Doktryna państwa prawa

1. Geneza koncepcji państwa prawa

• to jedna z najbardziej rozpowszechnionych, współczesnych teorii państwa i prawa

• dominuje w jurysprudencji anglosaskiej i kontynentalnej

• ukształtowana w XIX wieku i teoretycznie rozbudowana w XX wieku - ale korzeniami sięga Starożytności

• jest dużo różnych poglądów dotyczących jej powstania

• jej geneza łączona z Arystotelesowską teorią prawa jako podstawy wszelkiego ładu społecznego

• wg innych - doktryna ta powstała nie dzięki teoretykom, ale genialnemu poczuciu prawnemu Rzymian i Normanów

• wykreowali oni konstrukcje prawne stanowiące o istocie rządów prawa

• wg jeszcze innych :) - doktryna pań. prawa wywodzi się z:

• doktryny Th. Hobbesa <nieograniczona zdolność państwa do regulowania wszelkich spraw danego społeczeństwa>

• doktryny Wilhelma von Humboldta - reprezentanta idei pewności wolności prawa

• od Maxa Webera - ujmował współczesne państwo jako „rational legal state” państwo, którego legitymizacja spoczywa wyłącznie na wykonywaniu władzy zgodnie z prawami

• wg Brytyjczyków - ta doktryna wywodzi się z tradycji anglosaskiej

• u jej podstaw przekonanie iż prawo rządzi światem

• A.V. Dicey - „Law of the Constitution” - 1885r.

• łączy ideę rządów prawa z poczuciem pewności, ze nikt nie poniesie kary, jeśli nie naruszy porządku prawnego

• nikt nie stoi ponad prawem

• wszelkie decyzje co do stosowania prawa są w ręku niezależnych sędziów

• absolutne zwierznictwo prawa jest „kamieniem węgielnym” wszystkich koncepcji kształtowanych w ramach demokratycznego państwa prawa

• doświadczenia hitlerowskich Niemiec i próby konstruowania zagadnień legalności podejmowanych działań dowiodły klęski abstrakcyjnych konstrukcji, niezależnych od systemu wartości

• G. Radbruch - „Zeszyt filozofii prawa”

• istotna modyfikacja do pojmowania konstrukcji „pań. prawa”

• obowiązywanie norm prawnych związane z zasadą sprawiedliwości i celowości

• to ponowne odkrywanie standardów łączonych tradycyjnie z konstrukcją praw natury

• samo pojęcie „pań. prawa” nie rozwiązuje dylematu sprawiedliwości

• dlatego poj. „pań. prawa” ewoluuje w kierunku

• „socjalnego pań. prawnego”

• „liberalnego pań. prawnego”

• „demokratycznego pań. prawnego”

art. 2 Konstytucji RP - „Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” świadectwo praktycznego zastosowania tej konstrukcji

2. Czołowi przedstawiciele

1. Hayek

• przeciwstawienie rządów prawa rządom autorytarnym

• wyeksponowanie centralnego znaczenia wolności jednostki

• wolność = brak przymusu

• wg Hamowego - stosunek między zasadami ogólnymi a wolnością stanowi najbardziej charakterystyczną cechę teorii Hayeka

• rządy prawa to taki system, który chroni jednostkę przed oczywiście arbitralnymi decyzjami rządu

• konflikt z prawem jest w tym systemie do uniknięcia

• Hayek dążył do stworzenia ram, w obrębie których maksymalizowana byłaby wolność jednostki

• w ramach tego systemu państwo ma wielkie możliwości koncentrowania władzy w swym ręku - to może doprowadzić do unicestwienia wolności

• formalne ograniczenia narzucane przez `rządy prawa” - są zbyt słabymi przeszkodami dla tego zagrożenia

Oakeshot

• dla niego uznanie autorytetu prawa ma także zasadnicze znaczenie dla określenia istoty państwa

• podstawy demokratycznego państwa prawa:

• prawo stanowione przez uprawniony organ

• rygorystycznie przestrzegane procedury jego stosowania

• zasadniczy element rządów prawa - wolność

• czyli rządy prawa oznaczają jednocześnie:

• pochodzenie norm od uprawnionego autorytetu

• rozległy zakres wolności jednostki

• John Rawles

• zasadę rządów prawa stanowi prawidłowe i bezstronne stosowanie norm prawnych

• „prawidłowe i bezstronne” sprawiedliwe stosowanie prawa to sprawiedliwość jako prawidłowość postępowania

• łączenie funkcjonowania prawa z wolnością

• „system prawny jest uporządkowanym zbiorem obowiązujących pod przymusem publicznych norm adresowanych do osób zdolnych kierować się rozumem

• jest zbiorem norm mających na celu uregulowanie ich postępowania i stworzenie ram społecznego współdziałania

• w oparciu o sprawiedliwe normy ludzie mogą wzajemnie na sobie polegać i słusznie występować z sprzeciwem, gdy ich oczekiwania nie zostaną spełnione

• jeśli podstawy tych roszczeń są niepewne to niepewne sa też granice chroniące ludzkie wolności”

• system prawny wyróżnia się od innych systemów (np. reguł gier) tym, że:

• ma char. wszechobejmujący

• organy tego systemu mają wyłączne prawo stosowania przymusu

• to instancja ostateczna na wyraźnie określonym terytorium

• ma szeroki zakres regulowanych rodzajów aktywności

• chroni interesy o fundamentalnym charakterze

• z zas. rządów prawa związane są nakazy sprawiedliwości

• będzie im posłuszny każdy system, który doskonale ucieleśnia ideę systemu prawnego

