GRAMATYKA OPISOWA JĘZ. ŁACIŃSKIEGO

Składnia

1. Zdanie (wypowiedzenie) rozpada się na części, które pozostają w różnym stosunku do siebie,

- bądź współrzędnym (zd. współrzędne);

- bądź nadrzędno-podrzędnym, tzn. jedne są określane czyli zd. nadrzędne, inne określające czyli zd. podrzędne.

PODMIOT jest członem wyłącznie nadrzędnym,

ORZECZENIE jest zależne tylko od podmiotu.

Inne części zdania - OKREŚLENIA.

2. PODMIOT (łac. subiectum) - zwykle rzeczownik lub jakakolwiek inna część mowy - odmienna czy nieodmienna, bądź połączenie wyrazów czy całe zdanie.

Zaimek osobowy w funkcji podmiotu zwykle opuszcza się - chyba, że na nich spoczywa akcent.

Łacina zna także zdania bezpodmiotowe,

Np. Tonat.

3. ORZECZENIE (łac. praedicatum):

- orzeczenia czasownikowe (forma osobowa czasownika);

- orzeczenia imienne: ŁĄCZNIK (ESSE lub domyślny) + ORZECZNIK:

Np. Rosa pulchra est. Ars longa, vita brevis.

RÓWNOWAŻNIKI ZDAŃ (oznajmienia): bez orzeczenia.

4. Zgodność orzeczenia z podmiotem:

- związek zgody: ad. osoby i liczby.

ORZECZNIK PRZYMIOTNIKOWY:

- związek zgody: ad. przypadek, rodzaj i liczba.

Np. Puebla pulchra est.

ORZECZNIK RZECZOWNIKOWY:

- związek zgody: ad. przypadek, (rodzaj i liczba).

Np. Errare humanum est.

CONSTRUCTIO AD SENSUM:

- orzeczenie stosuje się do znaczenia podmiotu, a nie do jego formy gramatycznej:

Np. Multitudo hominum in urbem convenerunt.

Zaimek wskazujący, względny lub pytajny, użyty jako podmiot, zgadza się z orzecznikiem rzeczownikowym.

Np. Haec est mea culpa.

Jeżeli ORZECZENIE odnosi się do kilku podmiotów - zasada:

Orzeczenie wspólne dla kilku podmiotów - liczba mnoga;

Jeżeli rzeczowniki stanowiące podmiot traktuje się jako jedno pojęcie występuje w liczbie pojedynczej.

Np. Senatus populusque Romanus decrevit.

Niekiedy orzeczenie stosuje się do najbliższego podmiotu.

Podmiot (rzeczowniki różnego rodzaju):

- rzeczowniki osobowe - orzeczenie (Masculinum);

- rzeczowniki w różnych osobach - Persona 1>2>3;

Np. Si tu et Tullia valetis, bene est; ego et Cicero valemus.

- rzeczowniki rzeczowe - orzeczenie (Neutrum pluralis).

Np. Pater et mater mortui sunt.

5. OKREŚLENIA: (1)dopełnienia; (2)okoliczniki; (3)przydawki.

DOPEŁNIENIE (łac. obiectum) jest najczęściej określeniem czasownika (przymiotnika lub przysłówka) - związek rządu:

- dop. bliższe(Acc)- przy zamianie na stronę bierną - podmiot;

- dop. dalsze(Dat/Abl) - przy zamianie - ta sama postać.

OKOLICZNIK (łac. adverbiale): określenie, o które pytamy zaimkiem przysłownym:

1. ok. czasu - na pytania: kiedy, w jakim czasie?

2. ok. miejsca - pytania: gdzie, w jakim miejscu?

3. ok. sposobu - pytania: jak?, w jaki sposób?

4. ok. przyczyny - pytania: dlaczego?, z jakiej przyczyny?

5. ok. celu - pytania: po co? w jakim celu?

6. ok. warunku - pytania: pod jakim warunkiem?

7. ok. przyzwolenia - pytania: mimo co?

8. ok. względu - pytania: pod jakim względem?

9. ok. akcesoryjny - pytania: wśród jakich okoliczności?

PRZYDAWKA (łac. atributum): stanowi bliższe określenie rzeczownika(Gen):

- przydawka przymiotna: związek zgody z rzeczownikiem, czyli człon podrzędny uzgadnia się z członem nadrzędnym, co do każdej możliwej kategorii gramatycznej (rodz./lb./przyp.);

- przydawka rzeczowna dopełniaczowa: związek rządu, czyli człon nadrzędny wymusza na podrzędnym określoną formę gramatyczną;

- przydawka rzeczowna przyimkowa: związek przynależności, czyli człon nadrzędny i podrzędny łaczy się ze sobą logicznie (por. wyrażenie przyimkowe).

6. UŻYCIE FORM DEKLINACYJNYCH:

NOMINATIVUS: mianownik: jest przypadkiem podmiotu i orzecznika.

Nominativus dupplex - podmiotu i orzecznika - występuje przy czasownikach, które pełnią funkcję łącznika,np.: sum, fio, nascor, morior, video, appellor, nominor, dicor, habeor, putor, ducor, iudicor, eligor.

VOCATIVUS: wołacz: osoba lub rzecz, do której zwracamy się bezpośrednio.

7. ACCUSATIVUS: biernik: stanowi dopełnienie bliższe czasownika. Występuje w łacinie po czasownikach przechodnich, tzw. verba transitiva.

UWAGA: odmiennie od języka polskiego w łacinie występuje:

1. po `verba transitiva' zaprzeczonych lub mających znaczenie przeczenia, np.: Librum non lego.

2. po `verba desiderandi', np.: desidero, opto;

3. po `verba tuendi i vitandi', np.: caveo, curo;

4. po `verba regendi i agendi', np.: regare, agere;

5. po `verba contemnendi', np.: contemno, detestor ;

6. po `verba intuendi i deliberandi', np. specto, considero;

7. po `verba affectuum, np.: doleo;

8. po `verba impersonalia', np. iuvat me.

9. aequo, comitor, deficio, impedio, iuvo, mereor, misereor, prohibeo, sequor, ulciscor oraz ich złożeniach!

7a. Accusativus duplex: podwójny accusatives:

1. osoby i rzeczy, np.: oro aliquem aliquid;

2. dopełnienia i orzecznika, np.: puto te amicum;

3. dopełnienia i miejsca, po czasow. złoż. z trans,

np.: dux exercitum flumen traduxit.

7b. Accusativus extensionis (rozciągłości):

1. acc. spatii (odległości);

2. acc. temporis (czasu);

3. acc. gradus (stopnia).

7c. Accusativus directionis (kierunku): pierwotna funkcja, np.: Romam.

7d. Accusativus exclamationis (wykrzyknienia), np. O me miserum!

7e. ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI): występuje po pewnych grupach słów rządzących I może pełnić w zdaniu funkcję podmiotu lub dopełnienia.

- ACI jako podmiot: w zdaniu występuje po czasowniku esse, któremu towarzyszy rzecz lub przymiotnik, np.: opus est, necesse est, iustum est oraz po wyrażeniach nieosobowych, np.: constat, oportet, placet, decet, praestat

- ACI jako dopełnienie: po `verba sentiendi' (odczuwania); `dicendi' (mówienia); `affectus' (uczucia); `voluntatis' (woli).

- infinitivus praesentis: wyraża czynność równoczesną;

- infinitivus perfecta: wyraża czynność uprzednią;

- infinitivus futurum: wyraża czynność przyszłą w odniesieniu do czynności słowa rządzącego.

---