjną „komisję 15”, w których zasiadali jednak także uczeni i politycy nie będący faszystami, lecz zwolennikami autorytarnej formy rządu; kluczowa ustawa z 24 XII 1925 znosiła zasadę odpowiedzialności rządu i ministrów przed parlamentem i stanowiła, że władzę wykonawczą sprawuje król poprzez odpowiedzialny wyłącznie przed nim rząd, którego szef — odtąd już nie zwykły „premier”, tylko „szef rządu” (Capo di governo) — jest odpowiedzialny za ogólny kierunek polityki kraju, i może on również sprawować kierownictwo jednego lub więcej ministerstw (faktycznie Mussolini kumulował w różnych okresach od 3 do 8 resortów w swoich rękach); żaden projekt ustawy nie mógł być odtąd umieszczany w porządku dziennym Izb parlamentu bez zgody szefa rządu; uzupełniająca ustawa z 31 I 1926 nadawała rządowi prawo wydawania dekretów z mocą ustaw w przypadkach „nagłej i nieodpartej konieczności”; ustawa z 31 XII 1925 tworzyła Faszystowski Związek Narodowy Dziennikarzy, czyniąc przynależność do niego warunkiem wykonywania zawodu; po chybionym zamachu na Mussoliniego (31 X 1926) powołano Trybunał Specjalny do Obrony Państwa oraz wprowadzono (25 XI 1926) do kodeksu karnego 8 artykułów przewidujących karę śmierci za „konkretną działalność przeciwko życiu, nienaruszalności lub wolności osobistej” króla, członków dynastii i szefa rządu oraz za przestępstwa przeciwko niepodległości państwa, antypaństwowe powstanie, lub podburzanie do wojny cywilnej, a kary więzienia od 3 do 10 lat za próby odbudowania partii politycznych, które tym samym przestały legalnie istnieć; poziom represji był jednak przez cały okres stabilizacji reżimu nie tylko nieporównywalny z systemem komunistycznym czy hitlerowskim, ale nawet niższy od większości niefaszystowskich ustrojów autorytarnych w Europie; Trybunał Specjalny skazywał za czyny karalne w każdym państwie, takie jak zamachy terrorystyczne czy działalność mafijna; liczba wydanych przez niego wyroków 1927-39 wynosiła 3596, a przeciętna długość nałożonych kar więzienia — 5,25 roku; w okresie 1926-43 wydano tylko 25 wyroków śmierci, z czego 21 na macedońskich i chorwackich terrorystów — morderców jugosłowiańskiego króla Aleksandra I i francuskiego ministra spraw zagranicznych L. Barthou; skazanych za przestępstwa polityczne zsyłano na Wyspy Liparyjskie, gdzie reżim więzienny nie odbiegał od standardów europejskich; państwowy aparat sprawiedliwości skutecznie sparaliżował też pospolitą przestępczość kryminalną i mafię sycylijską (która odrodziła się dopiero dzięki Amerykanom, co było „wypłatą” za oddane im usługi podczas inwazji 1943); szef policji 1926-40 — Arturo Bocchini wyeliminował pozaprawną przemoc lokalnych „rasów” i skutecznie blokował podejmowane przez partię próby kontroli czy penetracji policji, podobnie jego następca Senise, lojalny w stosunku do króla, który odegrał nawet znaczną rolę w obaleniu Mussoliniego; powołana 1930 tajna policja: Organizacja Inwigilacji i Zwalczania Antyfaszyzmu (OVRA) nie wyróżniała się specjalnie w swej działalności od służb specjalnych innych państw, również demoliberalnych, śledzących działalność ugrupowań „antykonstytucyjnych”; najpospolitszą szykaną w stosunku do dysydentów reżimu było zmuszanie ich do zmiany miejsca zamieszkania.
Do 1926, kiedy ministrem finansów był liberalny ekonomista z Towarzystwa Adama Smitha — Alberto De Stefani markiz Donati di Celadis (1879-1969), według zgodnej opinii współczesnych (od V. Pareta do W. Churchilla) Włochy miały najbardziej leseferystyczny gabinet w historii; działania De Stefaniego mogłyby zadowolić najbardziej skrajnych libertarian: zmniejszył radykalnie wydatki państwowe, zlikwidował deficyt budżetowy, ustabilizował metodami „monetarystycznymi” lira, zdenacjonalizował prawie wszystko, co było dotąd w rękach państwa, obniżył podatki i pozwolił działać bez żadnych przeszkód kapitałowi prywatnemu; jego dymisja była przejściem od fazy „f. liberalnego” do korporacjonizmu; społeczny ustrój korporacyjny został ustanowiony ustawą z 3 IV 1926, nakazującą pokój społeczny między pracodawcami i pracobiorcami, a zakazującą strajków i lokautów oraz wprowadzającą umowy zbiorowe; spory miały być rozstrzygane przez Trybunał Pracy; rozporządzenie wykonawcze do tej ustawy powoływało 6 konfederacji pracowników i tyleż pracodawców, nadto konfederację wolnych zawodów i artystów, przy czym 1928 zwolniono lewicowego syndykalistę Rossoniego z funkcji przewodniczącego Konfederacji Faszystowskich Korporacji Zawodowych; 2 VII 1926 utworzone zostało Ministerstwo Korporacji, na którego czele stanął sam Capo di governo, któremu podlegały także: Narodowa Organizacja Wypoczynku (Opera Nazionale Dopolavoro), Urząd Ochrony Macierzyństwa i Dzieciństwa oraz Balilla; 21 IV 1927 ogłoszono Kartę Pracy, ustanawiającą „współpracę kapitału z pracą”; 1930 powołano Narodową Radę Korporacji, która nie miała uprawnień legislacyjnych, ale wydawała wiążące wytyczne w sprawach umów o pracę.
Wzmocnienie w nowym reżimie pozycji prawicy nacjonalistycznej, której przywódca Luigi Federzoni (1878-1967) został ministrem spraw wewnętrznych, ułatwiło Mussoliniemu poskromienie wewnątrzpartyjnej opozycji ekstremistycznych rasów lokalnych: III 1926 usunięty został z funkcji sekretarza PNF najokrutniejszy z nich — Farinacci („wsławiony” także próbą przedłożenia tezy doktorskiej: Aplikowanie przez faszystów oleju rycynowego dywersantom nie może być uznane za akt przemocy) i zastąpiony przez pracowitego biurokratę — Augusta Turatiego, który pozostał na tym stanowisku do 1930; inny wpływowy nacjonalista — minister sprawiedliwości Alfredo Rocco (1875-1935) przeforsował 1928 nowy statut PNF, który podporządkowywał partię organom państwa, dzięki czemu we Włoszech, pomimo istnienia monopartii, nigdy nie doszło do powstania „państwa partyjnego”, jak w systemach komunistycznych, czy choćby w takim stopniu, jak w III Rzeszy; nazbyt gorliwego w zwalczaniu korupcji Turatiego zastąpił z kolei bezbarwny lizus (podczas rozmów telefonicznych z Duce stawał na baczność, wprowadził też zwyczaj podbiegania do biurka Mussoliniego na początku audiencji) Starace, który uczynił z partii powszechny „związek zawodowy” oportunistów, zwłaszcza ze sfery budżetowej, doprowadzając 1939 jej stan liczebny do 2 633 000 członków (z przybudówkami, jak syndykaty, organizacje młodzieżowe, kobiece, sportowe etc. — 21,6 mln ludzi, tj. połowa ludności państwa).
XII 1928 nastąpiło połączenie funkcji państwowych i partyjnych Mussoliniego, jako przewodniczącego Wielkiej Rady Faszystowskiej; przybrał on również oficjalny tytuł Duce del Fascismo (od łac. dux — wódz), który stał się najpowszechniej używanym zwrotem, w skróconej formie Duce; najbardziej jaskrawym i teatralnym elementem totalizacji był przybierający, zwłaszcza po 1931, bałwochwalcze formy „kult wodza” (ducismo) i ślepego posłuszeństwa, wyrażanego sloganami typu: „Wódz ma zawsze rację” (Duce ha sempre ragione) czy „wierzyć, słuchać, walczyć” (credere, ubbidire, combattere); palące się do późnej nocy światła w Pałacu Weneckim (siedzibie rządu) miały sprawiać wrażenie niespożytości sił wodza, które poświęca on dla Italii; jedyną postacią historyczną godną porównania z Duce był Juliusz Cezar.
