Patologia.
1. Geneza patologii
Zachowania patologiczne towarzyszą człowiekowi już od zarania wieków. Ludzie spożywali napoje alkoholowe, środki odurzające po to, aby uśmierzyć przykre uczucia, aby o czymś zapomnieć, aby uwolnić się od wewnętrznych zahamowań i obaw, by móc przeżyć odmienne stany świadomości, aby nawiązywać kontakty z innymi ludźmi lub po to aby ugasić pragnienie. Poza tym już od dawien dawna istnieją inne zachowania patologiczne jak; zabijanie innych ludzi, okradanie ich, deprawowanie itp.
Dziś problem różnorodnych zagrożeń z jakimi spotykają się dzieci, młodzież, a tak-że dorośli staje się zagadnieniem niezwykle niepokojącym z uwagi na dynamikę i po-wszechność pojawienia się niektórych zachowań dewiacyjnych na szeroką skalę. Poważne zaniepokojenie musi budzić zanieczyszczenie ekologiczne środowiska mogące prowadzić do osłabienia systemu immunologicznego organizmu, a tym samym do róż-nego typu schorzeń somatycznych, jak też obniżenia poczucia wolnej woli, co może skutkować pojawianiem się potrzeby wzmacniania psychiki różnego rodzaju środkami pobudzającymi czy uspokajającymi. Gdzie zatem tkwią przyczyny tych zagrożeń, czy mają one charakter czynników zewnętrznych, czy też wewnętrznych - trudno określić.
2. Generalne przyczyny zachowań niekorzystnych społecznie
Procesowi transformacji ustrojowej w Polsce, już od jej początków zaczęły towa-rzyszyć różnorodne zjawiska wpływające niekorzystnie nie tylko na strukturę społeczną społeczeństwa, ale także na same jednostki. Szybki proces transformacji gospodarczej nie odbył się i nie odbywa się bez szkody dla ekosfery, biosfery, psychosfery i socjosfery naszego życia.^ Szybkość zmian jakie nastąpiły w ostatnim czasie jest tak znaczna, że niektórzy ludzie nie wytrzymują ich, co skutkuje pojawianiem się różnorodnych problemów społecznych, takich jak np.: alkoholizm, narkomania, przestępczość, samobójstwa, rozwody, choroby psychiczne i cywilizacyjne, a także ubóstwo, włóczę-gostwo, żebractwo, niewydolność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, przemoc w rodzinie itp. Tragedia nowoczesności polega bowiem na tym, że szybkość zmian jest większa niż świadomość wielu ludzi potrafi zrozumieć i spercepować. Pojawiające się procesy dezintegracyjne znajdują swe odbicie w zachowaniach społecznych, nasila-jących się z roku na rok. Następuje zjawisko przystosowywania się negatywnego ludzi do otaczającej rzeczywistości. Krok po kroku ludzie coraz liberalniej traktują zjawiska jeszcze niedawno uznawane za niekorzystne czy wręcz patologiczne. Polska lat 90-tych to kraj nie tylko wielkich zmian ustrojowych i gospodarczych. Nikogo już nie dziwi ubóstwo i bieda innych, żebractwo i włóczęgostwo, korupcja i przestępczość, wielkie i małe malwersacje, handel kobietami i dziećmi, picie alkoholu, palenie papierosów i używanie narkotyków przez dzieci, prostytucja jawna i zaka-muflowana, a także pranie brudnych pieniędzy, powstawanie szarej strefy i warstw oligarchicznych, przestępczość polityczna i przeciwko podstawom bezpieczeństwa państwa. Tempo zmian jest tak zawrotne, a szum informacyjny tak skuteczny, że trudno przejmować się sprawami wielkimi, za to wiele czasu poświęca się na sprawy małe i nie-istotne. Wartości ludzkie zmieniają się szybciej, niż można sobie to wyobrazić. Bliscy sobie ludzie z dwóch kolejnych pokoleń przestają siebie rozumieć. Następuje atomizacja i wyobcowanie jednostki, na rzecz powstawania "świadomości globalnej", ludzie kierują się zasadą przyjemności i interesownością. Stosunki międzyludzkie ulegają deper-sonalizacji, więzi emocjonalne podlegają stępieniu, układy międzyludzkie urzeczowieniu. Człowiek doświadczył tego, że stał się nie tylko podmiotem, ale i przed-miotem stosunków międzyludzkich. Klasyczna dysfunkcja struktur społecznych ulega zmianie na rzecz patologizacji życia społecznego. Pojawiają się nie tylko takie zjawiska jak niepohamowana pogoń za karierą i dobrobytem, która skutkuje egoizmem, depre-cjacją podstawowych wartości społecznych, a także apatia, zniechęcenie, frustracja i bierność jednostek. Człowiek jako człowiek coraz mniej się liczy, chyba że jest obiek-tem manipulacji finansowych, politycznych czy światopoglądowych.
