MAŁŻEŃSTWO
Poprzedzane zaręczynami (sponsalia). W okresie archaicznym za niedotrzymanie obietnicy małżeństwa groziła kara pieniężna, w okresie pryncypatu takie porozumienie nie rodziło skutków prawnych. W prawie poklasycznym praktykuje się zadatek (arrha sponsalicia).
Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną opartą na wyrażeniu woli pozostawania w związku małżeńskim (affectio maritalis). Wola ta musiała mieć charakter trwały. Osoby alieni iuris na zawarcie małżeństwa potrzebowały zgody pater familias.
Prawo cywilne uznawało za ważne i rodzące skutki prawne jedynie związki będące IUSTUM MATRIMONIUM.
Wymogi iustum matrimonium:
Conubium: możność zawarcia ważnego związku
Wiek: 12 lat dziewczyny, 14 lat chłopcy
Affectio maritalis.
Podobnie jak zawarcie małżeństwa tak i rozwód miał charakter nieformalny. Mógł nastąpić przez porozumienie stron (divortium) lub przez jednostronne zerwanie małżeństwa (repudium). W prawie poklasycznym praktykowany list rozwodowy.
Conventio in manum - wejście żony pod władzę męża
Akt odrębny od zawarcia małżeństwa. Praktykowane w okresie archaicznym, w pr. klasycznym wyszło z użycia (już w I w.p.n.e.).
Confarreatio - akt formalny z prawa sakralnego
Coemptio - mancypacyjne kupno żony od jej zwierzchnika familijnego
Usus - nabycie władzy nad żoną wskutek rocznego, nieprzerwanego pobytu żony przez wszystkie noce w domu męża, usurpatio trinocti przerywało bieg zasiedzenia
Wejście żony pod władzę męża powodowało, że stawała się jego krewną agnacyjną zajmując w dziedziczeniu filiae loco i stając się krewną agnacyjną swoich dzieci. Po rozwodzie, jeżeli małżeństwo było połączone z conventio in manum mąż powinien zwolnić żonę spod władzy przez diffarreatio lub remancipatio.
Gaius opisuje w Institutiones procedurę coemptio fiduciae causa, czynność fiducjarną odsprzedania się przez samą kobietę zaufanej osobie, nie w celu małżeństwa ale w celu zmiany niewygodnego tutora lub uzyskaniu opiekuna, którego zgoda była wymagana do sporządzenia przez nią testamentu.
Stosunki niemajątkowe między małżonkami
obowiązek wzajemnego szacunku, żona powinna być posłuszna mężowi, siedzieć w domu i wychowywać wspólne dzieci, zobowiązana do wierności małżonkowi
niemożność wnoszenia przeciwko sobie skarg infamujących (też po rozwodzie)
silniejsze uprawnienia męża w małżeństwach połączonych z conventio in manum (sądownictwo w/s prywatnych - iudicium domesticum, wyłączne prawo męża do dokonania repudium), ale nie mógł jej sprzedać, zastawić, nie miał ius vitae necisque
skarga o zwrot żony, początkowo rei vindicatio, potem interdictum de uxoris exhibendis vel ducendis
Stosunki majątkowe między małżonkami
Zależały od tego, czy małżeństwo połączone z conventio in manum czy nie i od statusu żony przed zawarciem małżeństwa (sui iuris czy alieni iuris).
Jeżeli kobieta była sui iuris i weszła pod władzę męża doznawała capitis deminutio minima, traciła zdolność prawną, jej majątek stawał się własnością męża, ale wchodząc do rodziny agnacyjnej męża nabywała w niej uprawnienia do dziedziczenia.
Jeżeli kobieta była sui iuris i nie weszła pod władzę męża, zachowywała swój status i majątek, ale nie nabywała żadnych praw do dziedziczenia po mężu; z reguły sama kobieta ustanawiała sobie posag
Jeżeli kobieta była alieni iuris i weszła pod władzę męża to zmieniała rodzinę agnacyjną, traciła prawa do dziedziczenia po ojcu, ale nabywała prawa do dziedziczenia po mężu; z reguły jej zwierzchnik familijny ustanawiał jej posag.
Jeżeli kobieta była alieni iuris i nie weszła pod władzę męża pozostawała w swojej rodzinie agnacyjnej, dziedzicząc po ojcu, ale nie nabywała prawa do dziedziczenia po mężu; z reguły jej zwierzchnik familijny ustanawiał jej posag.