Wybory do Izby Deputowanych, złożonej z przedstawicieli syndykatów i korporacji, zostały 1929 zastąpione przez plebiscyty, w których głosować można było tylko na 1 listę wyborczą, ustaloną przez Wielką Radę Faszystowską spośród kandydatów do Izby Faszystowskiej i Korporacji, wysuniętych przez syndykaty; ponieważ Senat, złożony z nominatów królewskich, był poza kontrolą reżimu i zasiadało w nim nadal wielu opozycjonistów (liberałów i „nie przyłączonych” do f. nacjonalistów), 1939 został zlikwidowany; w „wyborach plebiscytarnych” 1929 wzięło udział 90 % uprawnionych, i za listą PNF opowiedziało się ponad 8,5 mln głosujących, przeciw 136 000, a w 1934 — odpowiednio 97 % oraz 10 mln i 15 000; poparcie mas dla reżimu było wówczas autentyczne.
Niezaprzeczalnym pozytywem drugiej fazy rządów Mussoliniego było zakończenie — tzw. Układami Laterańskimi (konkordat wraz z konwencją finansową) 11 II 1929 — stanu prowadzonej permanentnie od 1859 przez liberalne państwo włoskie „wojny religijnej” z Watykanem i z Kościołem; na ich mocy Stolica Apostolska odzyskała suwerenność polityczną, wprawdzie już tylko na mikroskopijnym obszarze Państwa Watykańskiego, uzyskując także rekompensatę finansową za dokonany zabór terytorium b. Państwa Kościelnego, a religia katolicka odzyskała status religii publicznej państwa włoskiego, z takimi konsekwencjami, jak uznanie cywilnoprawnych skutków małżeństwa kościelnego oraz obligatoryjnej nauki religii w szkołach państwowych; Watykan uznał natomiast formalnie Królestwo Włoskie, z Rzymem jako stolicą państwa; Mussolini wykonał także kilka prokatolickich gestów osobistych: nakazał wycofanie z obiegu swoich antyklerykalnych powieści, wziął — po kilkunastu latach konkubinatu — ślub kościelny, ochrzcił swoje dzieci; w stosunkach: państwo faszystowskie — Kościół pojawiały się wprawdzie dalej napięcia spowodowane dążeniem reżimu do pełnej kontroli i ideologizacji wychowania młodzieży, ograniczania działalności Akcji Katolickiej, wreszcie zbliżania się po 1938 do nazistowskich Niemiec, co spowodowało potępienia w encyklikach Piusa XI: statolatrii (Non bisogno abbiamo, 1931) i rasizmu (Mit brenneder Sorge, 1937), niemniej w porównaniu, na tym polu, z reżimem liberalnym reżim faszystowski wypada korzystniej, bez względu na to, jakie ukryte cele mu przyświecały.
Wysoki poziom i duży zakres swobody miała pod reżimem faszystowskim kultura, a intelektualiści odgrywali w nim niespotykanie gdzie indziej znaczącą rolę; czasopisma kulturalne przedstawiały różne punkty widzenia i propagowały różnorodne style artystyczne, a kierunki awangardowe były wręcz promowane; szczególną sympatię artystów-plastyków wzbudziła decyzja Mussoliniego przeznaczania 2 % kosztorysów wznoszonych budynków publicznych na dekoracje malarskie i rzeźbiarskie; ewenementem było też opatrzenie przedmową, przez urzędującego szefa rządu, tomiku poezji („hermetysty” Giuseppe Ungarettiego); w odpowiedzi na hitlerowską wystawę „sztuki zdegenerowanej” minister wychowania Bottai utworzył demonstracyjnie w swoim resorcie Urząd Sztuki Współczesnej, a Marinetti, zaproszony z oficjalną wizytą w ramach wymiany kulturalnej do Berlina, zażądał zaproszenia na uroczyste spotkanie z nim niemieckich artystów ekspresjonistycznych, zamkniętych do obozów koncentracyjnych; szczególnie chlubną wizytówką kulturalną f. była wydawana od 1929 pod redakcją Gentilego Enciclopedia Italiana, powszechnie uważana za jedno z najlepszych wydawnictw tego typu w historii; w opracowywaniu jej haseł kierowano się wyłącznie kryteriami merytorycznymi, toteż ich autorami byli najbardziej kompetentni w swoich dziedzinach niefaszyści, a nawet zdeklarowani antyfaszyści; na wysoką notę zasługuje przygotowana również przez Gentilego reforma szkolna, która wypleniła z programów nauczania laicyzm i pozytywizm, a umocniła ducha religijnego i tradycję cywilizacji łacińskiej (romanitá), uprzywilejowywała edukację klasyczną, z łaciną na czele, oraz uwrażliwienie na piękno estetyczne; zaproszenie do powołanej 1929 Akademii Włoskiej przyjęli wszyscy żyjący ówcześnie wybitni pisarze i myśliciele, z wyjątkiem Crocego; wysoki poziom reprezentowały modelowe uczelnie f.: Wyższa Szkoła Nauk Korporacyjnych w Pizie oraz uniwersytet w Perugii, którego rektorem został wybitny socjolog polityki Roberto Michels (1876-1936); poważne osiągnięcia miały: Centralny Ośrodek Badań nad Starożytnością oraz Narodowy Instytut Kultury Faszystowskiej „Dante Alighieri”; rozkwit przeżywała najmłodsza ze sztuk — kino: debiutowali w tym czasie R. Rosellini, L. Visconti, M. Antonioni, a 1937 wybudowane zostało wzorcowe miasteczko filmowe — Cinecittá; w latach 30. powstał dom wydawniczy Einaudi, promujący bez przeszkód dzieła liberałów, demokratów, a nawet komunistów; pod rządami Mussoliniego debiutowali też pisarze — antyfaszyści i komuniści: E. Vittorini, V. Pratolini, C. Pavese i A. Moravia; Croce bez żadnych przeszkód wydawał swoje czasopismo „La Critica”, a w Senacie regularnie głosował przeciwko wszystkim ustawom i posunięciom reżimu, z jednym wyjątkiem: zbrojnej inkorporacji Abisynii, po której wysłał do Duce telegram gratulacyjny; jedyną „represją”, jaka spotkała Crocego przez 20 lat f. była odmowa podzelowania mu butów przez szewca — wielbiciela Duce; otwarcie antyfaszystowskie były czasopisma „La Cultura” i „La Civiltá moderna”.
Na elementy państwa socjalnego, budowanego przez reżim faszystowski, składały się płatne urlopy, zasiłki chorobowe, premie roczne, a także organizacja czasu wolnego za pośrednictwem Dopolavoro, działającej w ramach gmin i (sporadycznie) większych fabryk; uzupełniała ona system opieki społecznej, udzielając pomocy ubogim i oferując wczasy robotnicze oraz w zasadzie bezpłatne kolonie dla dzieci; dostarczała też rodzinom odbiorników radiowych, których ilość wzrosła od 1932 do 1938 z 300 000 do 1 mln; likwidację bezrobocia, umasowienie oświaty i opieki społecznej, urbanizację i modernizację miast demoliberalny historyk pochodzenia żydowskiego — R. De Felice akcentował jako stały „postęp społeczny” (Il Fascismo, [w:] Enciclopedia del Novecento, Roma 1977, vol. II, s. 917); przysłowiowa wręcz stała się punktualność pociągów na, ongiś, najgorzej w Europie funkcjonującej kolei; szczególną wagę, także propagandową, reżim przywiązywał do zorganizowanych wycieczek i sportów, zwłaszcza piłki nożnej i automobilizmu (wozy Alfa Romeo z powodzeniem konkurowały z niemieckim Mercedesem); polityce prorodzinnej służyły: ochrona życia poczętego, system podatków i dotacji zachęcających do wzrostu populacji (także podatek od kawalerów) oraz umożliwiających kobiecie pozostanie w gospodarstwie domowym; dzięki temu ludność Włoch zwiększyła się z 38 mln 450 tys. w 1921 do 44 mln 900 tys. w 1940; kontrowersyjna, z punktu widzenia etyki katolickiej, była natomiast chłopięca organizacja Balilla (i jej żeński odpowiednik Piccole Italiane), która odciągała młodzież od rodziny i Kościoła; odwrót od leseferyzmu w polityce gospodarczej zbiegł się jednak z ogólnoświatową recesją gospodarczą, którą reżim usiłował powstrzymać interwencjonistycznym programem robót publicznych (osuszanie błot pontyjskich) i zwiększoną dawką etatyzmu; działalność utworzonego 1933 Instytutu Rekonstrukcji Przemysłowej (IRI), skupującego od banków udziały w przedsiębiorstwach, doprowadziła do tego, że 1939 rząd włoski kontrolował większą część przemysłu od jakiegokolwiek innego kraju w Europie, z wyjątkiem ZSSR i III Rzeszy.