Należy jednak pamiętać, że w każdym społeczeństwie istnieje pewna grupa zjawisk uważanych za szkodliwe i anormalne. Szkodliwość tych zjawisk, jak również przekonanie o ich szkodliwości może być bardziej lub mniej powszechna, co wynikać może z wielości systemów normatywnych istniejących w danym społeczeństwie, a kształtujących system moralny jego członków. Duży wpływ na powstawanie tych zjawisk ma występująca rozbieżność w systemach normatywnych, obowiązujących w danym społeczeństwie oraz to, który z tych systemów dla danej społeczności ma nadrzędne znaczenie. Istnieje wiele koncepcji zagadnień nazywanych mianem problemów społecznych.^ Jedną z nich jest perspektywa patologii społecznej. W związku z tym przez patologię społeczną należy rozumieć ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, ten rodzaj zachowań, ten typ instytucji, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane^
W literaturze przedmiotu można też spotkać się z tym, że zjawiska patologiczne to odchylenie od normalności będącą funkcją jakiegoś systemu aksjonormatywnego, zwią-zanego ze szkodą i społecznymi kosztami.
Zjawiska patologiczne to:
a) niezgodność zjawisk społecznych ze wzorami zachowań czy postaw zawartymi w systemach normatywnych,
b) to dysfunkcjonalność wyrażająca się zakłócającym wpływem na istotne elemen-ty dokonujących się zmian,
c) to nasilenie ilościowe zjawisk uznanych za patologiczne.37 Inaczej, można założyć, że zachowania patologiczne to takie, w których
a) istnieje aksjonormatywna ocena zachowań uważanych za patologiczne, tzn. oce-na czy ktoś zachowuje się "normalnie" czy też nie,
b) że funkcjonują społeczeństwa, w których po zburzeniu przez procesy społeczne "starych" ośrodków krystalizacji wartości, nie zadziałały nowe, dostatecznie efektywne, które ukształtowałyby możliwie spójne struktury aksjologiczne,
c) że zachowania te oznaczają mniejszość statystyczną w stosunku do "normalnej" większości.
Zachowaniami patologicznymi (w zakresie zjawisk społecznych) są zachowania kul-turowe, pojawiające się ze szczególnym nasileniem w okresach zmian społecznych, powodujące ocenę tych zachowań przez zdezorientowaną część opinii publicznej (część społeczeństwa), opierającą swoje sądy o "stare" systemy aksjonormatywne. Zatem zakres zachowań uważanych za patologiczne ulega ciągłym zmianom wraz z rozwojem społecznym. Oznacza to, że w jednej epoce zachowania mogą być uznawane za patolo-giczne, czy nienormalne, zaś w innej epoce nie, że w jednym społeczeństwie uznawane są za odchylenia od normy, zaś w innym nie.
Objawy patologii społecznej dotyczą zatem wielu sfer, wymienianych jako:
a) sfery patologii stosunków społecznych,
b) sfery patologii funkcjonowania instytucji i struktur społecznych,
c) sfery patologii środowiska, przestrzeni i zdrowia.