• zbyt częste odchodzenie od nich oznacza kwestionowanie podstaw porządku prawnego

• w konstrukcję rządów prawa wbudowany jest nakaz, by podobne przypadki traktować podobnie

• gdyby go nie stosowano, ludzie nie mogliby regulować swoich działań za pomocą norm

• ten nakaz ogranicza swobodę sędziów i innych osób sprawujących władzę

• zmusza ich też do uzasadnienia rozróżnień jakie czynią między danymi osobami, przez odwoływanie się do właściwym norm i zasad

• zasada nullum crimen sine lege -wymaga aby:

• prawa były znane i publicznie ogłaszane

• ich znaczenie ma być jasno określone

• ustawy mają być ogólne w sformułowaniach i w intencji

• ustawy nie mogą być narzędziem godzenia w konkretne jednostki

• przynajmniej poważniejsze przestępstwa powinny mieć sprecyzowaną konstrukcję

• żeby postanowienia prawa karnego nie działały wstecz na niekorzyść stosujących

• rzetelny proces sądowy

• należy egzekwować prawo we właściwy sposób

• dochodzenie prawdy - określenie dokładnie czy doszło do pogwałcenia prawa i w jakich okolicznościach

• nałożenie odpowiedniej kary

• system prawny musi mieć właściwie opracowane przepisy procesowe określające

• porządek prowadzenia rozpraw i przesłuchań

• reguły dowodowe <rulet of evidence> -gwarantujące racjonalne procedury dochodzeniowe

• sędziowie muszą być niezawiśli i bezstronni

• nikt nie może być sędzią we własnej sprawie

• rozprawy muszą być jawne i rzetelnie prowadzone

• podkreślony związek zasady rządów prawa z wolnością

• wolność - kompleks praw i obowiązków określonych przez instytucje

• w interesie społeczeństwa jest ustalenie jak największego zakresu równej wolności

• „chcąc mieć pewność posiadania i korzystania z tych wolności, obywatele dobrze zorganizowanego społeczeństwa normalnie będą pragnęli utrzymania rządów prawa”

• rządy prawa są związane z koniecznością stosowania pewnej ilości przymusu

• np. trudno by przeprowadzić pobór podatków na zasadzie pełnej dobrowolności

• władza musi mieć środki przymusu (to niezbędny element rządów prawa)

• zasada wolności prowadzi do zasady odpowiedzialności

z zas. rządów prawa łączy się formuła praworządności

• prawa ustanowione przez uprawniony organ, które w jednakowo obejmuje swoim zasięgiem wszystkich obywateli

• reguluje postępowanie obywateli i instytucji

• na organach państwowych ciąży obowiązek

• troskliwego przestrzegania prawa materialnego i procesowego

• jednakowego traktowania wszystkich obywateli

związek z wolnością

• szeroko rozumianą (wol. jednostki i całego społeczeństwa)

• jej gwarantem są wolności konstytucyjne - zabezpieczone przez właściwą strukturę organów publicznych

• ma odniesienie do kategorii praw człowieka ( wol. konstytucyjne to tylko ich mała część)

3. Doktryna socjalnego państwa prawa

• to szczególna postać koncepcji pań. prawa

• wzbogacona o treści społeczne

• wprowadzona na grunt Konstytucji Republiki Federalnej Niemiec

• kontynuacja XIX-wiecznej konstrukcji państwa prawnego

• urzeczywistniając ideały demokracji społecznej - ma służyć całemu społeczeństwu

• ta ideologia zmierza do określenia delikatnego balansu między konstrukcją państwa dobrobytu a klasycznym liberalizmem

• państwo dobrobytu obwinia o zbytni egalitaryzm - nadmierne obciążenie obywateli podatkami

• redystrybucja dochodów

• taki interwencjonizm narusza zasady liberalizmu politycznego

• Carlo Schmidt główny architekt socjalnego państwa prawnego

• uważał że ta konstrukcja stanowi przeciwwagę dla totalitaryzmu nazistowskiego i stalinowskiego

• podstawowe zadanie państwa - zagwarantowanie wolności przy jednoczesnym ograniczeniu konfliktów społecznych

przez prowadzenie odpowiedniej polityki socjalnej

• encyklopedia niemiecka charakterystyka celów socjalnego pań. prawnego:

• to państwo, które swą współodpowiedzialność i siłę oddziaływania skierowuje na przezwyciężanie szkód społecznych i zniwelowanie sprzeczności socjalnych jakie wys. w społ. przemysłowym na przełomie XVIII i XIX wieku

• cel tego państwa - obrona przed rewolucją socjalistyczną przez podejmowanie we właściwym czasie skutecznych reform społecznych

• państwo socjalne różni się od socjalistycznego tym, że:

• zabiega o zadowalające wyrównanie sprzeczności socjalnych między klasami, stanami i grupami

• usiłuje osiągnąć uzdrowienie kryzysu społecznego nie w drodze socjalizacji, ale w drodze utrzymania prywatnej własności pod warunkiem jej ponownego podziału i ukształtowania

• opowiada się za szczególną postacią „liberalnego” interwencjonizmu

• państwo rezygnuje z bezpośredniego władania środkami produkcji

• prowadzi aktywna politykę społeczną za pomocą pośrednich instrumentów ekonomicznych

• podatki

• kredyty etc.

• wyraźne oddziaływanie doktryny katolickiej i ideologii neoliberalnej

3

---