Mniej więcej do połowy lat 30. prestiż f., i osobisty Mussoliniego, był w świecie ogromny, i to zarówno na prawicy, jak i na lewicy (wyjąwszy komunistyczną); hołdy składali mu m.in.: hinduski pacyfista Mahatma Ghandi, belgijski socjalista Henrik de Man; postępowy utopista H.G. Wells, wedle którego f. był „złą dobrą rzeczą”; dramaturg G.B. Shaw, który przepowiadał, że Mussolini pójdzie dalej w stronę socjalizmu niż Labour Party; twórca psychoanalizy — Zygmunt Freud, konserwatysta i rojalista T.S. Eliot, prawosławny myśliciel M. Bierdiajew, który uważał włoski f. za jedyne twórcze zjawisko w całej Europie; lord Curzon, sir Neville Chamberlain; Winston Churchill, po spotkaniu z Duce 1927, oświadczył: „Gdybym był Włochem, byłbym z wami z całego serca”; (anglikański) abp Canterbury wyraził pogląd, iż „Mussolini jest największym gigantem Europy”; wymienione osobistości na ogół zmieniły później swój pogląd w tej kwestii, ale nie wszystkie: Ghandi, na przykład, jeszcze 1939 nawet w Hitlerze widział męża stanu „miłującego pokój”.
Do 1938 nie było również w ideologii i systemie prawnym f. najmniejszych śladów antysemityzmu: przeciwnie — mniejszość żydowska (zaledwie 47 000 osób) odgrywała wybitną rolę w ustanowieniu i funkcjonowaniu reżimu; w „marszu na Rzym” wzięło udział 230 Żydów-„czarnych koszul”; jeszcze 1934 Mussolini publicznie demonstrował pogardę dla rasistowskiej doktryny nazistów; wzajemnie, sympatię dla faszystowskich Włoch deklarowali 1923-36 tak wybitni działacze międzynarodowego żydostwa, jak (późniejszy pierwszy prezydent Izraela) Chaim Weizmann, Nahum Sokolov czy Nahum Goldmann; odsetek Żydów w PNF był wyższy od analogicznego odsetka w ogólnej populacji państwa oraz od procentowej przynależności do partii u „gojów”; Żyd Aldo Fizzi był członkiem Wielkiej Rady Faszystowskiej, a G. del Vecchio rektorem Uniwersytetu Rzymskiego; Żydówką była także kochanka Mussoliniego i główna ideolożka f. w jego początkach — Margherita Sarfatti (1883-1961); reprezentatywna dla symbiozy włoskiego żydostwa z f. była bankierska rodzina Ovazza, złożona z ojca Ernesta i jego 3 synów, z których jeden — Ettore, założyciel pisma Izraelitów — faszystów „La Nostra Bandiera”, wytrwał przy f. i atakował syjonizm nawet po uchwaleniu (pod naciskiem Niemiec) antyżydowskich ustaw 1938, zabraniających Żydom wykonywania niektórych zawodów i zawierania mieszanych małżeństw; usunięto wówczas także z katedr 109 profesorów pochodzenia żydowskiego; słynny fizyk atomowy pochodzenia żydowskiego — Enrico Fermi wyjechał wprawdzie po ogłoszeniu ustaw do USA, ale powstrzymywał się od deklaracji antyreżimowych i do 1942 wciąż figurował na liście członków Włoskiej Akademii Nauk; ustawy rasowe — oprotestowane przez Stolicę Apostolską, króla, korpus oficerski, nacjonalistów z przewodniczącym Senatu Federzonim na czele, a także wielu prominentnych faszystów (jak marszałkowie De Bono i Balbo) — faktycznie nie były wykonywane aż do nastania okupacji niemieckiej, zawierały też wyłączenie w stosunku do Żydów — kombatantów oraz faszystów; ideologicznie nurt rasistowski reprezentowali od lat 30. prof. Guido Landrai redaktor „La Vita Italiana” Giovanni Preciozi .
Początkiem końca — a w gruncie rzeczy samobójstwa — reżimu faszystowskiego było zbliżenie, sojusz, a w końcu uzależnienie od III Rzeszy, choć po części odpowiedzialne za ten fakt są „wielkie demokracje zachodnie”, które doprowadzając do potępienia Włoch za inwazję Abisynii na forum Ligi Narodów, nie pozostawiły im geopolitycznej swobody manewru; zrazu nic nie zapowiadało zbliżenia obu systemów, a interesy polityczne Włoch i Niemiec były sprzeczne, zwłaszcza na odcinku Austrii; tuż po dojściu Hitlera do władzy Mussolini (którego przed wiązaniem się z tym „okrutnym pajacem” przestrzegał D`Annunzio) trafnie przewidywał, że Niemcy, choć przeprowadzili „rewolucję według naszego wzorca, […] w końcu doprowadzą tę ideę do ruiny”; po pierwszym spotkaniu obu dyktatorów 14 VI 1934 w Wenecji, Mussolini zwierzał się, że jego gość przypomina mu Dżyngis-chana i Attylę, a żonie Racheli tłumaczył: „Jest to człowiek bezlitosny i okrutny […]. Nie zawahał się zabić towarzyszy, którzy pomogli mu zdobyć władzę. To tak jakbym ja zamordował lub kazał zamordować Dino Grandiego, Italo Balbo, Giuseppe Bottai…”; stanowcza postawa Mussoliniego w obronie niepodległości Austrii udaremniła dokonanie Anschlussu już 1934; „oś Rzym — Berlin” została ogłoszona 1 XI 1936, mimo to Włochy zwlekały z przystąpieniem do niemiecko-japońskiego Paktu Antykominternowskiego aż do końca 1937, obawiając się, że jego ukrytym celem nie jest zwalczanie komunizmu, lecz dążenie do wojny z Francją i Anglią; ostatecznie, do postawienia na sojusz z Niemcami przekonała Duce kapitulacja monachijska państw zachodnich w kwestii rozbioru Czechosłowacji; mimo to, przystąpieniu 1940 do wojny przeciwnych było wielu czołowych faszystów: Balbo (który już po Monachium zarzucił Mussoliniemu, że „czyści niemieckie buty”), Grandi, Ciano; seria kompromitujących klęsk nieprzygotowanej do wojny armii włoskiej w Grecji, na Bałkanach i w Afryce Płn., zdruzgotały autorytet Duce w narodzie, czego nie były zdolne powstrzymać ani dymisje czołowych faszystów (Ciano, Grandi, Bottai), ani kolejne zmiany na stanowisku sekretarza partii (XII 1941 — Aldo Vidussoni; IV 1943 — Carlo Scorza); obalenie Mussoliniego, tuż po inwazji aliantów na Sycylię (9/10 VII 1943), okazało się operacją zadziwiająco prostą; podczas zebrania (nie zwoływanej od 1939) Wielkiej Rady Faszystowskiej 24/25 VII 1943, jego wnioskodawca — Grandi zaproponował bardziej kolegialne sprawowanie funkcji w państwie oraz przywrócenie królowi władzy nad armią i „ostateczną inicjatywę w podejmowaniu decyzji”; wniosek Grandiego został przyjęty 19 głosami przeciwko 7; nazajutrz Mussolini został wezwany do króla, który oznajmił mu zdymisjonowanie go i mianowanie premierem marszałka Pietro Badoglio, a w chwili opuszczania pałacu królewskiego Duce został aresztowany; jego upadek nie wywołał praktycznie żadnych protestów ze strony faszystów.