3. Niektóre zachowania patologiczne w Polsce lat 90-tych.
Nazwa zjawiska. Objawy zjawiska
Dysfunkcja rodziny - rodziny przestępcze, uciążliwe społecznie -- rozwody i rodziny niepełne - sieroctwo społeczne -- przestępstwa przeciwko rodzinie, przemoc w rodzinie - rodziny alkoholiczne, narkomańskie i dysfunkcyjne - swoboda obyczajów - upośledzenia zdrowotne w wyniku zaniedbań opiekuńczych - obniżone aspiracje życiowe - frustracje i apatia
Alkoholizm - wzrost spożycia alkoholu, struktura spożycia - wzrost ilości osób uzależnionych od alkoholu i nadużywających alkoholu - wzrost populacji dzieci i młodzieży używających alkoholu - zachorowalność i śmiertelność z powodu nadużywania alkoholu - zachorowalność na różnorodne choroby osób współuzależnio-nych - przestępczość w związku z alkoholem
Narkomania - wzrost oferty narkotykowej - zwiększenie się ilości osób z problemem narkotykowym - wzrost populacji dzieci i młodzieży używającej narkotyków -- przestępczość związana z narkotykami - zachorowalność i śmiertelność z powodu nadużywania narkotyków -- przemyt narkotyków - zmiany obyczajów związanych z narkomanią, w tym narkomania na wsi i w małych miastach
Zaburzenia w stosunkach międzyludzkich - nieżyczliwość, nietolerancja, obojętność, egoizm -- brak poszanowania dla porządku publicznego - kradzieże, wandalizm, nieprzestrzeganie przepisów prawa, obyczajów -- osamotnienie, samotność - urzeczowienie stosunków międzyludzkich Przestępczość - nasilenie przestępczości według rodzajów popełnianych przestępstw, w tym przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu - przestępczość dorosłych, w tym nieletnich - skala recydywy
Patologia funkcj onowania instytucji - naruszanie zasad praworządności i sprawiedliwości, nadużywanie władzy, karierowiczostwo, łapówkarstwo - indoktrynacja, manipulowanie informacją (wykorzystywanie prasy, radia i telewizji do indoktrynacji)
Patologia systemów zasilanych przez budżet - niezadowalający stan bezpieczeństwa publicznego -- dysfunkcja systemów: ochrony zdrowia, edukacji, kultury, rekreacji, mieszkalnictwa, zabezpieczenia społecznego - patologia polityki finansowej i podatkowej - przestępczość gospodarcza oraz wykorzystywanie luk w prawie - przestępczość skierowana przeciwko bezpieczeństwu państwa
Patologia pracy - skala bezrobocia, marnotrawstwa wiedzy i kwalifikacji - zaburzenia sfery wynagrodzenia - zaniedbania bezpieczeństwa i higieny pracy (wypadki przy pracy) - zaburzenia w strukturze zatrudnienia
Patologia struktur ludności - deformacje struktury demograficznej, zwiększanie się populacji osób w wieku poprodukcyjnym -- deformacje struktury społecznej, wzrost liczby osób w warstwach niższych, emigracje - deformacje struktury zawodowej, wzrost bezrobocia Patologia warunków życia ludności - zasięg niedostatku i ubóstwa - malejąca rola społecznych funduszy spożycia - zachwiana struktura wydatków indywidualnych na ochronę zdrowia, kulturę, oświatę, naukę i rekreację - warunki mieszkaniowe i sytuacja mieszkaniowa, stan infrastruktury społecznej - warunki życia emerytów i osób niepełnosprawnych - niedostateczna opieka nad dziećmi i młodzieżą - bilans czasu pracy i czasu wolnego
Patologia środowiska - zanieczyszczenia środowiska naturalnego, gleby, wody, powietrza - skażenie żywności, uchemicznienie żywności - stan sanitarny - skażenia środowiska psychicznego, hałas, wibracje, promieniowanie, zatłoczenie, konflikty Dysfunkcja przestrzeni - patologia procesów urbanizacji, przestrzeni mieszkalnej - dysproporcje w sieci infrastruktury społecznej i technicznej - odpływ ludności - powstawanie obszarów depresji społecznej w wyniku kumulacji zagrożeń cywilizacyjnych Zagrożenia stanu zdrowia - przeciętne trwanie życia, umieralność, zachorowalność, zgony - umieralność niemowląt, poronienia -- nadumieralność mężczyzn - urodzenia z wadami wrodzonymi - samobójstwa i usiłowania samobójcze - wskaźniki zachorowań na choroby cywilizacyjne - udział osób o ograniczeniach zdrowotnych w ogólnej populacji
Dewiacje seksualne - zjawisko pornografii, w tym pornografii dziecięcej i homosek-sualnej - wzrost ilości sex shopów -- zjawisko prostytucji luksusowej, lokalowej, ulicznej, okazjonalnej, tirowej i jumackiej, w tym homoseksualnej wśród dorosłych i nieletnich -- wzrost liczby agencji towarzyskich i salonów masażu jako zakamuflowanych form usług prostytucyjnych - wzrost ilości lokali gastronomicznych z tańcami erotycznymi - wzrost ilości różnorodnych dewiacji seksualnych oraz propagowanie ich w środkach masowego przekazu jako zachowań normalnych -- wzrost ilości osób zarażanych wirusem HIV i chorych na AIDS
Pokazane wyżej obszary zagrożenia dezintegracją społeczną są tylko próbą wskazania jak zjawiska te niebezpiecznie się powiększają, jaki mają zasięg społeczny i indywidualny. Niemniej jednak należy pamiętać, że z jednej strony występują konkretne zachowania patologiczne, a z drugiej strony warunki patogenne - czyli warunki społeczno-kulturowe i procesy powodujące lub przyczyniające się do takiego stanu rzeczy. Warunki patogenne są niezwykle ważne w rozumieniu powstawania zjawisk patologii społecznej, gdyż bez ich udziału zjawiska te nie miałyby być może tak dużego nasilenia.