Zakaz darowizn między małżonkami.
Posag
Dos profecticia- ustanawiany przez pater familias
Dos adventicia - ustanawiany przez kobietę lub osoby 3
Dos recepticia - jeżeli miał być zwrócony po ustaniu małżeństwa
Formy ustanowienia posagu:
dotis dictio - jednostronne ustanowienie posagu (niech 100 sest. będzie ci posagiem)
dotis datio- przeniesienie własności rzeczy posagowych
dotis promissio - stypulacyjne ustanowienie posagu, wyparła dotis dictio, zawierała w sobie warunek „si nuptiae fuerint secutae” (jeżeli dojdzie do zawarcia małżeństwa)
acceptilatio - zwolnienie z długu
Posag był własnością męża. Jeżeli w posagu znajdowały się pieniądze stosowano zasadę surogacji. Ryzyko przypadkowej utraty posagu ponosił ustanawiający, chyba że w posagu znajdowały się rzeczy oszacowane lub rzeczy zamienne.
Losy posagu po ustaniu małżeństwa:
Początkowo zwrot posagu po ustaniu małżeństwa był jedynie moralnym obowiązkiem męża. Można było zastrzec stypulacyjnie zwrot. Od ok. II w.p.n.e. wprowadzenie actio rei uxoriae o zwrot posagu.
Jeżeli małżeństwo ustało przez śmierć kobiety:
jeżeli była to kobieta sui iuris - posag zostawał u męża
jeżeli posag ustanowił ojciec kobiety, posag podlega zwrotowi, mąż ma prawo retentio 1/5 na każde wspólne dziecko;jeżeli ojciec nie żyje posag nie jest zwracany
jeżeli posag ustanowiła osoba 3 - nie zwracano posagu, chyba że stypulacyjnie wcześniej zastrzeżono taki zwrot
Jeżeli małżeństwo ustało przez rozwód:
jeżeli kobieta była sui iuris sama wytaczała skargę o zwrot posagu
jeżeli kobieta była alieni iuris, skargę taką wytaczał jej ojciec za jej zgodą
Rzeczy oznaczone indywidualnie powinny być zwrócone niezwłocznie, rzeczy oznaczone gatunkowo w trzech rocznych ratach. Mąż miał prawo retencji tj. zatrzymania sobie określonej części posagu na wspólnie posiadane dzieci (1/6), z powodu nieobyczajności żony (1/6 lub 1/8), z uwagi na nakłady poczynione na posag lub majątek żony, darowizny, rzeczy zabrane przez żonę z majątku męża.
Ustawodawstwo małżeńskie Augusta
18 r.p.n.e. lex Iulia de adulteriis coercendis- regulowała przestępstwa zwane adulterium oraz stuprum traktując je jako przestępstwa prawa publicznego. Do reakcji na te przestępstwa był zobowiązany ojciec lub mąż kobiety, ojciec mógł zabić i żonę i cudzołożnika, mąż tylko cudzołożnika i musiał rozwieść się z żoną; jeżeli w ciągu 60 dni te osoby nie zareagowały każdy mógł wnieść oskarżenia, karano wówczas także biernego ojca lub męża za stręczycielstwo. Karą publiczną była konfiskata majątku i zesłanie na wyspę.
18 r.p.n.e. lez Iulia de maritandis ordinibus i l. Pappia Poppea z 9 r.n.e-nakładały obowiązek pozostawania w związkach małżeńskich dla mężczyzn od 25 do 60 lat, dla kobiet od 20 do 50 lat. Po l. Pappia Poppea także obowiązek posiadania dzieci (minimum 1, najlepiej 3-przywilej ius trium liberorum); karą za nieprzestrzeganie była utrata możliwości dziedziczenia na podstawie testamentu: niezamężni nie mogli w ogóle nabywać nic na podstawie testamentu, bezdzietni tylko 1/2/.
Konkubinat - faktyczne pożycia mężczyzny i kobiety; jeżeli nie mogli zawrzeć iustum matrimonium lub nie mieli względem siebie affectio maritalis. Stan faktyczny, który dopiero od Augusta zaczął mieć jakiekolwiek znaczenie prawne w związku z wprowadzeniem kar za adulterium. Dzieci z takiego związku nie wchodziły pod patria potestas, można było dokonywać darowizn.
Contubernium-związek, gdzie jedna strona lub obie nie były osobami wolnymi.