Ostatni akt historii włoskiego f. rozegrał się po brawurowej akcji uwolnienia Mussoliniego z miejsca jego internowania w Abruzzach przez komando SS płk. O. Skorzennego; powołany pod ścisłą kuratelą Niemiec, jedynie na obszarze płn. Włoch, nowy reżim faszystowski (nie jest jasne, czy Mussolini był inicjatorem tego przedsięwzięcia) nosił oficjalnie nazwę: Włoska Republika Społeczna, a jego potoczna nazwa — Republika Salo wzięła się od miasteczka nad jeziorem Garda, gdzie miało swoją siedzibę ministerstwo propagandy; na czele nowo powołanej, i dochodzącej 1944 do 500 000 członków, Faszystowskiej Partii Republikańskiej (PFR; Partito Fascista Repubblicano) stanął antymonarchistyczny radykał i fanatyk Alessandro P a v o l i n i (1903-1945); spośród 7 członków b. WRF, którzy głosowali 24/25 V 1943 za Mussolinim, w Salo znalazło się tylko 3 — w tym Guido Buffarini-Guidi, którzy został ministrem spraw wewnętrznych; przez poczucie lojalności pozostali również: Gentile i futuryści Soffici i Marinetti, chociaż ten ostatni radził porzucić nazwę „f.”; prawdziwą „szarą eminencją” RSI stał się jednak b. komunista, działacz III Międzynarodówki i przyjaciel Lenina — Nicola Bombacci (1879-1945); opracowany przez niego program oznaczał „powrót do źródeł” lewicowych f., w znacznie głębszym stopniu, niż tylko do republikanizmu i zerwania z „konserwatywnymi klikami”; za „zboczenie rewolucji faszystowskiej z wytkniętego kursu” (ha deviato il carso della rivoluzione fascista) i zachowanie „egoistycznych przywilejów klasowych” obciążono „obłudnego monarchę”; w miejsce „reakcyjnych” pionowych korporacji utworzony został „poziomy” związek zawodowy pracy i techniki (Confederazione Generale del Lavoro e della Tecnica); I Kongres PFR XI 1943 przyjął szereg radykalnych społecznie i demokratycznych politycznie postulatów: nacjonalizację przedsiębiorstw zatrudniających ponad 100 pracowników, parcelację ziemi „nieefektywnie wykorzystywanej” i przekazanie jej spółdzielniom rolniczym, utworzenie robotniczych rad zarządzających w fabrykach, podział zysków między robotników w sektorze prywatnym, wprowadzenie szczegółowego planowania gospodarczego na szczeblu rządowym, zwiększenie roli związków zawodowych, demokratyczny system wyborczy, niezawisłość sądownictwa, wolność prasy, a w polityce zagranicznej — dążenie do utworzenia Wspólnoty Europejskiej, która miałaby również pomagać, tak Białym jak Czarnym, w rozwoju Afryki; choć do końca wojny program ów nie miał szans na realizację (acz II 1945 został jeszcze wydany dekret o nacjonalizacji FIAT-a), Bombacci nie bez racji twierdził, że RSI jest „jedynym obok ZSSR prawdziwie socjalistycznym państwem na świecie”; brak realnej władzy pod faktyczną okupacją niemiecką reżim Salo kompensował sobie represjami w stosunku do oponentów i „zdrajców”: 5 z 19 głosujących przeciwko Duce członków WRF, którzy znaleźli się w zasięgu (w tym 80-letni De Bono i zięć Mussoliniego — Ciano) zostało rozstrzelanych, po pokazowym procesie w Weronie 11 I 1944 (pozostałych skazano na karę śmierci zaocznie); jako jeden z tysięcy ochotników, w oddziałach spadochronowych Republiki Salo walczył 18-letni Dario Fo — późniejszy komunista, uhonorowany 1997 literacką Nagrodą Nobla; IV 1945 Mussolini przeniósł się do symbolicznej kolebki f. — Mediolanu, ale opuścił go już 25 IV, kierując się na północ, zapewne zamierzając zbiec do Szwajcarii; 28 IV został schwytany i zamordowany (wraz z wierną mu do końca kochanką, Clarą Petacci) przez komunistyczne komando „pułkownika Valeria”, a nazajutrz ich ciała powieszono, głowami w dół, przy stacji benzynowej na Piazzale Loreto w Mediolanie.
2.Rządy Mussoliniego[
Swoje rządy rozpoczął Mussolini od przemówienia w parlamencie: "Jestem tu po to, aby obronić i podnieść do najwyższej potęgi rewolucję <czarnych koszul>. Mogłem przemienić tę szarą i głuchą salę w żołnierski biwak. Mogłem zabarykadować parlament. Mogłem, ale nie chciałem." Mimo tej zapowiedzi rząd Mussoliniego uzyskał votum zaufania i nadzwyczajne pełnomocnictwa (306 głosów za, 107 przeciw, 7 wstrzymało się od głosu).
Wkrótce po dojściu do władzy Mussolini powołał Wielką Radę Faszystowską - najwyższy organ w hierarchii faszystowskiej. Radzie podlegał mianowany przez nią Dyrektoriat Narodowy, czyli centralny organ partii. W skład Rady wchodzili ministrowie i wiceministrowie - członkowie partii faszystowskiej, generałowie milicji, kierownicy organizacji terenowych oraz osoby powoływane przez Mussoliniego. Dyrektoriatowi Narodowemu podlegały Urząd Prasy i Urząd Propagandy.
Faszystom ułatwiła rządy dobra koniunktura gospodarcza lat 1922-1929. Początkowo realizowano reformy zgodne z duchem liberalizmu ekonomicznego: zmniejszono podatek od nabywania praw majątkowych, Rozpoczęto też tzw. "batalię o zboże" - politykę samowystarczalności żywnościowej. Rozwój przeżywał przemysł samochodowy (w 1926 roku wyprodukowano 60500 samochodów - turyński Fiat. .Bezrobocie uległo zmniejszeniu. Ożywienie gospodarcze i poparcie warstw, którym przynosiło to korzyści pozwoliło zlikwidować resztki państwa liberalnego.W styczniu 1923 roku (po rozwiązaniu w grudniu gwardii królewskiej) powołał Mussolini zbrojny organ partii faszystowskiej MVSN, Ochotnicza Milicja Bezpieczeństwa Narodowego).
Ograniczenia demokracji]
Od 1925 roku do połowy lat 30., faszyzmowi udało się zmarginalizować i odizolować opozycję, złożoną m.in. z komunistów, socjalistów takich jak czy liberałów
Rok 1923 przyniósł nową falę ograniczeń demokracji. Usunięto z rządu ministrów popolarów, a następnie uchwalono nową, niedemokratyczną ordynację wyborczą. Wprowadzała ona w Izbie Deputowanych 536 miejsc i czyniła z całego kraju jeden okręg wyborczy. Partia, która uzyskałaby co najmniej 66% głosów, otrzymywałaby 2/3 miejsc w parlamencie. Pozostała 1/3 miała być rozdzielana pomiędzy inne partie.
Kampania wyborcza obfitująca w liczne akty terroru przyniosła zwycięstwo faszystom. Socjaliści uzyskali 46 mandatów, a komuniści 19.
W nowym parlamencie socjalista Giacomo Matteotti w 1924 roku wygłosił słynną mowę, w której oskarżył faszyzm o zbrodnie i gwałty wyborcze i domagał się unieważnienia wyborów. W tym samym roku został porwany i zasztyletowany przez grupę faszystów pod wodzą, jednego z szefów tajnej policji. Dopiero 15 sierpnia odnaleziono zwłoki posła w podrzymskiej miejscowościQuartarella. Nie pomogły protesty posłów, ani próba dokonania secesji awentyńskiej (pod wodzą Giovanniego Amendoli grupa posłów opuściła parlament zbierając się na Montecitorio oświadczając jednocześnie, że nie powróci dopóki sprawcy nie zostaną wykryci i ukarani).
Mordercom Matteottiego wytoczono proces, zakończony stosunkowo niskim wyrokiem 5 lat, 11 miesięcy i 20 dni więzienia dla każdego ze sprawców. Sprawę tę i związane z nią krytyczne publikacje pod adresem obozu rządzącego, Mussolini wykorzystał do wprowadzenia dekretu o cenzurze prasy.
Po zażegnaniu kryzysu 3 stycznia 1925 roku podczas przemówienia parlamentarnego Mussolini wziął winę na siebie rzucając wyzwanie parlamentowi, ażeby postawił go w stan oskarżenia. Nikt nie podjął wyzwania.
W 1925 roku uchwalono natomiast nową faszystowską ordynację wyborczą. Zasadniczym celem Mussoliniego stała się teraz faszyzacja kraju. Aby to osiągnąć trzeba było stworzyć wrażenie zagrożenia i uzyskać nadzwyczajne uprawnienia dla rządu. Pretekstem stały się zamachy na Mussoliniego. 25 listopada 1925 roku wykryto próbę zamachu socjalisty Tito Zaniboniego.
Drugiego zamachu dokonano 7 kwietnia 1926 roku. Kiedy Mussolini udawał się do Libii, strzeliła do niego w porcie, lekko raniąc go w nos, obywatelka Irlandii Violet Gibson.
11 września 1926 roku anarchista Gino Lucetti przybyły z Paryża na skutek prowokacji rzucił bombę na samochód Mussoliniego. Skazano go na dożywotnie więzienie. Wreszcie 31 października 1926 roku szesnastoletni faszysta Antonio Zamboni oddał kilka strzałów do samochodu duce w Bolonii. Zamachowiec został zastrzelony na miejscu, a jego rodzice skazani na 30 lat więzienia jako moralnie odpowiedzialni. Istnieje podejrzenie, że i ten zamach był przygotowany w celach propagandowych.
Dyktatura[
Prasa faszystowska wykorzystała te wydarzenia głosząc, że czas położyć kres terroryzmowi. W grudniu 1925 roku uchwalono ustawę o kompetencjach szefa rządu. Miał mu podlegać parlament, rząd, sądownictwo i partia. W listopadzie 1926 roku wydano ustawy specjalne zwiększające jeszcze uprawnienia rządu. Nastała dyktatura.
Po nieudanych próbach stworzenia programu, faszyzm włoski ewoluował w kierunku nowego politycznego i ekonomicznego systemu łączącego w sobie korporacjonizm, totalitaryzm, nacjonalizm i antykomunizm w państwie stworzonym po to, aby zjednoczyć wszystkie klasy w systemie kapitalistycznym. Był to jednakże kapitalizm nowego typu - taki, w którym państwo zachowywało kontrolę nad organizacjami ważnych dla niego gałęzi przemysłu. Pod sztandarami nacjonalizmu i siły państwa, faszyści dążyli do połączenia rzymskiej przeszłości z futurystyczną utopią.
Posłów z grupy awentyńskiej pozbawiono mandatów. Rozwiązano wszystkie partie poza faszystowską. Do zwalczania przeciwników powołano Specjalny Trybunał, którego sędziami byli członkowie milicji faszystowskiej, a rozprawy odbywały się tajnie. Przywrócono karę śmierci.
W 1926 r roku rząd otrzymał prawo wydawania dekretów z mocą ustawy. Ponurą sławę zdobyła utworzona w 1927 roku OVRA, Ochotnicza Organizacja do Walki z Antyfaszyzmem).
Na mocy uchwalonych w 1927 roku ustaw o bezpieczeństwie państwa zdelegalizowano całą niefaszystowską prasę i organizacje społeczne. Utworzono też obozy koncentracyjne[potrzebne źródło]. Rada Faszystowska składała się teraz tylko z ludzi mianowanych przez duce.
17 maja 1928 roku pojawiła się nowa ordynacja wyborcza, która przyniosła likwidację resztek parlamentaryzmu. Liczbę posłów ustalono na 400. Kandydatów miały wyznaczać korporacje w liczbie 200% miejsc w parlamencie. Z tych kandydatów Wielka Rada Faszystowska wybierała 400 i podawała do publicznej wiadomości. W 3 tygodnie po ogłoszeniu listy odbywało się głosowanie. Każdy otrzymywał kartę zaopatrzoną w rózgi liktorskie i topór (godła faszystowskie) z pytaniem: "Czy zatwierdza pan listę posłów wyznaczonych przez Wielką Narodową Radę Faszystowską?" Należało napisać słowo: "tak" lub "nie". Reszta należała do faszystowskich komisji wyborczych. Ostatecznie w 1939 roku Mussolini zniósł parlament zastępując go fikcyjnym organem pod nazwą Izba Związków i Korporacji.
Budowa społeczeństwa faszystowskiego
Sprawami wypoczynku zajmowała się specjalna organizacja Dopolavoro (Po pracy). Organizowała wczasy pracownicze, tworzyła obiekty kulturalne i sportowe, placówki opieki społecznej jednocześnie wpływając na wychowanie społeczeństwa w duchu faszystowskim.
W ramach polityki socjalnej zainicjowano opiekę nad matką i dzieckiem (1925 - pierwsza w świecie Organizacja Opieki nad Matką i Dzieckiem). Otwierano poradnie dla kobiet i dzieci, zakłady dla matek samotnych, jadłodajnie, żłobki, organizowano rozdawnictwo mleka. Jeżeli kobieta z prowincji chciała urodzić dziecko w Rzymie, otrzymywała bezpłatny bilet do stolicy. Zatriumfowało hasło Mussoliniego:„Rozmnażajcie się i wzbogacajcie kraj". Dla małych dzieci zakładano przedszkola i ogródki jordanowskie.
Starano się o odpowiednią edukację dziewcząt, przyszłych matek faszystowskich. W tym celu utworzono żeńską akademię w Orvieto w Umbrii. Uczono tam m.in. gospodarności i ćwiczeń fizycznych.
Faszystowskie wychowanie było też celem dziecięcej organizacji „Balilla". Organizowano oddziały na wzór wojskowy w organizacyjnych strojach (czarne koszule z niebieskimi krawatami, krótkie zielone spodenki i berety z czarną kitą). Do ćwiczeń wojskowych używano specjalnie wykonanych małych karabinów. W Balilli wychowywali się dwaj synowie Mussoliniego - Vittorio i Bruno.
Faszyzacja objęła też naukę i kulturę. W 1931 roku wszyscy profesorowie wyższych uczelni musieli złożyć przysięgę na wierność faszyzmowi, o ile chcieli pozostać na stanowiskach.
Podjęto też jednak i znaczące prace. Przebudowano Rzym otwierając arterie komunikacyjne wiodące do centrum miasta, inicjując jednocześnie wielkie prace wykopaliskowe .Zniszczono przy tym cenne zabytki architektury średniowiecznej, ale Rzym niewątpliwie skorzystał na komunikacji.
Oddziaływanie na kulturę nie miało totalitarnego charakteru. Przetrwało niemało czasopism literackich i artystycznych dalekich od faszyzmu. W filmie pojawił się nowy nurt - neorealizm włoski. Debiutowali Luchino Visconti, Giuseppe De Santis, Michelangelo Antonioni. Rozpoczynała się sława literacka Alberto Moravii.
W gospodarce wysunięto hasło autarkii (samowystarczalności). Podejmowano też starania o zahamowanie odpływu kapitałów obcych i fachowców. Najważniejszym osiągnięciem stało się osuszenie i zagospodarowanie Bagien Pontyjskich (Agro Pontino, ok. 80 km na południe od Rzymu) w latach 1932 - 1937. Były to szczególnie niezdrowe obszary z powodu malaryczności.
Jednak wzrost gospodarczy został zagrożony przez wprowadzenie sankcji gospodarczych na Włochy, spowodowane włoską inwazją naEtiopię w 1935 roku, jak również przez kosztowną pomoc finansową, jaką rząd Mussoliniego udzielał nacjonalistom Franco w Hiszpanii.
FASZYZM i PANSTWO
Istotą faszyzmu włoskiego był swoisty kult państwa. W formule często przytaczanej przez Mussoliniego filozof idealizmu Gentile deklarował „wszystko dla państwa, nic przeciw państwu, nic poza państwem” Od obywatela wymaga się niekwestiowanego posłuszeństwa i ciągłego oddania.
-KORPORACJONIZM - Mimo iż faszyści czczą państwo, owa cześć nie pociąga za sobą prób kolektywizacji życia gospodarczego. Faszystowska myśl ekonomiczna jest rzadko systematyczna, co odzwierciedla fakt iż faszyści próbują przekształcać ludzką świadomość, a nie struktury społeczne. Wyróżniającą ją cechą jest idea korporacjonizmu, która przez Mussoliniego została ogłoszona ”trzecią drogą” między kapitalizmem a socjalizmem. Korporacjonizm sprzeciwia się zarówno wolnemu rynkowi, który prowadzi do niepohamowanego dążenia jednostki do zysku jak i centralnemu planowaniu które łączy się z rozłamową ideą walki klas. Korporacjonizm opiera się na przekonaniu, że biznes i świat pracy są powiązane w organiczną i zjednoczoną duchowo całość. Ta wizja dowodzi, że klasy społeczne nie stoją ze sobą w konflikcie, lecz mogą współpracować w harmonii dla urzeczywistnienia wspólnego dobra i interesów narodowych. Harmonia społeczna między biznesem a światem pracy roztacza perspektywę odrodzenia moralnego i gospodarczego. Jednak w stosunkach klasowych musi pośredniczyć państwo, które odpowiada za to by interes narodowy brał górę nad wąskimi interesami poszczególnych części społeczeństwa. W 1927 roku we Włoszech powstały 22 korporacje. Każda reprezentowała pracodawców, pracowników i rząd. Korporacje te miały za zadanie nadzorować rozwój wszystkich głownych gałęzi przemysłu we Włoszech. „Państwo korporacyjne” osiągnęło swój szczyt w 1939r gdy w miejsce włoskiego parlamentu stworzono Izbę Związków I Korporacji. Niemniej jednak istniał wyraźny rozdźwięk między teorią korporacjonizmu a rzeczywistą polityką gospodarczą Włoch. „Państwo korporacyjne” było właściwie ideologicznym sloganem, w praktyce zaś korporacjonizm sprowadzał się do instrumentu za pomocą którego państwo faszystowskie kontrolowało głowne interesy ekonomiczne
Faszyzm a kościół
Niezależny Kościół stanowił jeden z najtrudniejszych problemów dla państwa faszystowskiego. Trudno było bowiem myśleć o pełnym autokratyzmie bez podporządkowania tej instrukcji, która przez wieki wpływała na kształtowanie się mentalności Włochów.
Mussolini, który występował początkowo jako wróg Kościoła, z czasem docenił znaczenie tej instytucji i poszedł na wyraźne ustępstwa zarówno w dobie marszu na Rzym, jak i przed wyborami 1924 r. Kościół spodziewał się, ze uzyska lepsze warunki rozwiązania „sprawy rzymskiej”, faszyści zaś zakładali, że pozyskany przez ustępstwa Kościół stanie się jedną z podstaw ich władzy.1929 r. Mussolini i sekretarz stanu Gasparii podpisali ugodę w Lateranie.
Pakty laterańskie składały się z traktatu, konwencji finansowej i konkordatu. Na podstawie traktatu powołano Miasto Watykańskie jako odrębne, suwerenne państwo. Kościół uznawał formalnie istnienie państwa włoskiego, w którego skład wchodził również Rzym. Miasto Watykan miało prawo do posiadania własnej armii, policji, sądownictwa, gazet, rozgłośni radiowej, nawet więzienia. Postanowienia konkordatu ustalały religię katolicką za „jedyną religię państwową” we Włoszech. Rząd włoski brał ją w opiekę, do jego obowiązków należały też starania, by nic nie naruszyło „świętego charakteru” Rzymu jako centrum religijnego. Kościół miał wprawdzie porozumiewać się z rządem przy obsadzaniu diecezji i partii, biskupi jednak mieli zastrzeżoną swobodę publikowania swych pism oficjalnych. W szkołach podstawowych i średnich wprowadzono przymusową naukę religii. W ręku Kościoła miało pozostać zawieranie małżeństwa. Nastąpiły też pewne ograniczenia w swobodzie kultu i propagowania wyznań protestanckich. Układ z Watykanem kończył dzieło kształtowania totalitarnego państwa. Był on bowiem zgodny z zasadą: „Wszystko w państwie, nic poza państwem”.
Konflikt między państwem a Kościołem przez pakty laterańskie nie został całkowicie zlikwidowany. Już dyskusja nad interpretacją tych układów wykazała rozbieżność stanowisk Mussoliniego i Piusa XI, który protestował przeciwko ograniczeniu roli Kościoła do nauczania prawd wiary. Poważniejszą przyczyną zagadnienia stosunków stała się sprawa Akcji Katolickiej. Byłą to utworzona przez Piusa XI w 1922 r. organizacja, która obejmowała ludzi świeckich, i która wywołała ostry sprzeciw faszystów. W 1931 r. Pius XI ogłosił encyklikę poprzez którą odciął się od zależności od totalitarnego państwa. Tworzyły się w ten sposób przesłanki nowej sytuacji, w której Kościół miał występować jako obrońca przeciwko wszechogarniającemu państwu. Jednakże została zawarta nowa umowa z rządem włoskim, na podstawie której władze godziły się na utrzymanie Akcji Katolickiej.
Faszyzm i Rasizm
Nie wszystkie formy faszyzmu łączą się z otwartym rasizmem, tak jak nie wszyscy rasiści są z konieczności faszystami. Faszyzm włoski zasadniczo opierał się na wyższości państwa faszystowskiego nad jednostką i podporządkowaniu woli Mussoliniego. Był więc tak zwaną woluntarystyczną odmianą faszyzmu, tzn przynajmniej w teorii mógł obejmować wszystkich ludzi niezależnie od ich rasy ,koloru skóry a nawet kraju urodzenia. Kiedy Mussolini przyjął po 1937 r antysemickie prawa, uczynił to w większym stopniu po to aby zadowolić Hitlera i Niemcy niż ze względu na jakiś cel ideologiczny. Niemniej jednak faszyzm często łączył się z poglądami rasistowskimi i z nich wyrastał. Pojawiają się opinie że nacisk faszyzmu na wojujący nacjonalizm oznacza że wszystkie jego formy są albo przyjazne względem rasizmu albo kryją w sobie mniej lub bardziej wyraźne doktryny rasistowskie.
[
Inwazja na Etiopię
W 1935 r Włochy podjęły zbrojną inwazję na Etiopię. Nadziejami na zdobycze w Etiopii można było pozyskać masy chłopskie, zwłaszcza południa marzące o możliwościach emigracyjnych a także mieszczaństwo, które w nowo opanowanych obszarach widziało teren swej ekspansji gospodarczej. Wreszcie zdobycze w Afryce miały ułatwić Włochom wyjście z trudności ekonomicznych, w jakich znajdowały się od czasu kryzysu.
Etiopia była tradycyjnym obiektem tej ekspansji. To właśnie przy pomocy włoskiej Etiopia została przyjęta w 1923 r do Ligi Narodów . W 1928 został podpisany pakt przyjaźni pomiędzy krajami. Sytuacja uległa zmianie po objęciu w 1930 r. tronu przez Hajle Syllasje. Cesarz nie tylko ogłosił konstytucję i przeprowadził ograniczone reformy, ale i zaczął zabiegać o pozawłoskich doradców. Gdy trwałe pokojowe podporządkowanie Etiopii okazało się mało realne, Mussolini zdecydował się na podbój. Zarówno Francja, jak i Anglia skłonne były przystać na opanowanie większej czy mniejszej części Etiopii przez Włochów. Wysuwane przez zachodnich polityków propozycje nie odpowiadały jednak Mussoliniemu, który uważał, ze rozstrzygnięcie powinno zapaść na drodze wojennej, a nie przez rokowania. Wojsko włoskie zbierało się nad granicą etiopską. Dowódcą jego został gen. Emilio De Bono. 2 października 1935 r. Mussolini wypowiedział wojnę, która miała przynieść Włochom „odrobinę miejsca pod słońcem”.
Tymczasem w Etiopii mimo olbrzymiej przewagi technicznej Włochów nie doszło do wojny błyskawicznej.
Stało się jasne, że związane ze zdobyciem Etiopii nadzieje były złudne. Wprawdzie w 1937 r. sam Mussolini przejął kierownictwo Ministerstwa Afryki Wschodniej, administracja włoska jednak nie mogła pochwalić się wielkimi osiągnięciami. W Etiopii działała partyzantka, jakkolwiek Mussolini wydał rozkaz bezwzględnego tępienia przeciwników. Do całkowitego załamania oporu Etiopczyków nigdy wszakże nie doszło.
Wojna etiopska zaciążyła na dalszej polityce Mussoliniego. W końcu interweniował wraz z Niemcami w wojnie domowej w Hiszpanii.
Wojna domowa w Hiszpanii, rozpoczęta 1936 r. przez część dowódców wojskowych z gen. Franco na czele przeciwko rządowi republikańskiemu, zamieniła się w rodzaj prób sił między faszyzmem a lewicą europejską. Mussolini wysłał do Hiszpanii jako tzw. ochotników najpierw oddziały milicji faszystowskiej, później wojska regularne.
Mussolini wyobrażał sobie interwencję w Hiszpanii ,w której ujawni się bojowość oddziałów faszystowskich. Wzywał też do bezwzględnego traktowania przeciwnika, łącznie z rozstrzeliwaniem jeńców. Konflikt jednak przeciągnął się aż do marca 1939 r., angażując w sumie ok. 300 tys. żołnierzy włoskich i powodując olbrzymie wydatki.
Walki w Hiszpanii otworzyły również nowy etap w dziejach włoskiego ruchu antyfaszystowskiego. Zarówno ze względu na działalność rozbudowanego aparatu policyjnego w państwie faszystowskim, jak i postawę znacznej części społeczeństwa miał o niewielkie możliwości rozwojowe na terenie Włoch. W tych warunkach zasadnicze znaczenie dla rozwoju ruchu antyfaszystowskiego miało jednak środowisko emigracyjne. Największa fala emigracji nastąpiła w dobie secesji awentyńskiej, niemniej właściwie stale szukali schronienia za granicą Włosi prześladowani z powodów politycznych przez władze faszystowskie. Część z tych ludzi nie wierzyła w możliwość walki z reżimem faszystowskim. Nie doszło też nigdy do podejmowania bezpośrednich ataków na państwo Mussoliniego. Głównym zadaniem, jakie stawiali sobie antyfaszyści, była działalność propagandowa, ukazanie światu czym jest reżim Mussoliniego, rozprowadzanie po Włoszech tajnych pism i publikacji, dokonywanie zamachów, które poruszyłyby opinię publiczną.
Mimo sporów wewnętrznych, które wynikały bądź to z różnicy przekonań, bądź bywały wywoływane przez nasłanych czy pozyskanych przez reżim prowokatorów, powstały również organizacje, które miały ułatwić współdziałanie emigrantów. Do największych należała Koncentracja Antyfaszystowska, założona w Paryżu przez liberałów, socjalistów i włoską Ligę Praw Człowieka. Starała się ona rozprowadzać we Włoszech swe czasopismo „La Liberta”, nie próbowała jednak organizować swych zwolenników we Włoszech. Poza komunistami jedyną organizacją antyfaszystowską, która nie rezygnowała z rozbudowy konspiracji w kraju, było Stowarzyszenie Sprawiedliwość i Wolność.Celem stowarzyszenia była odnowa demokratycznych Włoch, a doktryna stanowiła powiązanie założeń liberalnych i socjalistycznych. Grupy Sprawiedliwości i Wolności tworzyły się głównie we Włoszech północnych i środkowych po Rzym, pozyskując nieco zwolenników wśród inteligencji. Niemniej w tymże czasie wojna domowa w Hiszpanii wykazała, że wszelka akcja konspiracyjno-propagandowa może mieć tylko znaczenie przygotowawcze i że wcześniej czy później konfrontacja zbrojna z faszyzmem będzie nieunikniona. Na razie sukcesy faszyzmu zdawały się odsuwać tę możliwość w odległą przyszłość .
Marsz na Rzym
Sytuacja Włoszech kształtowała się pomyślnie dla Mussoliniego, który główne starania obrócił na skompromitowanie rządu i wskazanie jego słabości. Mussolini, który zabiegał o poparcie i pomoc finansową ze strony przemysłowców włoskich stowarzyszonych w Powszechnym Zjednoczeniu Przemysłowym, tzw. Confindustria (oraz wielkich właścicieli ziemskich, podjął też starania o pozyskanie sobie Kościoła i monarchii.
Faszyści zajmowali początkowo stanowisko wyraźnie antyklerykalne. Jednak po zdobyciu miejsca w parlamencie Mussolini uznał, że czas skończyć z tym nastawieniem, i w swym pierwszym wystąpieniu wyraził gotowość doprowadzenia do porozumienia między państwem włoskim a Watykanem. Mussolini mówił; „Państwo faszystowskie odzyskuje w pełni swój charakter moralny, jest katolickie, ale jest faszystowskie, co więcej, jest przede wszystkim, wyłącznie, do głębi faszystowskie. Katolicyzm uzupełnia je, co oświadczamy otwarcie…” .
Podobną woltę trzeba było dokonać w stosunku do monarchii. Założyciele faszyzmu akcentowali swe sympatie republikańskie i jeszcze przy uroczystym otwarciu obrad parlamentu w 1921 r. deputowani faszystowscy nie pojawili się na sali obrad. W miarę jednak rosły wpływy żywiołów konserwatywnych wśród faszystów, zmieniał się ich stosunek do monarchii. Sam Mussolini przemawiając 20 września w Udine zapewnił nienaruszalność monarchii.
24 października 1921 r. zaczął się w Neapolu drugi zjazd Narodowej Partii Faszystowskiej. Mussolini zażądał na nim przyznania faszystom najważniejszych tek w rządzie i rozpisania nowych wyborów. W razie nieprzyjęcia tych warunków groził marszem na Rzym, co aprobowały manifestujące tłumy „czarnych koszul”.
„…Dążymy do rządzenia narodem (…). Albo dadzą nam władzę, albo ją weźmiemy, zbiegając się do Rzymu i chwytając za gardziel nędzną klasę panujących polityków” .
Następnego dnia Mussolini wyjechał do Mediolanu, gdzie przedstawiciele Contindustria obiecali mu pomoc finansową. Nawet masoneria zapewniała Mussoliniego o poparciu. 27 października faszyści zaczęli przejmować władzę na prowincji. Jednocześnie milicja faszystowska, w tym także uczestnicy zjazdu neapolitańskiego, podjęła marsz na Rzym. 28 października wokół stolicy zgromadziły się oddziały. Jednak zgodnie chyba z założeniami Mussoliniego nie chodziło o zbrojne zajęcie Rzymu, ale o demonstrację polityczną, która wymusiłaby ustępstwa na rzecz faszystów. Gra ta skończyła się sukcesem. Gdy Mussolini odrzucił możliwość udziału w nowym rządzie kierowanym przez Salandrę, Wiktor Emanuel III powierzył mu 30 października misję stworzenia nowego gabinetu. W tym momencie Duce mógł wezwać milicję faszystowską do odbycia zwycięskiej defilady przed pałacem królewskim i opuszczenia Rzymu
Marsz na Rzym wbrew stanowisku faszystów, którzy chętnie swój przewrót oceniali jako rewolucję, był tylko zamachem stanu popartym przez rewoltę zbrojną. Ponieważ nie nastąpiły żadne zmiany społeczne, uspokoiło to zarówno tych, co zachowali neutralność, jak i tych, co udzielili swego poparcia. Po pewnym czasie okazało się, że był to tylko wstęp do dyktatury.
IV. POLITYKA ZEWNĘTRZNA MUSSOLINIEGO
4.1. W dążeniu do mocarstwowości
Dążenia Mussoliniego do wytworzenia u Włochów poczucia wyjątkowej własnej wartości musiały znaleźć odbicie również w polityce zewnętrznej. Włochy miały się stać jednym z pierwszych mocarstw świata. Konieczne więc było podważanie opartego na traktacie wersalskim porządku w Europie i w koloniach.
Faszyzm reprezentował więc w polityce zewnętrznej tendencje ekspansywne, imperialistyczne, o dość zresztą tradycyjnym charakterze. W pierwszych latach rządów faszystowskich był to imperializm stosunkowo ostrożny, znajdujący większe odbicie w słowach niż w czynach. Jednakże w 1923 r. został zamordowany na terytorium greckim koło Janiny ze swoimi współpracownikami gen. Enrico Tellini, kierownik włoskiej sekcji komisji mieszanej powołanej przez Radę Ambasadorów do wytyczenia granicy albańskiej Mussolini wystosował ostre ultimatum do rządu ateńskiego z żądaniem wysokiego odszkodowania i obecności przedstawicieli włoskich przy śledztwie. Gdy odpowiedź grecka nie wypadła całkowicie zadowalająco, Mussolini wysłał flotę włoską, która zbombardowała i zajęła wyspę Korfu.
Była to ważna lekcja dla Mussoliniego. Wystąpienie to naraziło go na ataki ze strony państw zachodnich. Włochy uznano za państwo agresywne, zdolne do naruszenia pokoju światowego. Jednocześnie zaś Mussolini nabrał trwałego przeświadczenia o słabości Grecji, z którą zresztą wkrótce nawiązał dobre stosunki.
Głównym obszarem zainteresowania Włoch pozostawały Bałkany i Morze Śródziemne. Na Bałkanach najpoważniejszym przeciwnikiem polityki włoskiej stała się Jugosławia. Napięcia budziły: kwestia położenia ludności słowiańskiej pod panowaniem Włoch, sprawa Fiume (Rijeki), rywalizacja o wpływy w Albanii, pretensje włoskie co do Dalmacji. Mimo początkowej hałaśliwej propagandy Mussolini kontynuował politykę poprzednich rządów w stosunku do Jugosławii, doprowadził do ratyfikacji dawniej zawartych traktatów przez parlament oraz do podpisania nowego porozumienia w Rzymie 27 stycznia 1924 r., które ustalało warunki pokojowego współistnienia między Włochami a Jugosławią. Podjęta też został decyzja o podziale obszaru Wolnego Miasta Fiume między Jugosławię a Włochy, którym przypadło samo miasto.
Powiodło się również Mussoliniemu zachować wpływy włoskie w Albanii. Wybuchło w niej w końcu 1924 r. przy poparciu Greków i Jugosłowian powstanie Ahmeda Zogu. Gdy objął on władzę, przerzucił się na stronę włoską, tym bardziej, że Rzym udzielił mu pomocy finansowej. Wiązało to się jednak ze znacznymi koncesjami politycznymi i ekonomicznymi, które doprowadziły do tego, ze w 1927 r. Albania znalazła się pod faktycznym protektoratem Włoch.
Szczególnie niewygodny dla interesów włoskich pozostał sojusz francusko-jugosłowiański, który utrudniał poczynania włoskie na Bałkanach. Rzym bowiem starał się doprowadzić do wyizolowania Jugosławii. Stąd i starania włoskie o osłabienie Małej Ententy, łączącej Jugosławię z Czechosłowacją i Rumunią, próby pozyskania Bułgarii, a przede wszystkim podsycania dążeń rewizjonistycznych Węgier. Mniejsze natomiast zainteresowanie okazywały Włochy związanej z sojuszem z Francją Polsce.
Ważny element w polityce włoskiej stanowiła Austria. Póki była samodzielnym państwem, Włochy nie musiały się niczego obawiać z tej strony. Tym bardziej bezwzględnie rząd włoski, a zwłaszcza faszyści, prowadzili wobec mniejszości niemieckiej w południowym Tyrolu, czyli jak nazywali teraz ten obszar Włosi - w prowincji Górnej Adygi, podobną politykę wynaradawiania jak wobec Słoweńców. Wszelkie protesty pozostawały bezskuteczne, sprawa Tyrolu jednak stawała się łącznikiem między Niemcami a Austrią.
Nowe perspektywy otworzyło dla Mussoliniego objęcie władzy w Niemczech przez Hitlera. Dotychczas wszelkie jego wystąpienia przeciwko zachodnim „plutokracjom” miały demagogiczny charakter. Teraz zaistniała możliwość pozyskania sojusznika bądź wygrania go przynajmniej przeciwko Francji i Anglii. Objecie władzy przez Hitlera tworzyło z niego konkurenta, bowiem niemiecki nacjonalizm zawierał elementy groźne dla Włoch.
Początkowo usiłował więc Mussolini obłaskawić ekspansjonizm niemiecki przy pomocy zachodnich demokracji. Obawiał się też, by nie doszło do jakichś ustępstw francusko-angielskich poza Włochami. Uzasadniało to zapewne jego inicjatywę paktu czterech. Miało to być swoiste Święte Przymierze, w którym Anglia, Francja, Niemcy i Włochy decydowały o sprawach europejskich, nie wykluczając rewizji traktatów pokojowych w ramach Ligi Narodów. Podpisany 7 czerwca 1933 r. pakt posłużył jednak nie tylko Niemcom hitlerowskim do wydostania się z izolacji i przestał mieć jakiekolwiek znaczenie, gdy Niemcy wycofały się z Ligi Narodów. Wkrótce potem nie oglądając się na stanowisko Włoch Hitler zorganizował krwawy pucz w Wiedniu. Mussolini jednak zgromadził wojsko nad granicą austriacką i zapowiedział, że będzie bronił niezależność Austrii. Hitler musiał ustąpić.
Zdawało się, że postępowanie Hitlera otrzeźwiło Mussoliniego. Nastąpiło zbliżenie między Włochami a Francją i Anglią, które również sprzeciwiały się Anchlussowi. 7 stycznia 1935 r. podpisana została w Rzymie cała seria układów między Francją a Włochami, które to układy warowały utrzymanie status quo na obszarze naddunajskim. Francuzi dokonali koncesji w Afryce na rzecz Włoch oraz uznalic specjalne prawa Włochów w Tunisie. W tajnym oświadczeniu premier francuski Pierre Laval pozostawiał Włochom wolne ręce w Afryce Wschodniej, tj. wobec Etiopii. Anglia poparła to zbliżenie i 11-14 kwietnia odbyło się spotkanie w Stresa, na którym przedstawiciele Anglii, Francji i Włoch w odpowiedzi na decyzję Hitlera rozbudowy armii wbrew traktatom wersalskim wypowiedzieli się przeciwko wszelkim zmianom w Europie, które nie oparłyby się na odpowiednich wielostronnych negocjacjach.
UPADEK
Nieumiejętność Mussoliniego zmierzenia własnych sił, wysunięcie zbyt szerokich celów zaborczych i rozdrobnienie armii na licznych frontach było główną przyczyną klęski Włoch.
Zauważyć też można niechęć żołnierzy włoskich na wojnie do walki o obce im zaborcze cele, do przelewania krwi na wojnie, którą Mussolini nazwał faszystowską. Włosi, w olbrzymiej większości chłopi nie byli jeszcze przygotowani do zwrócenia broni przeciwko reżimowi faszystowskiemu jednak walcząc poniżej swych możliwości wyrażali w ten sposób niechęć do wojny faszystowskiej. W pierwszym etapie wojny najbardziej znamienna z tego punktu widzenia była kampania przeciwko Grecji. Była to pierwsza klęska faszyzmu włoskiego, która spowodowała szeroki rezonans w całym kraju. Nacisk wielkiego kapitału był jednym z najważniejszych czynników, które wzmagały zamęt w elicie faszystowskiej, jednak dopiero zbliżanie się działań wojennych do terytorium Włoch zmusiło włoską klasę rządzącą do podjęcia decyzji odsunięcia Mussoliniego od władzy, aby oderwać się od III Rzeszy.
Rozproszeniu się armii faszystowskiej towarzyszyło gwałtowne zaostrzenie się sytuacji wewnątrz kraju. Strajki marcowe w 1943r we Włoszech ukształtowały zupełnie nowy klimat polityczny kraju. W tym krytycznym momencie wyszła na jaw słabość organiczna faszyzmu włoskiego. W spisku przeciwko Mussoliniemu uczestniczyły nie tylko kręgi monarchistyczne i wojskowe, których współpraca z faszyzmem nigdy nie oznaczała całkowitego utożsamiania się z nim, lecz także hierarchowie faszystowscy, których opozycja była w znacznym stopniu wywołana procesem wewnętrznego rozkładu całkowitego zwyrodnienia faszyzmu.
Tak więc na upadek dyktatury Mussoliniego złożyła się suma przyczyn zewnętrznych i wewnętrznych. W warunkach kryzysu wojennego i politycznego kierownicze koła włoskiej klasy rządzącej, dążąc do odcięcia się od spadającego w przepaść faszyzmu postanowiły poświęcić Mussoliniego.
Doktryna:
„Mussolinizm”
Opublikowanie w 1932r „Doktryny faszyzmu” było utożsamiane do tego że jest tylko jeden wódz faszyzmu -duce.jednak indywidualny wkład w doktrynę faszyzmu wnieśli także inni autorzy - w szczególności nacjonaliści jakimi byli między innymi: Maraviglia i Rocco, którzy starali się nadać faszyzmowi charakter kontrrewolucyjny i prawicowo konserwatywny, w tym organicystyczną koncepcją państwa realizującego ideę sprawiedliwości wg zasad pax i ordo; teoretycy korporacjonizmu: Carlo Costamagna i Sergio Pannunzio oraz stosunek państwa do narodu jako relację „formy do materii” oraz państwo faszystowskie jako „statokrację” uczeń Gentiliniego Ugo Spirito
W wykładzie Mussoliniego faszyzm określony został, w pierwszym rzędzie, jako „spirytualistyczna”, niematerialistyczna, „antypozytywistyczna”, „etyczna”, a nawet „religijna koncepcja życia.”
Zostało to potwierdzone w przemówieniu w 1929 do Izby Deputowanych, na okoliczność zawarcia umów z Watykanem: „Państwo faszystowskie żąda uznania bez zastrzeżeń swego charakteru etyczności: jest katolickie, ale jest faszystowskie, jest przede wszystkim i wyłącznie i najistotniej faszystowskie. Katolicyzm je uzupełnia, i przyznajemy to otwarcie, lecz niech nikt sobie nie wmawia, że pod pozorem filozoficznym i metafizycznym będzie nam bruździł w kartach”);
Jako doktryna antyidywidualistyczna faszyzm jest przeciwny klasycznemu liberalizmowi, i „wobec doktryn liberalnych zajmuje postawę bezwzględnej opozycji, zarówno w dziedzinie polityki, jak i w dziedzinie gospodarki” (tamże, 40); jak się okazuje jednak nie jest to opozycja aż tak bezwzględna gdyż faszyzm uznaje historyczną konieczność powstania liberalizmu dla przeciwstawienia się absolutyzmowi